Myk, Władysław
Prasa elbląska w latach ’potopu’ i jej
rola w szwedzkim systemie agitacji i
propagandy
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 3-20
A R T Y K U Ł Y
i
M A T E R I
A Ł Y
W ł a d y s ł a w M y k
PRASA ELBLĄSKA W LATACH „POTOPU”
I JE J ROLA
W SZWEDZKIM SYSTEMIE AGITACJI I PROPAGANDY
P ocząw szy od II p o ło w y X V II w. sy s te m p ise m n e j i d ru k o w a n e j in f o r m a cji p ra so w e j o d g ry w a ł już w a żn ą rolę w życiu p u b lic z n y m E uropy. U kazujące się w ów czas liczne g a zety u lotne, se ry jn e i ty g o d n io w e oraz in n e d ru k i s p e ł n ia ją c e fu n k c ję p ra sy , s ta ły się w rę k a c h w ie lu p a ń s tw e u ro p e js k ic h s k u te c z n y m in s tr u m e n te m tr a n s m is ji o k re ślo n y ch treś ci in fo rm a cy jn o -p ro p a g an d o - w ych. W k a n c e la ria c h rz ąd o w y c h ta k ic h p a ń s tw , ja k Polska, R osja *, A u stria, B ra n d e n b u rg ia , S aksonia, B aw a ria , B r u n s z w i k 2, Z jednoczone S ta n y G e n e ra l n e N i d e r la n d ó w 3 czy F r a n c j a 4 d z ia łały d oskonale zorg an izo w an e cen trale z b ie ran ia i ro zp o w szech n ian ia in fo rm a c ji w postaci listó w z n ow inam i, awiz, relacji, zbiorczych b iu le ty n ó w in fo rm a cy jn y c h , czy w ogóle g aze te k pisanych. N ie je d n o k ro tn ie doniesienia ow e tr a f ia ły w fo rm ie p o w ielo n ej ko p ii do w y d a w n ic tw p raso w y ch , k tó re n iera z p o z o staw ały n a u s łu g a ch a p a r a tu rz ą d o w e go. W ty m czasie w ych o d ziły już bow iem g a ze ty ty g o d n io w e o c h a ra k te rz e o ficjaln y ch o rg a n ó w p ra so w y c h n a czele z „k ró lo w ą gazet e u ro p e js k ic h ” „ G a zette de F r a n c e ” 5.
P o d o b n ą działalność w la ta c h 1655— 1660 ro z w ija ła n a w ie lk ą sk alę s łu ż b a in fo rm a c y jn a d w o ru szw edzkiego. Id ą c za p rz y k ła d em sw ojego w ielkiego p o p rz ed n ik a G u s ta w a A d o l f a e, K a r o l G u s ta w p o stan o w ił w p ły n ą ć n a opinię p u b liczn ą E u ro p y za p o śre d n ic tw e m szeroko k o lp o rto w a n y c h pism polityczno- -p u b lic y sty c zn y c h oraz efem ery c zn y c h i p e rio d y czn y ch d ru k ó w p rasow ych. W o w y m czasie e k sp o z y tu ry szw edzkie d z ia łały w L on d y n ie, H adze, K o p e n hadze, P a ry ż u , W iedniu, B erlin ie, K ró lew cu , H a m b u rg u , L ipsku, W rocław iu i F r a n k f u r c ie n a d M e n e m 7. Z n an e są np. u d a n e zabiegi a g en ta M. A ppel-1 J . L a n k a u , P r a s a s t a r o p o l s k a n a t l e r o z w o j u p r a s y w E u r o p i e 1513 — 1729, K r a k ó w I960, s . 119; K . T a r g o s z , H i e r o n i m P i n o c c l . S t u d i u m z d z i e j ó w k u l t u r y n a u k o w e j w P o l s c e X V U w i e k u , W r o c ł a w —W a r s z a w a —K r a k ó w 1957, s. 51; t a ż : U c z o n y d w ó r L u d w i k i M a r i i G o n z a g i (1646— 1667), W r o c ł a w —W a r s z a w a —K r a k ó w —G d a ń s k 1975, s s. 123—г 2. 2 J . K l e i n p a u l , D a s N a c h r i c h t e n w e s e n d e r d e u t s c h e n F ü r s t e n i m 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t, L e i p z i g 1930, s s . 125—133. 3 F . D a h l , A m s t e r d a m e a r l i s t n e i o s p a p e r c e n t r e o f W e s t e r n E u r o p e , A m s t e r d a m 1339, ss. 161—165; A . S t o lp , D e e a r s t e c o u r a n t e n i n H o l l a n d , H a r l e m 1939, s s. 5—9. 4 K . T a r g o s z , U c z o n y d w ó r L u d w i k i M a r i i G o n z a g i , s. 125 n n ; P . W e n tz k e , J o h a n n F r i s c h m a n n , e i n P u b l i z i s t d e s 17. J a h r h u n d e r t s , S t r a s s b u r g 1904, s. 11. 5 N p . r z ą d o w y m i g a z e t a m i b y ł y : a m s t e r d a m s k i e — „ T y d i n g e n u y t v e r s c h e y d e n Q u a r - t i e r n ” , „ W e e k e l y c k e C o u r a n t e v a n E u r o p e ” ; b e r l i ń s k a ,,B. E i n k o m m e n d e O r d i n ä r - u n d P o s t z e i t u n g e n ” ; l o n d y ń s k i e : „ M e r c u r i u s P o l i t i c u s ” , „ T h e P u b l i c k I n t e l l i g e n c e r ” ; w i e d e ń s k i e : „ O r d i n a r i R e i c h s Z e i t u n g e n ” , „ E x t r a O r d i n a r i M i t t w o c h s P o s t - Z e i t u n g e n ” . 6 D . B ö t t c h e r , P r o p a g a n d a u n d ö f f e n t l i c h e M e i n u n g i n D e u t s c h l a n d 1628— 1636, A r c h i v f ü r R e f o r m a t i o n s g e s c h i c h t e , 1953, R . 44, n r l, ss. 181—201. 7 A . M ą c z a k , W y n i k i p o s z u k i w a ń ź r ó d ł o w y c h d o t y c z ą c y c h w o j n y p o l s k o - s z w e d z k i e j 1658—1660, d o k o n a n y c h w S z w e c j i w 1955 т., P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y , 1956, t. 47, z. 1, p a s s i m .
boom a w A m ste rd am ie i H adze, gdzie u k aza ło się w iele pro szw ed zk ich d ru k ó w p ra so w y c h o c h a ra k te rz e in f o r m a c y jn o - p r o p a g a n d o w y m 8. W iem y, że w w y n ik u osobistej in te rw e n c ji K a ro la G u s ta w a w e F ra n k f u r c ie n a d M enem , na rzecz S zw edów p ra c o w a ły w y d a w n ic tw a M erian a, S e rlin a i W eissa, k tó r e o p u b lik o w ały w ie le gazet s e ry jn y c h i ty g o d n io w y ch oraz znaczną liczbę pism p ro p a g a n d o w y c h p ió ra s e k re ta rz a s t a n u M. B iö ren k lo u a 9. W H a m b u rg u f u n k cję ta k ą sp e łn ia ł z n a n y s ta ty s ta szw edzki J e r z y G re fflin g er, sp ecjalizu jący się w w y d a w a n iu p ro szw ed zk ich d r u k ó w u lotnych, g a ze t i czasopism. W m ie ś cie ty m Szw edzi fin an s o w ali różne ag en cje i w y d a w n ic tw a prasow e, d o s ta r czając im o d p o w ied n ich m ate ria łó w in fo r m a c y jn o - p r o p a g a n d o w y c h 10. Nie inaczej było w B e rlin ie i K rólew cu, gdzie ak ty w n o śc ią w y k a za ł się re z y d e n t B. W olfsberg, n ie inaczej w L ipsku, k tó reg o k o re sp o n d e n te m b y ł k o m e n d a n t o k u p o w an eg o K ra k o w a gen. P. W i r t z 11. Szw edzi d o ta rli n a w e t do re d a k c ji gazet rz ąd o w y c h w L ondynie, N id e rla n d a c h i w P a r y ż u 12.
M iał w ięc c ałk o w itą rację p o lem ista gd ań sk i, k tó r y w „ E x a m e n N ä r r i sch er G e d a n k e n ” , p o d d a ją c k ry ty c z n e j analizie działalność szw edzkiej służby p ro p a g an d o w e j, nap isał, że rzek o m e zw y cię stw a Szw edów w Polsce w p ie r w szej połow ie 1656 r. zostały przez n ich „ in H olländische, H a m b u rg is ch e u n d a n d e re Z eitu n g en , als ein E v an g e liu m e in g e sc h o b en ” 13. A trz e b a wiedzieć, że zain tere so w a n ie ró ż n y m i fo rm a m i p ra s y w śró d czy n n ik ó w rząd z ąc y ch było isto tn ie duże, ja k o ty m św iad czy ch o ćb y p o stęp o w an ie k ró lo w e j L u d w ik i M arii, J a n a K a zim ierz a czy K a ro la G u s ta w a u .
N ajp ełn iejsz e w y o b ra że n ie o o rg a n izacji szw edzkiej słu żb y in fo rm a cy jn e j d a je n a m p o tęż n y zb ió r aw iz i g aze te k p is a n y ch z la t 1581—1669 n a d s y ła n y c h do S z to k h o lm u z o b sz a ru P o lsk i przez re zy d e n tó w i p ła tn y c h agentów , p rz ed e w s zy s tk im z G d ań sk a, W arszaw y , K ra k o w a , W ilna, L w o w a i d w o ru polskiego. Z b u d o w a n a w te n sposób sieć k o re s p o n d en c y jn a dz ia łała s p ra w n ie ró w n ie ż w czasie „p o to p u ” . D ysp o n o w ali w ięc S zw edzi p o k a ź n y m z estaw em w iadom ości, n a w e t o c h a ra k te rz e ta jn y m , n a co zw rócił słu szn ą u w a g ę A dam K e rs te n . M a te ria ł ów w y k o rz y s ta li oni z p ow odzeniem w p ro w a d zo n e j przez obie s tr o n y „ w o jn ie p ra s o w e j" 15. 8 J . G . D r o y s e n , D ie S c h l a c h t v o n W a r s c h a u 1656, L e i p z i g 1863, s. 9. 9 J . G . D r o y s e n , o p . c it. ss. 5—15. T y t u ł p r o s z w e d z k i e j g a z e t y J . F . W e is s a b r z m i a ł : „ C o n t i n u a t i o n d e s z j ü n g s t z w i s c h e n b e y d e K ö n i g l i c h e u n d P o h l n i s c h e z u g e t r a g e n e n K r i e g s - v e r l a u f f e 1656—1660” . 10 „ C o p i a e in e s S c h w e d i s c h e n B e a n t w o r t u n g s S c h r e i b e n s , d e d a t o H a m b u r g d e n 13. S e p t e m b r i s A n n o 1658 W o r a u s z u e r s e n e n , w i e D i e K ö n i g l . S c h w e d i s c h e M a y t t . S e . C h u r f ü r s t l . D u r c h l . z u B r a n d e n b u r g s o g a n t z v e r ä c h t l i c h e i n e Z e i t h e r o t r a c t i r e t — ” , b . m . w ., 1658; L . N e u b a u e r , G e o r g G r e f f l i n g e r , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s c h r i f t , 1890, ss. 479—500. 11 „ C o p i a e i n e s S c h w e d i s c h e n B e a n t w o r t u n g s S c h r e i b e n s ” , g d z ie s t w i e r d z o n o со n a s t ę p u j e : „ D e r H e r r w e i s t a u c h , w i e w o l u n d e i n s t i m m i g d a z u m a l d i e K ö n i g s b e r g i s c h e u n d B e r l i n i s c h e Z e i t u n g e n m i t u n s e r n f i g m e n t e n ü b e r e i n k ä m m e n , w i e g e r n u n d b e g i e r i g n a h m e n d o c h d i e D r u c k e r v o n u n s e r m H e r r n W o l f f s b e r g Z e i t u n g e n a n ” ; o d n o ś n i e d o W ir t z a p o r . „ C o n t i n u a t i o X X I I I d e r Z ä h n j ä h r i n g e n H i s t o r i s c h e n R e l a t i o n s G r e g o r i i W i n t e r m o n a t s — — ” , L e i p z i g 1656, S S . 37—38. 12 P o r . G a z e t t e d e F r a n c e , 1655, ss. 1385, 1386; 1656, ss. 314—318, 325—326; 1657, ss. 126—132; M e r c u r i u s P o l it ic u s , 1655, n r 227—286; 1656, n r 291, 299, 310. 13 „ E x a m e n N ä r r i s c h e r G e d a n c k e n , e in e s S c h w e d i s c h - g e s i n n e r e n E l b i n g e r s , ü b e r d i e v o m H e r r n N ic o la o , G r a f e n z u O s t r o r o g , e tc . i n D a n t z i g d e n 27. A p r i l d i e s e s J a h r e s g e h a l t e n e O r a t i o n , A n n o 1656” , b . m . w . 1656 [ G d a ń s k ]. 14 K . T a r g o s z , U c z o n y d w ó r L u d w i k i M a r i i G o n z a g i , s. 125; „ G r ü n d l i c h e R e l a t i o n W a s n e w l i c h i n P o l e n u n d P r e u s s e n z w i s c h e n d e n P o l e n u n d S c h w e d e n , v o r g e l a u f f e n , A n . 1657” , b .m .w ., 1657 [ G d a ń s k ], 15 A r c h i w u m P a ń s t w o w e w S z t o k h o l m i e ( d a l e j R A ), E x t r a n e a I X , P o l e n , b . A v i s o r
Prasa elblqska w latach „ potopu" 5
W po czątk o w ej fazie w o jn y p o lsko-szw edzkiej do n a ja k ty w n ie js z y c h ośrodków w y d a w n icz y c h S zw ecji n a le ża ły S zto k h o lm i Szczecin. D ru k o w an o i ro zpow szechniano ta m z aró w n o p ism a polem iczno-polityczne, ja k też liczne g a zety u lotne, se ry jn e i tygodniow e, re la cjo n u jąc e z ty g o d n ia n a ty d zie ń s u k cesy oręża szw edzkiego w Polsce 16.
W m ia rę n a sila n ia się p ro p a g a n d o w o -in fo rm a c y jn e j ak cji d w o ru p o lsk ie go, zw łaszcza na te re n ie G d a ń s k a 17, działalność szczecińskiego o śro d k a o k a zała się n iew y starc za jąc a. Szwedzi, n ie w ą tp liw ie z in ic ja ty w y n a m ie s tn ik a P ru s , k a n clerz a E. O x e n stiern y , u tw o rz y li p o d o b n e c e n tru m w p o czątk ach 1656 r. w E lblągu, gdzie z n ajd o w a ła się dosk o n ale w yp o sażo n a d r u k a rn ia A chacego K o rela. B yła ona S zw edom dobrze z n an a jeszcze z o k resu 1626— 1636, k ie d y to w oficynie W. B o d e n h au s en a w y d a n o p e w n ą liczbę pism p a n e- g iry cz n y ch i in n y c h n a cześć A d o lfa G u staw a, co zasy g n alizo w ał W ład y sław C h o j n a c k i ls .
R e zy d u jący w M a lb o rk u b ą d ź w E lb ląg u , E. O x e n stiern a sk u p iał w sw o im r ę k u całość k o re sp o n d en c ji p ań stw o w e j. O dpow iednio zred a g o w a n e w y c ią gi p rz ek a zy w an o n a s tę p n ie do w y d a w n ic tw w S ztokholm ie, Szczecinie, E lb ląg u i w N iemczech. Ś w iadczą o ty m id en ty czn e b iu le ty n y in fo rm a cy jn e p u b lik o w a n e w ty c h o śro d k ach 19. N iezależnie od tego, re d a k c je gazet m ia ły w łasnych k o re sp o n d en tó w , k tó ry m i b y li zazw yczaj w yżsi w o jsk o w i i u rz ęd n icy cywilni. Przypuszczać należy, że w s p ó łd z iałan ie czy n n ik ó w w ła d z y cy w iln o -w o jsk o w ej z o rg a n am i p ra so w y m i zostało d o k ład n ie określo n e już z c h w ilą rozpoczęcia d z iałań m ilita r n y c h p rzeciw ko Polsce w lip cu 1655 r.20
Szw edzi stw o rz y li w E lb lą g u isto tn ie p rę żn e c e n tr u m p ro p a g a n d y i in fo r m acji, sk ą d w ypuszczali w ś w ia t p isa n e prozą lu b w ierszem liczne p ism a p o lity czn o -p ro p ag an d o w e, g a ze ty u lo tn e i tygodniow e, k tó r e w y w o ła ły ostrą k a m p a n ię p raso w ą. Rolę i znaczenie E lb lą g a w sy stem ie szw edzkiej m ac h in y p ro p a g a n d o w e j ro zszy fro w ali n ajw cz eś n ie j gdańszczanie, o k reślając go m ia n e m „ k u źn i k ła m s tw szw ed zk ich ” lu b po p ro s tu „szw edzkim m in is te riu m ” 2ł.
[ o t r y c k a ] , n r 140—145 ( d a l e j E x t r a n e a ) ; t e ż : S k o k l o s t e r S ä m l i n g e n ( d a l e j S S ); K r i g s h i s t o r i s k a S ä m l i n g e n I X ( d a l e j K S ); A . K e r s t e n , C h ł o p i p o l s c y to w a l c e z n a j a z d e m s z w e d z k i m 1655— 1656, W a r s z a w a 1958. s. 61. 16 W S z t o k h o l m i e u K e y s e r a u k a z y w a ł a s ię d w a r a z y w t y g o d n i u „ N y a A v i s e r ” (p o r. A. K e r s t e n , P i e r w s z y o p i s o b r o n y J a s n e j C ó r y w 1655 т., W a r s z a w a 1959, ss. 137—141), a w S z c z e c i n ie m .i n . „ E u r o p a e i s c h e Z e i t u n g ” z d o d a t k a m i t y g o d n i o w y m i „ A p p e n d i x ” i „ P a r t i c u l a r S c h r e i b e n ” ( p o r. E . B o g e l, E. B l ü h m , D i e d e u t s c h e n Z e i t u n g e n d e s 27. J a h r h u n d e r t s . S t u d i e n z u r P u b l i z i s t i k , B r e m e r R e i h e , D e u t s c h e P r e s s e f o r s c h u n g , т . 17, B r e m e n 1971, B d . 1, ss. 122—123, 141—145); K . Z a w a d z k i ( G a z e t y u l o t n e p o l s k i e i P o l s k i d o t y c z ą c e X V I —X V I I I w i e k u . B i b l i o g r a f i a , t. 1. 1524—2662, W r o c ł a w —W a r s z a w a —K r a k ó w — G d a ń s k 1977) w y m i e n i a n i e k t ó r e s z t o k h o l m s k i e g a z e t y u l o t n e p o d n r : 514, 518, 544, 557, 602, 620, 624, 625, 632 i b e z p o d a n i a m i e j s c a d r u k u n i e k t ó r e s z c z e c iń s k i e p o d n r : 500—501, 503—504, 507—508, 512, 521, 523, 525—526 z 1655 i 1656 r. 17 A . K e r s t e n , W s p r a w i e b a d a ń n a d p o c z ą t k a m i p r a s y p o l s k i e j , K w a r t a l n i k H i s to r y c z n y , 1963, t. 70, n r 1, ss. 73—77; K . T a r g o s z , U c z o n y d w ó r L u d w i k i M a r i i G o n z a g i , ss. 125—130; p o r . t e ż : K . H . K r a n h o l d , F r ü h g e s c h i c h t e d e r D a n z i g e r P r e s s e . S t u d i e n z u r P u b l i z i s t i k . B r e m e r R e ih e , D e u t s c h e P r e s s e f o r s c h u n g , B d . 9, M ü n s t e r W e s t f . 1967 — r o z d z i a ł y o p r a s i e 1655— 1660; E . R a b o w ic z , G d a ń s k a l i t e r a t u r a u l o t n a w l a t a c h p o t o p u s z w e d z k i e g o 1655—1660, G d a ń s k ie Z e s z y t y H u m a n i s t y c z n e , 1958, z. 1. 18 W . C h o j n a c k i , W y d a w n i c t w a p o l s k i e i i c h d r u k a r z e w E l b l ą g u ( w . X V I I—X I X ), R o c z n ik E l b lą s k i , 1966, t. 3, s. 106. 19 P o r . o d p o w i e d n i e p r z y p i s y w t y m a r t y k u l e . 20 P o t w i e r d z a t o k o n f r o n t a c j a s z t o k h o l m s k i c h i s z c z e c iń s k i c h g a z e t z o k r e s u k a m p a n i i w o j e n n e j w P o l s c e w 1655 г .; z o b . t e ż . A . K e r s t e n , S z w e d z i p o d J a s n ą G ó r ą 1655, W a r s z a w a 1975, SS. 52, 20 9 , 2 74. 21 „ G e g e n - S a t z A u s d e m S a c k d e r W e r h e i t g e g e n d e m N e w l i c h e r Z e i t, a u s g e g a n g e n e n
O śro d ek e lb ląsk i rozpoczął sw o ją działalność od w y d a n ia licznych u tw o ró w okolicznościow ej poezji p o lity czn ej w ra m a c h tzw . p o lem ik i m ia s t P r u s K ró lew sk ich . P rz e b ie g jej sc h a ra k te ry z o w a ł Ju liu s z N o w a k - D łu ż e w s k i22. P o
lem ik ą w y w o ła ł g d a ń sk i „L o b -G e d ich t” w y d a n y n a je d n e j k a r tc e d r u k u n ie b a w em po k a p itu la c ji T o ru n ia i E lb lą g a {22 X I I 1655), zarzu ca jąc y w ładzom i m ieszk ań co m ty c h m ia s t z d ra d ą i w y s łu g iw a n ie się szw ed zk iem u o k u p a n tow i. P rz eciw k o te m u u tw o ro w i ora z w y d a n e j w G d a ń s k u „P ikiecie p o l s k ie j”, rozp o w szech n io n ej n a s tę p n ie n iem a l w całej Europie, elb lążan ie w y stą p ili n iezw y k le ostro m ię d z y in n y m i w ta k ic h celn y ch u tw o ra c h w ierszo w an y ch , jak: K u r tz e r A u f f - S a t z A n die E r fin d e r D esz n e w a u sz g es p re n g te n
P iq u e t-S p ie ls, R eto rsio A u f f d en D a n tzg e r P asquil i A u f f d er D a n tzg e r eig e n e n L o b g e d ich t A n tw o r t. W te n sposób ro zg o rzała zacięta w a lk a polem iczna
m ię d z y g d a ń s k ą a e lb lą sk ą służbą p ro p a g an d o w ą , t r w a ją c a n ie p rz e rw a n ie do 1659 r. N ie b y ła to je d n a k w ąsko p o ję ta p o lem ik a m ia s t P r u s K rólew skich, j a k to się n ie k ie d y p rzed sta w ia, lecz szeroko z a k ro jo n a a k c ja p ro p a g an d o w a d w ó ch p o tęg politycznych. To n ie elb lą ża n ie czy to ru n ia n ie, ale s te rn ic y szw ed zk iej n a w y p a ń stw o w e j, n a k tó r e j u słu g a ch n ie k tó rz y spośród n ich p o zostaw ali, p ra g n ę li za p o śre d n ictw e m u lo tn e j poezji p o lity czn ej w p ły n ą ć na n a s tro je m as i u ra b ia ć opinię p u b liczn ą w P r u s a c h K ró le w sk ich i K siążęcych, a n a w e t w Rzeszy N iem ieckiej, In f la n ta c h i K u rla n d ii. Z n a jd u je to p ełn e p o tw ierd z en ie w treś ci u tw o ró w w ie rszo w an y c h c y to w an y c h przez J. N ow a- ka-D łu żew sk ieg o ora z w w y d a w a n e j w E lb lą g u u lo tn e j p u b licy sty ce politycznej.
N a te m a t b o g a te j p u b lic y s ty k i u lo tn e j o k re su „p o to p u ” n ap is an o w iele. Nie zw rócono je d n a k u w a g i n a G d a ń sk i E lbląg, gdzie op raco w an o i w y d a n o d ru k ie m k ilk a p ism tego rod zaju . M iało to zw iązek z „ M a n ifestem ” i „L istem C y riacu sa T h ra s y m a c h a do A n d rz e ja N ic a n o ra ”, pióra H e rm a n a C onringa, k tó re to p ism a t a k z b u lw erso w ały d w ó r polski.
Rzecz zn am ien n a, że n a p ism a ow e już w k w ie tn iu 1656 r. odpow iedzieli, jak o pierw si, gdańszczanie w „Liście A n d rz eja N ic an o ra do C y riacu sa T h r a sy m a c h a ” . D zięki zabiegom po lsk iej i g d a ń sk iej słu żb y in fo rm a c y jn e j list ten rozpow szechniono w d w óch ed y cjac h łacińskich, trz e c h n iem ieck ich i jed n ej h o len d e rsk iej 23. O ty m , że pism o to op raco w an o i w y d a n o w G d a ń sk u d o w ia d u je m y się z re p lik i ud zielo n ej n a s tę p n ie rz ek o m em u N ican o ro w i 24. N apisano i o p u b lik o w an o ją w E lb lą g u p o d ty tu łe m „ B e leu c h tig u n g e ”, a nieco później w Szczecinie pod n a zw ą „ B e h a u p tu n g ” . Z n am y aż 5 ró ż n y ch w y d a ń tej r e p lik i 2S. J e j a u to r e m n ie b y ł je d n a k H. Conring, ja k to su g e ru je A. Przyboś, p o n iew aż b io g rafo w ie w sp o m n ia n eg o s ta ty s ty szw edzkiego nie w y m ie n ia ją
u n d z u m D r u c k v e r f e r t i g t e n L ü g e n - S a c k , D u r c h G . G . a l i a s S e l a d o n g e n a n t , A n n o 1656” , b . m . w . ( G d a ń s k ) ; . .E c c li p s is D e r E l b in g i s c h e n B e l e u c h t i g u n g ü b e r d i e A n t w o r t A n d r e a e N i c a n o r i s A u f f d e s C y r i a c i T r a s y m a c h i E p i s te l , V o n V n g e r e c h t i g k e i t d e r S c h w e d i s c h e n W a f f e n W i e d e r D a s K ö n i g r e i c h P o h l e n . A n n o 1656” , b . m . w . ( G d a ń s k ]. 22 J . N o w a k - D ł u ż e w s k i , O k o l i c z n o ś c io w a p o e z j a p o l i t y c z n a w P o l s c e . D w a j m ł o d s i W a z o w ie , W a r s z a w a 1972, ss. 167—179. 23 N i e p e ł n y w y k a z w : A . P r z y b o ś , P o l s k a to o k r e s i e d r u g i e j w o j n y p ó ł n o c n e j 1655—i650. B l b l i o g r a j i a , W a r s z a w a 1957, n r 342 i 814. 24 A u t o r „ B e l e u c h t i g u n g e ” p i s a ł d o s ł o w n i e , ż e „ E s i s t i n M o n a t A p r i l --- e i n e v e r m e i n t e W i d e r l e g u n g d e r S c h w e d i s c h e n P r a e l i m i n a r - M a r ü f e s t s , u n d e i n e s P r i v a t - S c r i p t i (b e n e n n e t C y r . T r a s y m a c h i E p i s te l ) B e a n t w o r t u n g z u D a n t z i g g e d r u c k e t u n d a u s g e f e r t i g e t ” . 25 „ B e l e u c h t i g u n g e D e r v o n e i n e m s o g e n a n n t e n A n d r e a e N i c a n o r a e A u f f d i e C y r i a c i T r a s y m a c h i E p i s t e l V o n d e r R e c h t s a c h e D e r S c h w e d i s c h e n W a f f e n W i e d e r d e n K ö n i g i n P o l e n , U n d i n s o n d e r h e i t W i e d e r d a s P r a e l i m i n a r M a n i f e s t g e r i c h t e t e n u n d n e w l i c h a u s g e g e b e n e n A n t w o r t . G e d r u c k t i m J a h r C h r i s t i 1656” . b . m . w . [E lb lą g , A . C o r e ll e n ] , D r u k z n a j d u j e
Prasa elblqska w latach „potopu" 7
tej pozycji w śród jego p i s m 28. D oskonale z o rie n to w a n y a n o n im o w y a u to r „ B eleu c h tig u n g e ” ro z p ra w ił się nie ty lk o z z a rz u ta m i N icanora. P o d d a ł on ró w n ie ż k r y ty c e s y tu a c ją w e w n ę trz n ą w G dań sk u , k tó ra b y ła m u dobrze z n ana. N a jb a rd z ie j nie podo b ały m u sią p o c h w aln e p e a n y n a te m a t z ry w u pow stańczego P olaków , ich b o h a te rs tw a i p a trio ty zm u pod koniec 1655 i na p o czątk u 1656 r. Z arz u ca ł gdańszczanom , choć w cześniej uczy n ił to w bard zo o stre j fo rm ie sam K a ro l G u s ta w w sw oich listach do s e n a tu m i a s t a 27, że na ła m a c h gazet, w p aszkw ilach, p a m fleta ch , polem ikach, zam ieszczają fałszy w e w iadom ości i rz u c a ją k a lu m n ie na k ró la szwedzkiego.
W p u b licy sty ce p o lity czn ej p o jaw ił sią n o w y is to tn y elem ent, m ian o w icie k r y ty k a p iśm ie n n ictw a codziennego i w ogóle s y s te m u in fo rm a cji i p r o p a gandy. W y n ik a z tego, że ró żn e fo rm y p ra s y o d g ry w a ły już w ów czas w a żk ą rolę w życiu p u blicznym .
W alk a polem iczna p rzeb ieg a ła w n iez w y k le szybkim tem pie. G dańszcza nie odpow iedzieli już w czerw cu. S w o je pism o „Ecclipsis D e r E lbingischen B e le u c h tig u n g ” , z a a d res o w a li n ie do kogo innego, lecz do szw edzkiego „M ini s te r iu m ” w E lblągu, w s k az u jąc w ty tu le , że s ta m tą d w łaśn ie w y w o d zi się e lb ląsk i „ B e leu c h tig u n g ” . R ów nież i oni rozpoczęli odpow iedź od k r y ty k i p r a sy szw edzkiej, pisząc, że n i e p ow iedzie się jej z am iar „nałożenia o k u laró w szw ed zk ich ” n a oczy m ieszk ań có w P r u s i Rzeszy. Ś w ia tu są b o w iem dobrze z n an e m ordy, ra b u n k i, k o n tr y b u c je i n ie to le ra n c ja re lig ijn a K a ro la G u staw a w Polsce 28.
Szw edzi śledzili p iln ie poczy n an ia G dańska. K ie d y w początkach m a ja 1656 r. w ła d ze m ia s ta rozpow szechniły, w w e rs ji łaciń sk iej i niem ieckiej, s ły n n ą m ow ę M ik o łaja O stroroga, k tó rą w im ie n iu S te fa n a C zarnieckiego w y głosił on 27 k w ie tn ia w obec s e n a tu gdańskiego, p o d k re ślając sukcesy oręża polskiego w k a m p a n ii zim ow o-w iosennej, s tro n a szw edzka zareag o w ała n ie zw łocznie 29. W „W ollgem eintes B e d en c k en ” przez u s ta rzekom ego „szczere go p a trio ty m ia s ta G d a ń s k a ” sk ry ty k o w a n o n ie ty lk o m ow ę O stroroga. W d ł u gim p o lem iczn y m w y w o d zie sta ra n o się p rzed e w s zy s tk im podw ażyć osiąg nięcia m ilita rn e C zarnieckiego i L u b o m irsk ieg o w io sn ą 1656 r. i p rzed sta w ić w ła s n ą w e rs ję w y d a rz e ń na fro n ta c h w o je n n y c h począw szy od n ie fo rtu n n e j w y p r a w y K a ro la G u s ta w a do w id e ł S a n u i W isły aż po trzecią d e k ad ę m aja. U siłow ano jednocześnie zasiać ziarno n ien aw iści m ięd zy sto jący m i w ie rn ie p rz y J a n ie K azim ierz u gdań szczan am i a P o la k am i, k tó rz y z n ajd u jąc się w n ie zw ykle k ry ty c z n e j s y tu a c ji m ilita rn e j, n a z y w a ją ich obecnie „N obilissim i — D o m in i” , chociaż w cześniej obrzucali ich n ie w y b re d n y m i e p ite ta m i w ro d zaju
s ię w B i b l i o t e c e P A N w G d a ń s k u ( d a l e j B P A N G d ), N1 96, a d l. 11. I n n e w y d a n i a : B P A N G d N1 96, a d l. 160, N1 98, a d l. 10; A . P r z y b o ś , o p . c it . n r 344 p o p e łn i a p o m y ł k ę p r z y p i s u j ą c t e n d r u k a u t o r o w i N i c a n o r a ; „ B e h a u p t u n g D e s K ö n i g l . S c h w e d i s c h e n P r a e l i m i n a r - M a n i f e s t s . U n d d e r d a r ü b e r d u r c h C y r i a c u m T h r a s y m a c h u m a u f f g e s e t z t e n S c h r i f t v o n G e r e c h t e r S a c h e d e r S c h w e d i s c h e n W a f f e n e tc . D e r V e r m e i n t e n A n t w o r t u n d W id e r l e g u n g v o r g e d a c h t e r b e y d e r S c h r i f t e n u n t e r m N a h m e n A n d r e a e N i c a n o r i s e n t g e g e n g e s e t z t. A n n o 1656” , b .m .w . [ S z c z e c in l, B i b l i o t e k a J a g i e l l o ń s k a , 177530 I ; d r u g i e w y d a n i e p o d a j e K . E s t r e i c h e r , B i b l i o g r a f i a , t. X V I, s. 360 ( d a l e j E). 2.6 A . P r z y b o ś , o p . c it., n r 229; P o r ., P . F e l b e r g . H e r m a n C o n r l n g A n t h e i l a m p o l it is c h e n L e b e n s e i n e r Z e i t , T r i e r 1931; N . G o l d s c h l a g , B e i t r ä g e z u r p o l i t i s c h e u n d p u b l i z i s t i s c h e T ä t i g k e i t H e r m a n n C o n r i n g s , G ö t t i n g e n 1884; A . v o n M o e ll e r , H e r m a n n C o n r i n g d e r V o r k ä m f e r d e s D e u t s c h e n R e c h t s 1606—1681, H a n n o v e r 1915. 27 P o r . A . P r z y b o ś , o p . c it., n r 222, 255. . 28 P o r . p r z y p . 21. 29 R ó ż n e w y d a n i a p o d a j ą ; A . P r z y b o ś , o p . c it., n r 350, 351; E X X I I I , 509; p o r . A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , W a r s z a w a 1963, s. 290, p r z y p . 28.
„Psi, S k u rw y sy n o w ie , Siew cy, K raw co w ie, das ist H u n d e, H u ren sö h n e, S c h u ster, S c h n e id e r”. M a jąc y ta k o s tre p ió ro i z n ając y zap e w n e język polski, a u to r ów n a p is a ł n a zakończenie, że w s zy s tk ie n a ro d y E u ro p y p o w in n y się m ieć n a baczności p rzed czy tan ie m g azet p olskich i gdań sk ich , gdyż zn iek ształcają one k łam liw ie ob raz o sta tn ie j k a m p a n ii w o je n n e j 30. D ru k te n w y d a li S zw e dzi n ieb a w e m w Szczecinie, F r a n k f u r c ie n a d M en em i S z to k h o lm ie 31. W p o d o b n y m to n ie o dpow iedzieli po n o w n ie gdańszczanie, z b ijając z a rz u ty ek sp o zy t u r y elbląskiej i z a p o w ia d ają c zbliżającą się n ieu c h ro n n ie k lęs k ę Szw edów w Polsce. W w y d a n y m aż w d w óch ed y cjac h „ E x a m e n N ä rris c h e r G ed an - ck en ”, ta k sam o ja k w „Ecclipsis”, p rz ed m io te m o stre j k r y ty k i s ta ły się r ó w nocześnie elbląskie, szczecińskie i k ró lew ie ck ie g a ze ty u lo tn e i ty g o d n io w e 32. R ów nolegle do u lo tn e j p u b lic y sty k i politycznej, u p r a w ia n e j p ra w ie do k o ń ca 1659 r.33, Szw edzi w y d a w a li w E lb lą g u g a ze ty u lotne, a n a s tę p n ie sery jn e, o k re ślan e przez d z ie n n ik arz y g d a ń sk ich m ia n e m e lb ląsk ich gazet ty g o d n io w y c h 34. Ta sfera działalności szw edzkiej w E lb lą g u jest lite r a tu r z e polskiej i obcej p ra w ie zu p ełn ie n iezn an a. A n to n in a K a w e ck a -G ry c zo w a i K r y s ty n a K o ro ta jo w a w sp o m in a ją , co p ra w d a , o w y d a w a n iu jak ich ś re la c ji o b itw ac h w 1656 r., lecz nic bliższego n a te n te m a t n ie piszą; s p ra w ty c h nie p o ru szają te ż W. C hojnacki, E. C a rs te n n i S. G ierszew sk i 35.
W sty czn iu i w p o c zą tk u lu teg o n ie d ru k o w a n o jeszcze g a ze t w E lblągu.
W a r u n k i t r a k t a t u kró lew ieck ieg o z 17 sty czn ia 1656 r. o p u b lik o w an o w T o r u n iu dopiero po jego ra ty f ik a c ji w B artoszycach, co m ogło n a stąp ić w p ie r w szej połow ie lu teg o 33 S tą d w nosić m ożna, że oficyna Achacego K o re la p r z y s tą p iła do d r u k u gazet pod koniec lutego lu b w p ierw szy c h d n iac h m arca. Po czątk o w o tłoczono w E lb lą g u g a ze ty u lo tn e o ró żn y ch ty tu ła ch . J u ż je d n a k około 20 k w ie tn ia u k a z a ła się „ W a h rh a fftig e r B e ric h t dessen w a s j ü n g s th in in P o h le n sich z u g e tra g e n ” , czyli „ P ra w d z iw a w iadom ość o o sta tn ic h w y d a rz e n ia c h w P o lsce” , k tó r e j t y tu ł w ciągu 1656 r. u le g a ł ty lk o n iez n ac z n y m m o d y fik acjo m . N a o s ta tn ie j stro n ie, n a jp ra w d o p o d o b n ie j pierw szeg o n u m e r u t e j g a ze ty s e ry jn e j, jes t um ieszczone nazw isk o d r u k a rz a Achacego K o rela. S ta n o w i to w a ż n y dow ód id en ty fik ac y jn y , pon iew aż w iększość gazet e lb ląsk ich u k a z y w a ła się anonim ow o. W Polsce i S zw ecji zachow ało się ty lk o 10 eg ze m p la rzy t e j g a ze ty z o k resu m ięd zy 20 k w ie tn ia a 21 s ie rp n ia 1656 r.
30 „ W o l l g e m e i n t e s B e d e n c k e n E i n e s a u f r i c h t i g e n P a t r i o t e n d e r S t a d t D a n t z ig , ü b e r d i e i m N a h m e n d e s C z a r n e c k y d u r c h e i n e n j u n g e n G r a f e n v o n O s t r o r o g a n E. E . R a h t a l d a g e t h a - n e n P r o p o s i t i o n A n n o 1656 i m A p r i l ” , b . m . w . [A. C o r e ll e n , E l b l ą g 1656]: B P A N G d , O d 2543. I n n e w y d a n i e : E Х П 430. 31 „ O r a t i o n W e l c h e G r a f f O s t r o r o g A u f f d e m R a h t h a u s e z u D a n t z ig . v o r g a n g e n e n A p r i l d i e s e s 1656. J a h r e s g e h a l t e n . I n T e u t s c h ü b e r s e t z e t , u n d m i t e i n i g e n d a r ü b e r e r ö f f n e t e n G e d a n - c k e n z u m D r u c k v e r f e r t i g e t , A n n o 1656” , b . m .w . [ S z c z e c in ]; t o ż n r 14 w : „ A c t o r u m e t g e s t o r u m s u e c c o p o l o n i c o r u m s e m e s t r a l e a l t e r u m d .i. a n d e r t h e i l ” , b . m . w . 1656 [J. F . W e ls s , F r a n k f u r t n /М ]. A . P r z y b o ś , o p * c it., n r 399 c y t u j e w y d a n i e w j ą z y k u s z w e d z k im . 32 W y d a n i e 1 B P A N G d , N1 97, a d l. 18; N1 98, a d l. 40; N1 99, a d l. 53; w y d a n i e 2 N1 96, a d l. 25 b . ' 33 N p . „ G e s p r ä c h ü b e r d e n Z u s t a n d d e r S t a d t D a n z i g . I m J a h r 1658” , b . m . w . [ E lb lą g ]: B P A N G d , N1 90, a d l. 142. 34 D e f i n i c j ą g a z e t y u l o t n e j t r a k t u j ą n i e c o s z e r z e j n i ż t o p o d a j e K . Z a w a d z k i , o p . c it., s . V I I I —X . N a t e m a t g a z e t s e r y j n y c h u d o k u m e n t o w a n e p r o p o z y c j e p r z e d s t a w i ł A . K e r s t e n , W s p r a w i e b a d a ń n a d p o c z ą t k a m i p r a s y p o l s k i e j, ss. 73—77; p o r . t e ż J . Ł o j e k , P r a s a p o l s k a to l a t a c h 1661—1831 w : P r a s a p o l s k a w l a t a c h 1661—1864, W a r s z a w a 1976, s s . 12—13. 35 A . K a w e c k a - G r y c z o w a , K . K o r o t a j o w a , D r u k a r z e d a w n e j P o l s k i o d X V d o X V I I I w i e k u , t . 4. P o m o r z e , W r o c l a w - W a r s z a w a - K r a k ó w 1962, s. 205; W . C h o j n a c k i , o p . c it ., p a s s i m ; S. G i e r s z e w s k i , E l b lą g . P r z e s z ł o ś ć t t e r a ź n i e j s z o ś ć , G d a ń s k 1978, ss, 121—122, 36 Ą . P r z y b o ś , o p . c it ., n r ?79,
Prasa elblqska w latach ,,p o to p u " 9
Z k ry ty c z n y c h odgłosów p ra s y g d a ń sk iej w y n ik a jed n a k , że seria w ychodziła jeszcze w początkach 1657 r., k ie d y to p rz ek ształciła się w n o rm a ln ą gazetę ty g o d n io w ą pod s ta ły m ty tu łe m „ P a r tic u la r Z e itu n g ” . S erię w y d a w a n o w o d stę p ac h ty g o d n io w y ch n a czterech do ośm iu stro n a ch . B yła to g a zeta o w y r a źnie s p re cy z o w a n y m obliczu p o lity czn y m i d obrze z o rg an izo w an ej sieci k o re sp o n d en c y jn ej.
P ie rw sz ą g azetą u lo tn ą w y d a n ą przez A chacego K o re la b y ła „R elatio n u b e r die b ey W l o s t o w i t z --- V ictorieuse A ction” n a t e m a t b itw y pod G ołębiem stoczonej m ię d z y w o js k a m i dow odzonym i przez K a ro la G u s ta w a i o d d ziałam i C zarnieckiego z 17 n a 18 lu teg o 1656 r. J e s t to streszczenie listu k ró la szw edzkiego w y s ła n e g o 19 lu teg o z W łostow ic do E. O x e n stiern y . P o d k re ślił w n im w ła d ca szw ed zk i od w ag ę i zaciekłość jazd y polskiej pod do w ó d z tw em C z a rn ie c k ie g o 37. S zw ed zk a służba p ro p a g an d o w a n a d a ła tem u zw y cię stw u odpow iednio szeroki rozgłos. R e lacja u k a za ła się bo w iem aż w d w ó ch ed y cjac h w E lb lą g u oraz w Szczecinie i S ztokholm ie 38. R ezonans b itw y pod G ołębiem m u siał b y ć isto tn ie w ielki, sk o ro W es p az ja n K och o w sk i w sw oich K lim a k te r a c h o b u rz ał się, że Szw edzi ogłosili jej rzekom o zw ycięski p rzeb ieg „sprzy m ierzeń co m i całem u ś w ia tu w d ru k o w a n y c h n o w in a c h ” 33. D ru g ą w kolejności g aze tk ą b y ł „ E x tr a c t S c h re ib e n s ausz T h o rn vom 8/18 M a rtiu s 1656”. Z relacjo n o w an o w n iej okoliczności zdobycia z am k u m al- borskiego w d ru g ie j dekadzie m a rc a i o p u b lik o w an o d e k la rac ję E. O x e n s tie r n y do s z lac h ty po lsk iej P r u s K ró le w sk ic h 40. R ów nież i te n d r u k rozpow szech niono poza g ra n ic a m i Polski.
N a stę p n e z n an e n a m d w a d r u k i p ra so w e łączą się in te g ra ln ie z w y p ra w ą K a ro la G u s ta w a n a p o łu d n ie P o lsk i oraz z d z iałan iam i m ilita r n y m i w m arc u i k w ie tn iu 1656 r. P ie rw sz y to list s e k re ta rz a królesk ieg o M. B iö ren k lo u a do b a n ity i zd rajcy , byłego p o d k a n clerz a ko ro n n eg o M ichała R adziejow skiego, w y s ła n y 16 k w ie tn ia z W arsz a w y do E lb ląg a. D otyczył on w g łó w n ej m ie rze po lity c zn o -p ro p a g an d o w y ch asp e k tó w n ie fo rtu n n e j k a m p a n ii K a ro la G u staw a i śp ieszących m u n a pom oc w o jsk posiłkow ych. A utor, k re śląc p rzeb ieg w y d a rze ń ty c h m iesięcy, p r a g n ą ł p rzed e w s zy s tk im zaprzeczyć k u rs u ją c y m p o głoskom o rz ek o m ej śm ierci k ró la szw edzkiego i p om niejszyć su kcesy oręża polskiego. W „Copia L it e r a r u m ” p o d k re ślił z d um ą, że K a ro l G u s ta w pow rócił szczęśliw ie 13 k w ie tn ia do W a rs z a w y i p rz y g o to w u je n o w ą kam p an ię. Nic dziw nego, że pism o owe, rozpow szech n io n e w fo rm ie g a zetk i u lo tn e j, stało się n ie b a w e m z n an e w E u ro p ie 41. W jeszcze o strzejszy m to n ie ro zp raw io n o się
37 R A , O x e n s t l e r n s k a S ä m l i n g e n , n r 1. K a r o l G u s t a w d o B. O x e n s t i e r n y , W ło s t o w i c e 9/19/И 1656; to ż : „ R e l a t i o n V b e r d i e b e y W l o s t o w i t z a b s e i t e n I h r e r K ö n i g l . M a y t t : z u S c h w e d e n m i t d e m C z a r n e c k i g e h a b t e V i c t o r i e u s e A c t io n , d e n 8—18 F e b r . A n n o 1656. F ü r g e g a n g e n . G e d r u c k t z u E l b i n g ” [1656Î: р о г . K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 621 i 622 ( d r u g i e w y d a n i e ) ; d r u k i l i s t w y k o r z y s t a ł A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , s. 265, p r z y p . 62 i n . 38 W y d a n i e s z c z e c iń s k i e b e z p o d a n i a m i e j s c a d r u k u w y m i e n i a K . Z a w a d z k i , o p . c it., p o d n r 823, a s z t o k h o l m s k i e p o d n r 620. 39 W . K o c h o w s k i, L a t a p o t o p u 1655— 1657, W a r s z a w a 1966, s. 144. 40 „ E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s z T h o r n v o m 8/18. M a r t i u s 1656. B e t r e f f e n d t d e n v e r g e b l i c h e n D a n t z i g e r S u c e u r s d e s S c h l o s s e s M a r i e n b u r g , u n d d e s s e n Ü b e r g a b e a n d I h r e K ö n i g l : M a y t t . z u S c h w e d e n e tc . S a m p t D e s H e r r n R e i c h s - C a n t z l e r s H o c h - G r ä f l . E x c e ll . e tc . D a r ü b e r e r g a n g e n e n D e c l a r a t i o n ” , b . m . w . r . [E lb lą g ] : S ä c h s i s c h e L a n d e s b i b l i o t h e k D r e s d e n , H is . S v e c . 334. 4 ( d a l e j S L D ); t o ż : i n n e w y d a n i e n i e m i e c k i e i s z w e d z k ie K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 561, 557. 41 R A , K S , X I , 4. „ M a t h i a s B i ö r e n k l o u s b r e f f t i l l H i e r o n y m u s R a d z i e j o w s k i o m K r i g - s h a n d e l s e r n a i P o l e n M a r s 1656, d a t . 6 I V 1656” (S .v .); to ż : w d r u k u „ C o p i a L i t e r a r u m D n . M a tt ł) i a e B i ö r e n k l o u S. R . MÇis. S y ę c i a ę S e c r e t a r i i S t a t u s e t C o n s i l i a r i i A u lic i, A d P o l o
-z d o n iesien iam i p ra s y p o lsk iej w „ E x tr a c t S c h re ib e n s aus K ö n ig sb e rg vom 8. A p rilis” . P o d d a n o w n im k ry ty c z n e j ocenie g a ze ty gdańskie, k tó re u k azały się w m a rc u i w p ierw szy ch d n iac h k w ie tn ia . K o re sp o n d e n t k ró lew ie ck i pisał, iż nie p o tw ierd z iły się w iadom ości sp rz ed a w a n e w g d a ń sk im „ J u n c k e rh o fie ” 0 śm ierci K a ro la G u staw a, n a p ad z ie Rosji na Ł otw ę, udziale b r a ta k r ó le w skiego ks. A dolfa J a n a w b itw ie pod G ołębiem , czterech n ie u d a n y c h s z tu r m ac h pod Zam ościem , śm ierci gen. D ouglasa i hr. W a ld e m a ra von Holstein w b itw ie pod K r a s n y m s ta w e m i in n e ty m p o dobne zm yślone i n f o r m a c j e 42. Tej sa m ej p r o b le m a ty k i dotyczyła w s p o m n ia n a już g azeta „ W a h rh a fftig e r B e ric h t” . Z o stała ona n iem a l w całości p rz e d ru k o w a n a z m e ld u n k ó w n a d e sła n y ch do c e n tra li szw edzkiej E. O x en stiern y . Zam ieszczono w n iej s p ra w o zdanie w y s ła n n ik a k ró la szwedzkiego, s e k re ta rz a h r. K ö n ig sm a rck a , k tó re te n złożył 7 k w ie tn ia w W arszaw ie ks. A dolfow i Ja n o w i. Z n alaz ły się ta m w ia domości o losach K a ro la G u s ta w a i jego a rm ii pod S an d o m ierzem , zdobyciu tego m ia s ta p rzez L ubom irskiego, rzekom o „przez niecne p r a k ty k i jez u itó w ” , w y s ad z en iu z am k u sand o m iersk ieg o w p o w ie trz e i sły n n e j potyczce k ró la szw edzkiego z C zarnieckim pod N i s k i e m 43. D ru g im sp ra w o z d an ie m jest r e lac ja se k re ta rz a k ró lew sk ieg o M. P h ilip p s o n a p rz esła n a 11 k w ie tn ia z W a r szaw y do p re z y d e n ta k a m e r y w M a lb o rk u G. A. R ehnschiölda. O p isu je w niej a u to r p rzebieg b itw y pod W a rk ą 7 k w ie tn ia , gdzie S zw edzi w obec ogro m n ej p rz ew a g i C zarnieckiego i L u b o m irsk ieg o „ m u sieli w k o ń c u ra to w a ć się u c ie c zką” , o b ra zu je w s u g e sty w n y c h b a r w a c h zw ycięskie „przeb icie” się arm ii K a ro la G u s ta w a sp o d S a n d o m ie rza do W arsz a w y . G a zeta p rzy n o si te ż w i a dom ości z T o ru n ia i E lb ląg a o stłu m ie n iu „ re w o lty p o lsk iej” n a M azu rach 1 P o m o rz u 44.
N a k o re s p o n d en c jac h n a d e s ła n y c h do c e n tra li m a lb o rsk ie j o p a rte b y ły b iu le ty n y d rugiego w kolejności n u m e r u „ W a h rh a fftig e r B e r ic h t” . Z aw ie rały one m ię d z y in n y m i doniesienia o ro zm o w ach szw ed zk o -ro sy jsk ich w M oskwie, zajęciu p rzez o ddziały polskie Bydgoszczy i g ra b ieżach d o k o n a n y ch w jej oko
n i a e V ic e C a n c e l a r i u m , I l l u s t r i s s i m u m D n . H i e r o n y m u m R a d z i e v s k y , W a r s a v i a E l b i n g a m n u p e r a b e u n t e m ” , b . m . w . r . [ E lb lą g 1656]: B P A N G d N1 190, a d l. 212; i n n e w y d a n i a : A . P r z y b o ś , o p. c it ., n r 243 (p o s z w e d z k u ) , n r 248 (po h o l e n d e r s k u ) ; A . K e r s t e n , C h ł o p i p o l s c y w w a l c e z n a j a z d e m s z w e d z k i m , s. 150, p r z y p . 46, p o d a j e , ż e d r u k t e n u k a z a ł s ię t e ż w w e r s j i n i e m i e c k i e j . P r z y p u s z c z a ć m o ż n a , że w y d a n o g o w E l b lą g u . 42 R A , E x t r a n e a , n r 143. „ E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s K ö n i g s b e r g v o m 8 A p r i l N e w e n s ty l s A n n o 1656” . T o ż w d r u k u „ E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s K ö n i g s b e r g v o m 8. A p r i li s N e w e n S t y ls . A n n o 1656” , [A. C o r e ll e n , E l b l ą g 1656]: B P A N G d N1 100, a d l. 26. T o s a m o p o d n i e c o i n n y m t y t u ł e m : „ B e a n t w o r t u n g E i n e s S c h r e i b e n s a u s z D a n t z ig , v n d d e r e r d a s e l b s t s p a r g i r t e n v n d z u m D r u c k b e f ö r d e r t e n --- L ä s t e r - u n d L ü g e r h a f f t e n Z e i t u n g e n . D e d a t o K ö n i g s b e r g d e n 18. A p r i l 1656” , b . m . w . r . [1656]: B i b l i o t e k a M u z e u m C z a r t o r y s k i c h w K r a k o w i e ( d a le j B M C z); p o r . a n a li z ę w i a d o m o ś c i w g a z e t a c h g d a ń s k i c h : A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , s. 270, p r z y p . 85. 43 P r a w d z i w o ś ć p r z e k a z u o b i t w i e p o d N i s k i e m p o t w i e r d z a A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , s s. 279—280. 44 „ W a r h a f f t i g e r B e r i c h t d e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P o h l e n s ic h z u g e t r a g e n . G e d r u c k t zu E l b in g , b e y A c h a t z C o r e l l e n I m J a h r 1656” ( р о г. K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 640). Z a w i e r a : „ E x t r a c t S c h r e i b e n s A u s W a r s c h a u v o m 28. M a r t i j S t . V e t. 1656” ; ( to ż w : R A , E x t r a n e a , n r 143, „ W a r s c h a u d e n 28. M a r t i j S t. V e t . ” ); „ E i n a n d e r s a u s W a r s c h a u v o m 1—11 A p r i l 1656” ; ( to ż w : R A , E x t r a n e a , n r 143; „ E x t r a c t S c h r e i b e n a u s z W a r s c h a u D e n 1/11 A p r i l A o 1656 v o n H . S e c r e - t a r P h i l i p s o n a n H. C a m m e r p r e s i d e n t R e h n s c h i l d t ) ; „ E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s T h o r n v o m 6—16 A p r i l 1656 T h o r n 16 IV 1656” ; (to ż w : R A , E x t r a n e a , n r 143, „ E i n a n d e r s a u s z T h o r n v o m 7—17 A p r i l 1656” ); „ A u s E l b i n g d e n 10—20 A p r i li s . A n n o 1656” . J a k o w a ż n e ź r ó d ł o h i s t o r y c z n e g a z e t ę w y k o r z y s t a ł A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , ss. 282—285. S p r a w o z d a n i a z 7 i 11 k w i e t n i a z n a l a z ł y s ię te ż w s z c z e c iń s k i e j g a z e c i e s e r y j n e j „ G l a u b w ü r d i g e r B e r i c h t : W a s m a s z e n d i e S t a d t S a n d o m i e r s --- ” , k t ó r e j d o k ł a d n y t y t u ł p o d a j e К . Z a w a d z k i , o p . c it., n r 582,
Prasa elblqska w latach „poto p u " 11
licy, s p a len iu Sw iecia przez S zw edów „z p ow odów czysto w o js k o w y c h ”, p o tyczce P o la k ó w pod T o ru n ie m i gotow ości a rm ii b ra n d e n b u r s k ie j do w y s tą pien ia przeciw k o Polsce 45.
N astę p n e z z ac h o w a n y ch gazet serii elb lą sk iej pochodzą dopiero z c ze rw ca, lipca i s ie rp n ia 1656 r. D w ie spośród n ich nie są a k tu a ln ie d o stę p n e w P o l sce i dlateg o tru d n o u sta lić ich zaw artość. G azety te w y k o rz y s ta ł je d n a k A. K e rsten . P ie rw sz a z aw ie ra K o p ię lis tu oficera polskiego z 20 czerw ca 1656
roku. J e s t to n a jp ra w d o p o d o b n ie j sfin g o w a n a w y p o w ied ź rzekom ego szlach
cica polskiego n a te m a t k ry ty c z n e j s y tu a c ji m ilita rn e j P o lsk i w p rz ed e d n iu o d z y sk a n ia W arsz a w y przez w o jsk a polskie 1 lipca 1656 r.46. D ru g a dotyczy oblężenia W arsz a w y przez J a n a K a zim ierz a i p rz y g o to w ań polskich do o d p a r cia zb liżającej się a rm ii szw edzkiej 47.
O d o b re j o rie n ta c ji p e rio d y k u elbląskiego m ogą św iadczyć choćby k o re s p o n d en cje p rz esy ła n e z k w a t e r y polow ej w o jsk szw edzkich i b r a n d e n b u r skich w N ow ym D w orze w czasie k o n c e n tra c ji sił zb ro jn y c h n a p rz ed p o lach W arsz a w y w czerw cu i lipcu 1656 r. N a łam a ch piątego, w e d łu g n aszej n u m eracji, „ W a h rh a fftig e r B e ric h t” o p u b lik o w an o re la c ję — diariusz, w k tó re j p rzed sta w io n o m a rs z ru tę pierw szego i d ru g ieg o r z u tu w o jsk szw edzkich z T o ru n ia dla u c h w y ce n ia p r z e p r a w y p rzez B u g i N a re w w ra z z opisem p r z y go to w a ń ta k ty c z n o -in ż y n ie ry jn y c h i działań p o d jaz d o w y c h n a M azow szu i w o kół W arszaw y . O b e jm u ją one ok res od 14 do 25 czerw ca, jak k o lw ie k re la cja m ia ła być w y s ła n a z N ow ego D w o ru 21 c z e r w c a 4S. W gazecie z n alaz ły się p o n a d to doniesienia o p o ro zu m ien iu s z w e d z k o -b ra n d en b u rs k im , m obilizacji a rm ii b ra n d e n b u r s k ie j i n a d ch o d zący ch posiłkach z P o m o rza Z a c h o d n ie g o 49. Rzecz ciekaw a, że w szóstym n u m e rz e „ W a h r h a f f tig e r B e r ic h t” p r z e d r u ko w an o in ex ten so aż 3 b iu le ty n y z n u m e r u piątego. Są to doniesienia z N o w ego D w o ru , G d a ń sk a i E lbląga. W idocznie r e d a k c ja nie m ia ła in n y c h w y s ta rcz ają cy c h m ate ria łó w do zap ełn ien ia szpalt, w y d a n e j w p rzyśpieszonym try b ie gazety. R ela cja z N ow ego D w o ru m a p ra w id ło w ą d a tę 30 czerw ca. J e dnocześnie sk o ry g o w an o in n e m y ln e daty, k tó re o d p o w ia d ają chronologii w y darzeń. Z najśw ieższy ch m a te ria łó w zam ieszczono bow iem n ad zw y c z ajn ą r e la cję n a d e s ła n ą z T o ru n ia. D otyczyła ona okoliczności zajęcia W arsz a w y przez
45 R A , E x t r a n e a , n r 143, „ C o p i a S c h r e i b e n s a u s R e v e l 6/16/IV; A u s K ö n i g s b e r g v o m 14/24/1V ; T h o r n 18/28/IV; E l b i n g 17/27/IV; t o ż w : „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t D e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P r e u s s e n u n d ä n d e r n b e n a c h b a r t e n O r t e n s i c h z u g e t r a g e n ” , b . m . w . r . [A. C o r e li e n , E l b lą g 1656). Z a w i e r a : „ A u s z R e v e l v o m 6—16 A p r i l 1656; A u s z T h o r n 8—18 A p r i l ; A u s G r a u d e n t z v o m 13—23 e j u s d e m ; A u s G o l b e v o m 13—23 g e s c h r i e b e n ; A u s K ö n i g s b e r g v o m 11—21 A p r i l ; E i n a n d e r s a u s K ö n i g s b e r g 14—24; A u s E l b i n g v o m 17—27 I V ” : р о г . K . Z a w a d z k i , o p . c it., n r 6-32; g a z e t ę w y k o r z y s t a ł t e ż A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i , s. 288, p r z y p . 19. 46 „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t , d e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P o l e n , P r e u s s e n u n d b e n a c h b a r t e n O r t e n s ic h z u g e t r a g e n A . 1656” , b . m . w . r . [A. C o r e ll e n , E l b l ą g 1656]: B i b l i o t e k a K r ó l e w s k a w S z t o k h o l m i e ( d a l e j B K S z ), n r 528; p o r . A . K e r s t e n , C h ł o p i p o l s c y u? w a l c e z n a j a z d e m s z w e d z k i m , s. 179. 47 „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t , d e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P r e u s s e n , w i e a u c h i n P o l e n u n d b e n a c h - b a r e t e n O r t e n s ic h z u g e t r a g e n . A . 1656,” b . m . w . r . [A. C o r e li e n , E l b l ą g 1656]: K B S z n r 539; p o r . A . K e r s t e n . C h ł o p i p o l s c y w w a l c e z n a j a z d e m s z w e d z k i m, s. 167. 48 O p is t y c h d z ia ł a ń , c h o ć b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w y , j e s t z g o d n y z u s t a l e n i a m i s . H e r b s t a , T r z y d n i o w a b i t w a p o d W a r s z a w ą 28— 30 V I 1 1650 r . w : W o j n a p o l s k o - s z w e d z k a 1653— 1660, W a r s z a w a 1973, ss. 299—301. 49 „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t , D e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P o l e n , P r e u s s e n u n d b e n a c h b a r e t e n O r t e n s ic h z u g e t r a g e n . A n n o 1656” , b . m . w . [A. C o r e ll e n , E l b lą g ] . Z a w i e r a : „ A u s d e m S c h w e d i s c h e n F e l d l a g e r b e y N o v o d w o r d e n 21. J u n i j ; A u s K o p e n h a g e n v o m 14—24 J u n i j ; A u s H o l l a n d d e n 28. J u n i j ; E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s T h o r n v o m 2. J u l i j ; A u s s E l b i n g v o m 8. J u l i j ; A u s K ö n i g s b e r g v o m 3, J u l i j ” : p o r . K . Z a w a d z k i , o p . c it., n r 641,
k ró la polskiego 1 lipca. W y d arz en ie to trz e b a było szybko w jak iś sposób u sp raw ied liw ić. O p a n o w an ie stolicy P olski tłum aczono p rzed e w s zy s tk im licze bną p rz ew a g ą p olskich sił .zbrojnych, k tó re m ia ły w ynosić aż 60 tys. żołnie rzy 50. Pisano, że k o m e n d a n t W arszaw y, m a rs za łe k p o ln y A. W itte n b e rg z m a leń k im g a rn iz o n em o d p a rł zw ycięsko w iele sztu rm ó w , położył k ilk a tysięcy P o la k ó w „ tr u p e m ” , w alcząc aż do całkow itego w y c ze rp a n ia się am unicji. D o p iero w ów czas p rz ek a za ł m iasto n a w a r u n k a c h h o n o ro w ej k a p itu la c ji i o p u ścił W arsz a w ę w ra z z całą załogą, u d a ją c się do g łó w n ej k w a te r y w o jsk szw edzkich. Z re la c ji w y n ik a , że w E lb lą g u nie w ied zian o jeszcze o in te r n o w a n iu W itte n b e rg a i in n y ch jego w sp ó łp raco w n ik ó w . W szystko to dowodzi, iż b y ła to rzeczyw iście pierw sza w iadom ość o u tra c ie W a rs z a w y i że gazeta m ia ła c h a r a k te r w y d a n ia n a d zw y c z ajn eg o 51.
Z resztą ju ż w n a s tę p n y m n u m e rz e „ G rü n d lic h er, eig e n tlich e r B e ric h t” in fo rm a to r to ru ń sk i, p o w o łu jąc się n a sw o ją p o p rzed n ią k o re sp o n d en cję, n a d e słał dalsze w iadom ości na te m a t zdobycia W arsz a w y 52. P o tw ie rd z a to e lb lą sk ą p ro w e n ien c ję p o p rzed n iej gazety. W sw o im d o n iesien iu z 8 lipca opisał
on w n iezw y k le b a r w n y sposób s ły n n y b u n t ochotników , z n a n y z w ielu o p ra co w ań i p rzekazów p a m ię tn ik ars k ic h , podczas p o d p isy w a n ia w a r u n k ó w k a p i tu la c ji W arszaw y. W sp o m n iał m ięd zy in n y m i, że pod C z arn ieck im zabito k o n ia, że życiu p o zostałych dow ódców p o lsk ich zag rażało pow ażn e n ieb ezp ie czeństw o. R elacjonow ał, że te n n ies p o ty k a n y b u n t „ h o ło ty ” u śm ierz y ł do p ie ro osobiście k ró l J a n K a zim ierz i to za cenę 40 tys. zł., k tó rą zm uszony był jej od ra z u w ypłacić. W gazecie zam ieszczono też dalsze sp ra w o z d an ie z N o wego D w oru, in fo rm u ją c e o p rz y b y ciu 8 lipca pod W arszaw ę K a ro la G u s ta w a w ra z z pozostałą a rm ią szw edzką. Z K ró le w ca n a to m ia s t z aw iad am ian o , że pod W arsz a w ę w y ru s z y ł tak ż e na czele sw oich do b o ro w y ch w o jsk e lek to r b r a n d e n b u r s k i F r y d e r y k W ilhelm . W śród in n y ch w iadom ości donoszono o w a l k a ch p a rty z a n c k ic h n a Ż m u d zi i m is ji m ed ia cy jn ej d y p lo m a tó w fra n c u sk ic h d ’A v a n g o u ra i de L u m b re s a 53.
D alszą w kolejności gazetą, a ósmą w e d łu g n a s z e j n u m era cji, jest „W a h r- h a f ftig e r B e ric h t V on d e r N ie d erlag e v o r T y k o czy n ” . O p u b lik o w an o w n iej kopię listu B ogusław a R ad ziw iłła o zlik w id o w a n iu d łu g o trw ałeg o oblężenia T yk o cin a i odpęd zen iu spod teg o m ia sta pospolitego ru sz en ia M azu ró w i P o d - las ia n 13 lip ca 1656 r. W do n iesien iach z G d a ń sk a i E lb ląg a pisano o dalszych
50 W r z e c z y w i s to ś c i P o l a c y d y s p o n o w a l i a r m i ą 36—40 t y s . l u d z i : p o r . S . H e r b s t , o p . c it., S. 304. 51 „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t . D e s s e n W a s s i c h j ü n g s t e n i n P o h l e n u n d P r e u s s e n z u g e t r a g e n . V n d s o n d e r l i c h W ie I h r K ö n i g l . M a j e s t ä t v o n P o h l e n d i e S t a d t W a r s c h a w e r o b e r t h a b e n . I m J a h r 1656” , b . m . w . [A. C o r e ll e n , E l b lą g ] . Z a w i e r a : „ A u s d e m S c h w e d i s c h e n F e l d l a g e r b e y N o v o d w o r , v o m 30 J u n i j ; A u s D a n t z ig , v o m 10 J u l i j ; E l b in g , v o m 11. d i t t o ; E x t r a c t - S c h r e i b e r . a u s T h o r n , b e l a n g e n d e d i e Ü b e r g a b e d e r S t a d t W a r s c h a w ” : p o r . K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 639 o r a z d r u k s z w e d z k i n r 632. 52 „ G r ü n d l i c h e r , e i g e n t l i c h e r B e r i c h t , D e s s e n w a s j ü n g s t h i n i n P o l e n , P r e u s s e n , L i e f - f l a n d s i c h z u g e t r a g e n . A n n o 1656” , [A. C o r e ll e n , E lb lą g ] . Z a w i e r a : „ A u s R e v e l 17—27 J u n i j ; T h o r n d e n 8. J u l i j s t y l . N . (w : R A , E x t r a n e a , n r 143, T h o m 8 V I I 1656” ); A u s s d e m K ö n i g l i c h e n S c h w e d i s c h e n F e l d t L a g e r b e y N o v o d w o r d e n 28 J u n i j — 8 J u l i i (w : R A , R i g s r e g i s t r a t u r e t 1656, ss. 869—870. D o E. O x e n s t i e r n y 2 8 V I / 8 V I I ) ; K ö n i g s b e r g d e n l J u l i i s ty l , v e t e r . . . , E i n a n d e r s a u s K ö n i g s b e r g d e n 14. J u l i i ; A u s M e m e l v o m 10. J u l i j ” . K . Z a w a d z k i , o p . c it., n r 588 z a lic z a d r u k d o o f i c y n y A . K o r e la . 53 B u n t o c h o t n i k ó w w W a r s z a w i e p o t w i e r d z a j ą : A . K e r s t e n , S t e f a n C z a r n i e c k i s. 303, k t ó r y w y k o r z y s t a ł w / w g a z e t ą ; J . W e g n e r , W a r s z a w a w l a t a c h p o t o p u s z w e d z k i e g o 1655—1657, W r o c ł a w 1957, ss. 93—95; L . K u b a l a , W o j n a s z w e d z k a w r . 1655 i 1656, L w ó w —W a r s z a w a (1913], 8, 345. P o t w i e r d z e n i e z n a j d u j ą t e ż p o z o s ta ł e w y d a r z e n i a o p i s a n e w g a z e c ie .
Prasa elblqska w latach „p o to p u “ 13
losach załogi szw edzkiej w W arszaw ie, k tó r a w asyście e sk o rty po lsk iej d o ta r ła po w ie lu n ieb ezp ieczeń stw ach do T o ru n ia . Z o b u rz en iem podk reślan o , że n ie p rz y b y li a n i W itten b e rg , an i in n i dow ó d cy w ojskow i, pon iew aż w b re w u m o w ie k a p itu la c y jn e j, a n a w e t w b r e w sta n o w is k u k ró la polskiego, są oni n a d a l p r z e trz y m y w a n i w stolicy Polski. Z resztą P o la cy dopuścili się jeszcze in n y c h czynów g o d n y ch n ajw yższego p o tępienia, zn iew a ża jąc i r a b u ją c f r a u c y m e r szw edzki w d rodze do P ru s . Zaznaczono, że p rz ed w czes n a jes t w ięc radość gdańszczan i ich d ziękczynne uroczystości. S zw edzi i B ra n d en b u rc zy c y zdobędą W arsz a w ę ponow nie, g dyż są ju ż p rz y g o to w an i do zad a n ia o sta te cz nego ciosu n arodow i, k tó r y łam ie p o d p isan e przez siebie p o r o z u m ie n ie 5i.
N a te m a t s ły n n e j trz y d n io w e j b itw y pod W arszaw ą, a k o n k r e tn ie jej odgłosów, zachow ała się ty lk o je d n a g azeta z te j s e r i i 55. W iadom o, że k lęs k a w o jsk p o lsk o -lite w sk o -ta ta rsk ic h w o s ta tn ic h d n iac h lipca 1656 r. rozniosła się sz ero k im e ch em w Europie. N a p rz y k ła d g a ze ty gdań sk ie, zresztą zgodnie z o ficjaln y m stan o w isk iem d w o ru polskiego, p rz e d s ta w iły b itw ę jak o n iero z strz y g n ię tą, w k tó r e j ż ad n a ze s tro n n ie u zy sk a ła d e cy d u jąc e j p rzew agi. W ty m też k o n tek ście gdańszczanie z relac jo n o w a li jej p rz eb ieg w „E in k o m m e n d e r u n d g ew isse r B e ric h t A usz W arsch aw , W ie es M it d en sch a rffe n K rie g es-A ctio n en B e y d er A r m e e n ”, gdzie u z as ad n iali o b ie k ty w n e w a r u n k i w y c o fan ia się a rm ii po lsk iej na d ru g i brzeg W isły w d n iu 30 l i p c a 5*. G a zeta g d a ń sk a doczekała się ciętej o d p ra w y ze s tro n y elbląskiego „ G rü n d lic h er W a r h a fftig e r B e ric h t” . W k o re sp o n d en c ji n a d es ła n ej 22 s ie rp n ia z K rólew ca, a z a ty tu ło w a n e j „Copia E x tr a c t S c h re ib e n s aus K ö n ig sb e rg ” , a u to r w s k az ał bezb łęd n ie ty tu ł w s p o m n ia n e j g a ze ty g d ań sk iej, k ie d y pisał: „w ie s e h r sich au ch d e r Z eitu n g ssc h reib e r v o n g e d a c h te r S chlacht, oder w ie e r r e d e t von d e n s c h a r f f e n K r i e g s a c t i o n e n b e y d e r a r m e e n w i n d e t ” (podkr. W. M.). W yw ołało to z ko lei ży w ą re a k c ję gdańszczan. N a łam a ch „ E x tra c t v o n a lle rh a n d E in k o m m e n d e n Z e itu n g e n ” , w rz ek o m ej k o re s p o n d en cji z L u b e k i z 1 w rześn ia, w s k azan o jed noznacznie n a ty tu ł a r ty k u łu e lb lą s k ie g o 57. S tw ie rd zo n o m ianow icie, „d as d e r E l b i n g i s c h e Z e i - t u n g s S c h r e i b e r u n te r m S c h e in eines Sch reib en sz [podkr. W. M.], ü b e r das jen ig e so etw a zu D an tzig von d em le tz te n zw isch en P o le n u n d S c h w e d en g e h a lte n e n T re ffe n g e d ru c k e t w o r d e n ” u siło w ał po d w aży ć praw dziw ość
54 „ W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t V o n d e r P o h l e n N i e d e r l a g e v o r T y k o c z y n , V n d W a s s o n s t e n D e n c k w ü r d i g e s i n S c h w e d e n , P o h l e n , L i e f f l a n d , P r e u s s e n , j ü n g s t h i n s i c h b e g e b e n . A n n o 1656” . b . m . w . [A. C o r e ll e n , E lb lą g ] . Z a w i e r a : A u s S t o c k h o l m d e n 21—31 J u n i J (I); S t a r g a r d d e n 9— 19 J u l i j ; C o p ia H e r r n B o g i s la v R a d z i w i ls F ü r s t . G n a d e n S c h r e i b e n s v o m 17. J u l i i ; D a n t z i g d e n 18. J u l i i ; A u s E l b i n g d e n 22. J u l i i ” . K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 643 z a li c z a g a z e t ę d o d r u k ó w A . K o r e l a . R z e k o m e o b r a b o w a n i e i z n i e w a ż e n i e f r a u c y m e r u n a s z k u t a c h s p ł a w i a n y c h d o o b o z u s z w e d z k ie g o b y ł o o c z y w i ś c i e n i e p r a w d ą , g d y ż s a m K a r o l G u s t a w d z i ę k o w a ł z a g r z e c z n o ś ć i u s łu ż n o ś ć p o l s k i e m u k o n w o j o w i : p o r . j . W e g n e r , o p . c i t ., s. 105. 55 „ G r ü n d l i c h e r W a h r h a f f t i g e r B e r i c h t , D e s s e n W a s J ü n g s t h i n i n P o h l e n , L i e f f l a n d u n d P r e u s s e n s ic h m e r c k l i c h e s z u g e t r a g e n . A n n o 1656” [A. C o r e ll e n , E l b lą g ] . Z a w i e r a : „ A u s z R e v e l d e n 21—31 J u l i j ; A u s T h o r n d e n 8—18 A u g u s t i ; A u s K ö n i g s b e r g d e n 12—22 A u g u s t i; C o p i a E x t r a c t S c h r e i b e n s a u s s K ö n i g s b e r g v o m 12—22 A u g u s t i ; A u s d e m S c h w e d i s c h e n L a g e r b e y m H a u p t d e n 12—22 A u g u s t i; E l b i n g d e n 11—21 A u g u s t i ” . K . Z a w a d z k i , o p . c it . n r 591 k w a l i f i k u j e g a z e t ę d o d r u k ó w A . K o r e la . 56 „ E i n k o m m e n d e r u n d g e w i s s e r B e r i c h t A u s z W a r s c h a w , W ie e s M i t d e n s c h a r f f e n K r i e g e s - A c t i o n e n B e y d e r A r m e e n A u f f P o h l n i s c h e r u n d S c h w e d i s c h e r S e i te a b g e l a u f f e n . A m 28. u n d 29. J u l i i . A n n o 1656” . {D. F . R h e t e , G d a ń s k ] , K . Z a w a d z k i , o p . c it . n r 550 z a li c z a g a z e tę d o d r u k ó w g d a ń s k i c h . 57 „ E x t r a c t V o n a l l e r h a n d E i n k o m m e n d e n Z e i t u n g e n , A u s u n t e r s c h i e d n e n O r t e n W a s h i n u n d w i e d e r d e n c k w ü r d i g e s n e w l i c h e r Z e i t v o r g e l a u f f e n . A n n o 1656, b . m . w . |D . F . R h e t e , G d a ń s k ] : p o r . K . Z a w a d z k i , o p . c it ., n r 559 b e z u s t a l e n i a m i e j s c a w y d a n i a .
