Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r.

(1)

Archiwalia klarysek gnieźnieńskich

w Archiwum Archidiecezji

Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z

kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r.

Hereditas Monasteriorum 3, 552-569

(2)

4. Przeprowadzono kwerendę bibliograficzną dotyczącą losów klasztoru sióstr Sacré Coeur w Poznaniu.

Przygotowano następujące publikacje:

1. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teofila Wolickiego,

arcybisku-pa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje, „Hereditas Monasteriorum”, 3,

2013.

2. Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich na terenie Prus

Połu-dniowych wydany 8 XI 1797 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013.

Olga Miriam P

rzyByłOwicz

Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie

Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej,

cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r.

*

Podczas drugiego etapu kwerendy w bogatych zbiorach Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie (obecnie Archiwum Archidiecezji, dalej: AA Gniezno), gromadzonych od XII w.1_, w poszukiwaniu archiwaliów klarysek gnieźnieńskich skupiłam się na spuściźnie rękopiśmien-nej, inkunabułach, starodrukach oraz dokumentach, których klasztor był wystawcą i odbiorcą. Drugim polem działania był przegląd wybranych akt luźnych (zesp. ACap. Luzy) i sporządzenie dokumentacji fotograficznej.

Archiwalia klasztoru (zapewne część zbioru, nie wiadomo, jak znaczna2_{) skasowanego decyzją} władz pruskich z 31 I 1837 r.3_{trafiły najprawdopodobniej bezpośrednio do archiwum kapituły}

* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 Sprawozdanie z pierwszego etapu zob. O. M. PrzyByłOwicz, Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w

Archi-wum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29–31 VIII 2012 r., „Hereditas

Mo-nasteriorum”, 1, 2012, s. 456–462. O zbiorach pisali J. kOrytkOwSki, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej

od 1000 roku aż do dni naszych podług źródeł archiwalnych, t. 1, Gniezno 1883, rozdz. 6: Obowiązki kapituły,

c.: Archiwum kapitulne, s. 482–501, d.: Biblioteka kapitulna, s. 501–515. Kolejne kompendium części zbiorów opracował T. trzcińSki, Katalog rękopisów biblioteki kapitulnej w Gnieźnie aż do początku XVI w., „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 35, 1910, s. 169–320 (i odbitka Poznań 1910).

2 Z referatu S. Kościelaka wygłoszonego na konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach

skaso-wanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r.) w Poznaniu 4 IV 2013 r. wynika, że część

archiwa-liów znajduje się Berlinie.

3 Biblioteka Prowincji Franciszkanów w Gnieźnie, rps 31, Akta kościoła św. Trójcy tyczące się zniesienia

Klasztoru XX Franciszkanów i Panien Zakonnych w Gnieźnie 1835–1871, s. 15–16, za informację tę dziękuję

Bratu Zbigniewowi Joskowskiemu OFMConv. W listopadzie 1836 r. wydano decyzję o kasacie klasztoru franciszkanów.

(3)

o właścicielu, który przejąłby zbiory po klaryskach4_.

Przejrzałam, oprócz inwentarzy archiwalnych i baz danych, prace Leona Formanowicza, który opublikował dwie cenne pozycje dotyczące rękopisów i inkunabułów5_{, oraz Jadwigi Rył}6_. Ku-stosz Justyna Mizerka udostępniła mi także na miejscu katalog fiszkowy starodruków głównie z XVI i XVII w., opracowany częściowo przez J. Rył (około 1000 fiszek, nie wszystkie z informa-cjami proweniencyjnymi).

Spuścizna rękopiśmienna klasztoru klarysek gnieźnieńskich to zbiór liczący 26 pozycji. Kwe-renda w starodrukach i inkunabułach natomiast nie przyniosła rezultatu. Bardzo liczne sta-rodruki w zbiorach AA Gniezno – około 20 tys. – pozostają nieskatalogowane, a zespół pra-cowników archiwum dopiero rozpoczął badania nad ich opracowaniem dzięki otrzymaniu grantu. W związku z tym należy się liczyć, że w wyniku badań archiwistów uda się być może skatalogować starodruki należące do klarysek gnieźnieńskich7_{. W grupie rękopisów można} wyróżnić trzy kategorie: prawno-normatywne, czyli reguły i konstytucje (dwa rękopisy), księgi liturgiczne (pięć)8_{oraz rachunkowo-gospodarcze. Ta ostatnia grupa jest najliczniejsza.} Obej-muje 10 rękopisów perceptów i expensów konwentu, począwszy od najstarszych, z 1613 r. Trzy z nich umieszczono w zesp. Zakon Klarysek Gniezno (dalej: ZKG), a siedem w zesp. Akta

Kapituły Metropolitalnej. Zachowało się ponadto siedem rękopisów z drugiej połowy XVIII w.,

stanowiących rozliczenia finansowe konwentu z miastem klasztornym Kostrzyniem, któremu prawo magdeburskie nadały klaryski w 1477 r., oraz obrachunki z poddanymi z jednej spośród wsi klasztornych – Oborą (także w zesp. Akta Kapituły Metropolitalnej, dwa rękopisy).

W zespole akt luźnych kapituły (ACap. Luzy) znajduje się kolejne osiem dokumentów (do tej pory znano ich 11). Trzy z nich to dyplomy Zygmunta I Starego, Zygmunta Augusta i Stefana Batorego potwierdzające przywileje klarysek przez władców. Wystawcami czterech są ksienie. W aneksie zestawiam odnalezione do tej pory w Archiwum Diecezjalnym Gnieźnieńskim archi-walia po klaryskach gnieźnieńskich.

4 Nie wiadomo, kiedy to nastąpiło, skoro po formalnej kasacie w murach klasztoru, tj. w jego części pozo-stawionej zakonnicom, przebywało kilka sióstr. Ostatnie z nich zmarły w połowie XIX w.

5 Prowadził także prace nad uporządkowaniem zbiorów. L. FOrmanOwicz, Katalog druków polskich

XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Poznań 1930; idem, Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej

w Gnieźnie, z. 1, Poznań 1939; J. wOjtkOwSki, Rekonstrukcja drugiego zeszytu katalogu inkunabułów Biblioteki

Kapitulnej w Gnieźnie księdza Leona Formanowicza, Lublin 1969.

6 J. rył, Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 45,

1982, s. 5–201; eadem, Archiwum i biblioteka w Katedrze Gnieźnieńskiej, Gniezno 1994.

7 Starodruków o proweniencji klasztoru klarysek nie ma także obecnie w archiwum klasztoru francisz-kanów w Gnieźnie. Taką informację przekazał mi br. Zbigniew Joskowski z tamtejszego konwentu, opraco-wujący starodruki franciszkańskie. Być może zakonnice korzystały z ksiąg braci i nie gromadziły osobnego zbioru.

(4)

Aneks

Dyplomy

1 Gniezno, 3 V 1369

Król Kazimierz Wielki potwierdza wytyczenie granic między Skiereszewem szlachcica Baltazara a należącymi do klarysek Woźnikami i Żernikami.

Falsyfikat z końca XVIII w. Dokument papierowy. Nieuwierzytelniony. AA Gniezno, Dyplomy, nr 963.

2 Gniezno, 14 IV 1371

Ksieni Staszka wraz z konwentem potwierdza sprzedaż wójtostwa we wsi klasztornej Woźniki wój-towi gnieźnieńskiemu Goczkowi przez Arnolda, mieszczanina z Gniezna, i jego siostry Małgorzatę i Kerstynę.

Publikacja: Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. Obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak

dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1400, wyd. I. zakrzewSki, t. 3: Zawiera numera 1293–2053,

lata 1350–1399 (Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa

Przyjaciół Nauk, 20), Poznań 1879, nr 1647. AA Gniezno, Dyplomy, nr 191.

3 Poznań, 12 VII 1527

Łukasz Górka, kasztelan poznański i starosta Wielkopolski, zatwierdza decyzję sądu poznańskiego w sprawie między Mikołajem Włoszanowskim z Janówca i klaryskami oraz tenutę dóbr Miniszewo i Obora na korzyść zakonnic.

Pergamin. Ślady po pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 1226.

4 Kraków, 7 II 1546

Król Zygmunt I Stary potwierdza zwolnienie od wszystkich podatków królewskich i ziemskich otrzymanych od poprzedników przez klaryski gnieźnieńskie.

Pieczęć królewska większa litewska w czerwonym wosku, znacznie uszkodzona.

AA Gniezno, Dyplomy, nr 12263. AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna

(5)

Knyszyn, 21 XII 1553

Mandat króla Zygmunta Augusta dla poborcy podatków Wojciecha Rydzyńskiego zakazujący wy-bierania podatków klarysek gnieźnieńskich.

Dokument papierowy. Pieczęć królewska mniejsza koronna.

AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu

Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 10.

6 Toruń, 15 XI 1576

Król Stefan Batory potwierdza dawniejsze przywileje królów i książąt dla klarysek dane przez po-przedników.

Dokument papierowy. Podpis króla i ślad po pieczęci królewskiej większej w czerwonym wo-sku.

AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu

7 Kraków, 23 V 1591

Król Zygmunt III Waza stwierdza, że klaryski na mocy dawnych przywilejów są zwolnione od płace-nia poradlnego i innych podatków publicznych.

Dokument papierowy. Papier sklejony pieczęcią królewską większą, złamany (ślady czerwone-go wosku).

AA Gniezno, Dyplomy, nr 840.

8 Gniezno, 1613

Ksiądz Wojciech z Kłecka prokurator wikariuszy gnieźnieńskich kwituje uiszczenie dziesięciny sno-powej z Woźnik.

Dokument papierowy. Wyciśnięta pieczęć kolegium wikariuszy. AA Gniezno, Dyplomy, nr 1296.

9 Gniezno, 12 VII 1617

Dorota Bramierska [Bromierska] ksieni z konwentem, w tym imiennie wymienionymi pięcioma za-konnicami, nadaje Wojciechowi Płotce młynarzowi klasztoru młyn w Piszczu i drugi w Korzeczniku pod pewnymi warunkami.

Pergamin. Ślady po zawieszonej pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 867.

(6)

10 Kraków, 12 III 1633

Król Władysław IV Waza stwierdza, że klaryski mocą dawnych przywilejów są wolne od danin i po-datków publicznych.

Dokument papierowy. Podpis króla i ślad po pieczęci królewskiej mniejszej odciśniętej w czer-wonym wosku.

11 Gniezno, 25 II 1637

Ksieni Katarzyna Obediencja Jarkuszewska wraz z konwentem w tym sześcioma wymienionymi zakonnicami nadaje Adamowi Rajowi sołectwo w Woźnikach.

Pergamin. Podpisy sześciu zakonnic, ślady po zawieszonej pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 886.

12 Rzym, 2 VIII 1738

Papież Klemens XII udziela odpustu na dziesięć lat dla kaplicy lub ołtarza klarysek w Gnieźnie, któ-rego można dostąpić dziewięć dni przed Bożym Narodzeniem.

Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 10 XII 1741 r.

Papież Klemens XII nadaje klaryskom odpust zupełny w godzinę śmierci.

Papież Klemens XII nadaje klaryskom odpusty za trzykrotne w roku pobożne nawiedzenie ołtarzy lub czterokrotne schodów w obrębie klasztoru takie, jakich można dostąpić w Rzymie.

(7)

Rzym, 2 VIII 1738

Papież Klemens XII nadaje klaryskom odpusty za trzykrotne w roku pobożne nawiedzenie ołtarzy lub czterokrotne schodów w obrębie klasztoru takie, jakich można dostąpić w Rzymie.

Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 10 XII 1741 r. Fragment jego pieczęci.

Papież Klemens XII udziela odpustu wszystkim nawiedzającym siedem ołtarzy w obrębie klasztoru klarysek w 12 dni w roku: św. św. Agnieszki, Walentego, Józefa, Marka, Benona, Magdaleny, Teresy, Karola Boromeusza oraz znalezienia Krzyża, Przemienienia Pańskiego, Stygmatów św. Franciszka, Niepokalanego Poczęcia NMP, odpustu takiego samego, jakiego można dostąpić w Rzymie nawie-dzając siedem ołtarzy w bazylice św. Piotra.

Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 1 XII 1741 r. Jego pieczęć.

Papież Klemens XII udziela odpustu na dziesięć lat za pobożne nawiedzenie kaplicy lub ołtarza w obrębie klasztoru klarysek, których można dostąpić cztery razy w roku.

Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 1 XII 1741 r. Ślad po jego pieczęci.

18 Gniezno, około 1748

Ksieni Antonina Prądzyńska wraz z konwentem prosi królową Marię Józefę żonę Augusta III o wsta-wiennictwo w sprawie zabranych gruntów.

Dokument papierowy. Tekst niemiecki z polskim tłumaczeniem, ślady po pieczęci.

AA Gniezno, ACap., Luzy 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu

19 Warszawa, 21 III 1765

Król Stanisław August Poniatowski potwierdza przywileje majątkowe klasztoru klarysek w Gnieź-nie wydane w wiekach poprzednich; zawiera kopię uwierzytelnioną dokumentu Władysława IV z 15 stycznia 1635.

Dokument papierowy. AA Gniezno, ZKG, nr 4.

(8)

Rękopisy

1 AA Gniezno, ZKG, 1, Reguły i konstytucje 1593–1640.

2

AA Gniezno, ZKG, 2, Reguła zakonu Klary świętej i konstytucje klasztoru gnieźnieńskiego 1603–

1759.

3

AA Gniezno, MS, 131, Rozmyślania i różne modlitwy. Modlitewnik klarysek z Gniezna, XVI/XVII w. 4

AA Gniezno, MS, 170, Antyfonarz9_.

5

AA Gniezno, MS, 249, Antyfonarz klarysek gnieźnieńskich, XVII w. 6

AA Gniezno, MS, 250, Funebrale. Ceremoniał pogrzebowy klarysek z Gniezna, XVII w. 7

AA Gniezno, ACap., B 802, Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae Gnesnen(sis)10_. 8

AA Gniezno, ZKG, 5, Regestr rozchodowy klasztoru gnieźnieńskiego zakonu s. Klary, który po

pogo-rzeniu tegoż klasztoru poczyna się w tym że roku 1613 [do 1655].

9

AA Gniezno, ZKG, 6, Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1701–1730. 10

AA Gniezno, ZKG, 7, Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1730–1755.

9 I. Pawlak, Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza

Przeszłość”, 24, 1966, s. 135–141; A. PaSiOnek, Analiza paleograficzno-muzyczna graduału klarysek

gnieźnień-skich z 1418 r., Lublin 1964, mps w Bibliotece KUL; A. mOSzczyńSka, Graduał klarysek gnieźnieńskich ms. 170

z Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, Warszawa 1988, mps w Bibliotece UKSW w Warszawie.

10 Por. O. M. PrzyByłOwicz, „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu

„Mo-dus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae” z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas

(9)

AA Gniezno, ACap., B 804, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnic S.M.

Kla-ry 1666 do 1678.

12

Kla-ry 1679–1689.

13

Kla-ry 1691–1701.

14

AA Gniezno, ACap., B 807, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S. M.

Klary 1765–1772.

15

AA Gniezno, ACap., B 808, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S. M.

Klary 1772–1786.

16

AA Gniezno, ACap., B 809, Regestra wziątków i wydatków konwentu gnieźnieńskiego W. PP.

Zag-konnicz S.M. Klary 1790–1798.

17

AA Gniezno, ACap., B 812, Regestrum censuum de bonis Monialium S. Clarae Gnesn[ensis] 1593. 18

AA Gniezno, ACap., 810, Dekreta sądów wiecowych w Kostrzynie na rzecz klarysek w Gnieźnie

1752–1783.

19

AA Gniezno, ACap., B 811, Dekreta nadworne miasta Kostrzynia 1775–1786. 20

AA Gniezno, ACap., B 813, Percepta de Kostrzyn et Expensa 1774–1775. 21

AA Gniezno, ACap., B 814, Regestra wszelkiej percepty i ekspensy prowencie kostrzyńskim

(10)

22

AA Gniezno, ACap., B 815, Regestra percepty i expensy piwa, gorzałki, pieniądzy z prowentu za

mości Pana Macieja Noskowskiego ekonoma kostrzyńskiego poczynające się roku pańskiego 1783 dnia 24 czerwca.

23

AA Gniezno, ACap., B 816, Regestra wszelkiej krescencyi i percept jako aż i expensy wszelkiej na

folwarkach Kostrzynie i Stronianach zaczynający się w roku 1783 dnia 30 czerwca kończący się w roku 1784 dnia 24 czerwca.

24

AA Gniezno, ACap., B 817, Regestra prowentu kostrzyńskiego 1786 a die 11 julii przychodu i

wy-datku.

25 AA Gniezno, ACap., B 818, Regestra oborskie 1780–1781.

26

(11)

jektu

561

Ryc. 1. Dokument Zygmunta I Starego dla klarysek gnieźnieńskich z 7 II 1546 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna

(12)

Kronik

a P

ro

jektu

Ryc. 2. Dokument Zygmunta Augusta dla Wojciecha Rydzyńskiego z 21 XII 1553 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła

(13)

jektu

563

Ryc. 3. Dokument Stefana Batorego dla klarysek gnieźnieńskich z 15 XI 1576 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna

(14)

Kronik

a P

ro

jektu

(15)

jektu

565

(16)

Ryc. 6. Pismo ksieni klarysek Antoniny Prądzyńskiej do królowej Marii Józefy, żony Augusta III AA Gniezno, ACap., Luzy 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek

(17)

Ryc. 7. Relacja o wprowadzeniu klarysek do fundacji w Chęcinach z 4 X 1644 r. Dokument uwierzytelniony pieczęcią klasztorną, wyciąg z akt konwentu w Chęcinach z 25 VIII 1789 r. z podpisami

21 klarysek, w tym ksieni Marianny Reklewskiej, AA Gniezno, ACap., Luzy 0 15, Kapituła Metropolitalna

(18)

Ryc. 8. Relacja o wprowadzeniu klarysek do fundacji w Chęcinach z 4 X 1644 r. Dokument uwierzytelniony pieczęcią klasztorną, wyciąg z akt konwentu w Chęcinach z 25 VIII 1789 r. z podpisami

21 klarysek, w tym ksieni Marianny Reklewskiej, AA Gniezno, ACap., Luzy 0 15, Kapituła Metropolitalna

(19)

Ry c. 9. Opisanie k laszt oru k lar ysek w Gnieźnie , b .d . (około 1780), AA Gniezno , AC ap ., Lu zy 0 15, Kapituła Metr op olitalna Kon w ent Z ak on u K lar

ysek w Gnieźnie II. G

ener

alia 1576–1820

, k