Zygmunt Ziątek
Wrzesień - wojna - historia : (szkic
problematyki)
Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 35-43
W R Z ESIEŃ - WOONA - H IS T O R IA ( S z k i c p r o b le m a t y k i)
N ie b y ło chyba n ik o g o w śró d p is z ą c y c h u c z e s tn ik ó w d o św iad czeń w rz e ś n io w y c h , k to n ie d a łb y w yrazu - św iad o m ie c z y mimowol n ie - o d c z u c iu k a t a s t r o f y k a le n d a rz o w e g o c z asu h is t o r y c z n e g o . C h o d z i n ie t y l k o o s p o t w o r n ia łe p r z y s p ie s z e n ie b ie g u w y d a rz e ń , p r z e k r a c z a ją c e lu d z k ą w y o b r a ź n ię , w y t r z y m a ło ś ć , pojem ność d n i i t y g o d n i« To, co m ia ło trw a ć w i e l e m i e s ię c y , a może k i l k a l a t , do k o n a ło s i ę w t r z y t y g o d n i e . . . C h o d z i o r e z u l t a t teg o p r z y s p ie s z o nego r o z k ła d u , k t ó r y ja k b y o d s y ł a ł p o d b it ą , pozbaw ioną państw a i je g o i n s t y t u c j i , p o d z ie lo n ą z b io ro w o ś ć narodową na powrót do X IX w ie k u . "W ię c na n i c s i ę n ie z d a ło w s z y s tk o - m arz en ia d w u d z ie s to l e c i a o młodym, promiennym p a ń s t w ie , n ie z a tru ty m o p aram i ❖ n ie w o l i « , o k u p a c j i , r o z b io ró w , t e r r o r u , g w a łt u , obcego u c is k u , c i e r p ie ń /*. .* 7 - p y ta b o h a te r " S p r z y s ię ż e n ia " K i s i e le w s k i e g o - Cóż za t r a g i c z n e p o ło ż e n ie / * . . , / p o z o s ta ją t y l k o s t a r e d r o g i : e m ig ra c ja - w a lk a podziem na. T r a g ic z n e c o f n i ę c i e do X IX - w ie c z n e j p r z e s z ł o ś c i - o k t ó r e j w 2 0 - le c iu s ta r a n o s i ę r a c z e j z ap o m n ie ć, na w ią z u ją c do w i e l k i c h t r a d y c j i państwow ych - d aw ało te ż je d n a k o p a r c ie d la t r u d n e j t e r a ź n i e j s z o ś c i i m y ś li o p r z y s z ł o ś c i . Hanna R e g u lsk a ju ż w p ią ty m d n iu w o jn y s p o s trz e g a p ozytyw ne o d d z ia ły w a n ie t e j t r a d y c j i na lu d n o ś ć o b lę ż o n e j W a rsz a w y: "N asz e młode pań s tw o , z ach w ian e p ierw szym impetem w o jn y , n ie w y trz y m u je p o c z ą tk o wego u d e r z e n ia i w a l i s i ę w g ru z y Lecz n ie na darmo naród p o l s k i ż y ł w n i e w o l i p rz e z 150 l a t i i s t n i a ł bez w ła s n e j p ań stw o w o ś c i. .^7 T o te ż d z i ś , gdy a p a r a t państwowy opada z nas ja k ł u s k a , w p s y c h ic e n a s z e j obok ro z p a cz y w yzw ala s i ę wzmożone p oczu c i e w s p ó ln o ty n arod ow ej i b u d z i s i ę w o la s t a w ie n ia w rogow i
opo-36
Z a k tu a liz o w a n a we w r z e ś n iu t r a d y c j a s tu p i ę ć d z i e s i ę c i u l a t p o ro z b io ro w e j h i s t o r i i P o l s k i , w y p e łn io n a d o ś w ia d c z e n ia m i l e g i o nów, powstań narod ow ych , k o n s p i r a c j i , e m i g r a c j i p o l it y c z n y c h , z s y łe k i m a r t y r o l o g ii w i ę z i e n n e j, s tw o r z y ła aż nadm iar p a m ię tn y c h s y t u a c j i , k tó r e mogły wydać s i ę p re c e d e n sa m i ta k ż e k o le jn y c h do św iad cz e ń w o jen nych i w zoram i d la ro d z ą cych s i ę w n ic h ro z w ią z a ń . Znany j e s t u d z ia ł t e j t r a d y c j i w p o e z j i z w ią z a n e j z W rześn iem i z w o jn ą , a ta k ż e w m y ś li p u b lic y s t y c z n e j i p o l i t y c z n e j . L e k tu r a wspomnień u c z e s tn ik ó w w a lk p o ls k ic h na w s z y s t k ic h f r o n t a c h , w kon s p i r a c j i , w p o w s ta n iu , p rz e k o n u je o n a m a c a ln e j o b e c n o ś c i h i s t o r y cznych wzorów ta k ż e w codziennym o bcow aniu z r e a ln o ś c i ą c z a s u . Do ś w ia d c z e n ie nowej h i s t o r i i b y ło je d n o c z e ś n ie odkryw aniem dawnych wątków ( i a k t u a l i z a c j ą ty c h p o ls k ic h m iar h i s t o r y c z n o ś c i w y d a rz e ń ) H i s t o r i i z w ią za n ych z obro ną p rz e d najazd em , p o s t a c ią ż o łn i e r z a - b o jo w n ik a spraw y p o l s k i e j na o b c e j z ie m i, p o w s ta ń c a , k o n s p ira t o r a , ' w ię ź n ia i z e s ła ń c a . Oto - je s z c z e je d e n c y t a t - ja k o p is u je sw oj^ drogę w o jen ną g e n e r a ł R u d n ic k i, a u t o r wspomnień o b ard z o typowym t y t u l e "Na p o ls k im s z l a k u " : "Na s z la k wszedłem 6 s ie r p n i a 1939 r o ku O c z y w iś c ie , wówczas n ie zdawałem s o b ie z te g o spraw y
£ , • k7 • A b y ł to p ra w d z iw ie p o l s k i , t r a d y c y jn y s z l a k , p rz e z k t ó r y
ju ż p o p rz e d n io t y l e p o ls k i c h p o k o le ń p r z e s z ło . B y ł y na nim i o tw a rte w a l k i na p o l s k i e j z ie m i, b y ły i k o n s p i r a c j e ta je m n e , b y ł i S y b i r w ra z z całym należnym d o d atkiem tiu r e ra i now oczesnych k i b i t e k . Potem b y ła kampania w ło sk a z e , zdaw ało s i ę , c ie p ły m i je s z c z e ś la d a m i Legionów D ą b ro w s k ie g o , a w r e s z c ie N ie m cy, tym razem z p ro blemami K n ia z ie w ic z a " ^ .
Ł a tw o ś ć o d w o ływ an ia s i ę do t r a d y c j i d aw ała a u t o r o w i r e l a c j i w o je n n e j d ru g i w ym iar cz a s o w y , u m o ż liw ia ła mu p ew ien d y s ta n s do o p is y w a n e j r z e c z y w is t o ś c i , u ł a t w i a ł a j e j o p i s , h i e r a r c h iz o w a n ie i w a r t o ś c io w a n ie . G r o z i ł a te ż je d n a k z a t a r c ie m n a j b a r d z i e j w s p ó ł cz e sn ych w yró żn ikó w te g o d o ś w ia d c z e n ia , upodobnieniem do t r a d y c j i - czegoś# co b y ło z u p e łn ie nowym z ja w is k ie m h is t o r y c z n y m . B y ła te ż tru d n a do p ogodzenia z w ia r y g o d n o ś c ią r e l a c j i św iad k a - u c z e s t n ik a w yd arz e ń .
K o m p lik a c je o g lą d u w s p ó łc z e s n o ś c i w p e rs p e k ty w ie t r a d y c j i ( k t ó r e , o c z y w iś c ie , n ie b y ł y problemem p is a r s t w a o d tw a r z a ją c e g o a u rę h i s t o r y c z n o ś c i , le c z t e g o , k tó r e s t a r a ł o s i ę o d n a jd yw ać rz e c z y w is t e m ia ry i o d n ie s ie n ia h i s t o r y c z n e t e j w o jn y ) n a j d o b i t n i e j
i l u s t r u j e tw ó rc z o ś ć Ksaw erego P r u s z y ń s k ie g o , k r o n ik a r z a w a lk p o l s k ic h na Z a c h o d z ie . O b ra z u je o n a, p rz e d e w s z y s tk im , n ie m o ż liw o ś ć z ach o w an ia je d n e j p e rs p e k ty w y h i s t o r y c z n e j , ta k s z y b k i i n ie o c z e k iw a n y bowiem o k a z a ł s i ę w o je n n y b ie g r z e c z y . P r u s z y ń s k i m u s ia ł z m ie n ić j ą k i l k a k r o t n i e . Upadek państw a p o ls k ie g o we w r z e ś n iu 1939 ro ku o p i s a ł w p e r s p e k t y w ie ro z b io ró w P o l s k i . P ie r w s z e w a l k i na s z y c h o d d z ia łó w w o jsko w ych pod N a rv ik ie m - w p e r s p e k t y w ie w a lk l e gio n ów D ąb ro w sk ie g o u boku N a p o le o n a . Aby zaś z ro z u m ie ć i u z a s a d n i ć r y s u j ą c ą s i ę m o ż liw o ść p o ro z u m ie n ia P o l s k i ze Z w ią zk ie m Ra d z ie c k im , o d w o ła ł s i ę do dwóch okresó w X IX - w ie c z n e j k o e g z y s t e n c ji z R o s ją - d y s k r e d y t u ją c t r a d y c j e le g io n o w e i e m ig r a c y jn e . P r z y k ła d P r u s z y ń s k ie g o p o k a z a ł t e ż , że w y r ó ż n ie n ie pewnych d o św iad cz e ń w s p ó łc z e s n y c h ja k o s z c z e g ó ln ie d o n io s ły c h - w o p a r c iu o w yb ran y w ą te k t r a d y c j i - w ypacza p r o p o r c je pom iędzy ró żn ym i je g o s k ł a d n i k a m i. H is t o r y c z n a a p o te o z a w o js k a p o ls k ie g o na Z a c h o d z ie , dokonana w re p o rta ż o w e j p o w ie ś c i p t . "D rog a w io d ła p rz e z N a r v ik " (L o n d yn 1 9 4 l ) , w y w o ła ła p r o t e s t y w o b r o n ie r a n g i ruchu o b ro n y w k r a j u , a W ła d y s ła w B r o n ie w s k i w ie rsz e m p t . "D ro g a " ("D ro g a w io d ła do P o l s k i ze w s z y s t k ic h na ś w i e c ie N o r w e g i i . . . " ) , u p o m n iał s i ę o z n a c z e n ie w o js k a p o ls k ie g o w Z SR R . P is a r s t w o P r u s z y ń s k ie g o u n a o c z n iło t e ż , że s p o jr z e n ie na w s p ó łc z e s n o ś ć z p e rs p e k ty w y o d l e g ł e j t r a d y c j i n ie może o b e jś ć s i ę bez p o ś r e d n ic tw a l i t e r a t u r y i s y m b o lik i h i s t o r y c z n e j , co o d b ie r a r e l a c j i znam iona w ia r y g o d n o ś c i naocznego ś w ia d e c tw a . W z b e le try z o w a n ym r e p o r ta ż u z b it w y o N a r v ik t ę f u n k c ję p o ś r e d n ik a p e łn i ą " P o p i o ł y " S t e f a n a Ż e ro m s k ie g o , n a jp o p u la r n ie j s z a p o ls k a p o w ie ść o epoce n a p o le o ń s k ie j. Prz e m ia n am i sw o jeg o p i s a r stw a P r u s z y ń s k i d o w ió d ł w r e s z c ie , że b e z p o ś re d n ie o d w o ła n ia do wzorów h i s t o r y c z n y c h mogą b yć p o ż y te c z n e w te d y d o p ie r o , gdy p r z e s t a n i e s i ę sz u k a ć w n ic h n a t c h n ie n ia d la i n t e r p r e t a c j i w s p ó łc z e s
-4
n o s c i . W o p o w ie ś c ia c h , p is a n y c h w d r u g ie j p o ło w ie w o jn y , k ie d y p rz e c z u w a ł j u ż , że p o l s k i w y s i łe k m i l i t a r n y na o b c z y ź n ie p o z o s ta n ie je s z c z e jednym w y s iłk ie m bezowocnym , P r u s z y ń s k i o g r a n ic z y ł sw o je a k t u a l i z a c j e h i s t o r i i do o d n a jd y w a n ia t r a d y c j i m ogącej ła g o d z i ć c i e r p i e n i a d z i s i e j s z y c h ź o ł n i e r z y - t u ł a c z y . Naprowadza ic h na ś l a d y wygnańców s p rz e d w ie k u , d o p is u je ic h lo s y do lo só w u ś w ię c o nych w n arod ow ej p a m ię c i, św iad o m ie z a s t ę p u je r e a ln e m ia ry cz asu h is t o r y c z n e g o czasem p a t r io t y c z n e g o m itu , narod ow ej le g e n d y .
38
c e j i n o b i l i t u j ą c e j w s p ó łc z e s n e d z i a ł a n i a w ó w czas, k ie d y t r a c i ł a a k t u a ln o ś ć z w iązan a z n ią w iz j a p r z y s z ł o ś c i . S t a w a ła s i ę le g e n d ą , źró dłem h is t o r y c z n y c h p o c ie s z e ń . C i ś w ia d k o w ie w o jn y , k t ó r z y n ie c h c i e l i m ito lo g iz o w a ć w ła s n y c h d o ś w ia d c z e ń , d o p is yw a ć ic h do l e g e n d y, m u s ie li s i ę z n ią r o z s t a ć . Oedną z prób t a k ie g o r o z s t a n ia 5 p o d ją ł Tadeusz K o n w ic k i . U ś w ia d a m ia ł on s o b ie , że je g o s p ó ź n io n y , p r a k t y c z n i e b e z c e lo w y , u d z ia ł w p a r t y z a n t c e spowodowany z o s t a ł p r e s j ą p o l s k i e j le g e n d y p o w s ta ń c z e j. U ło ż y ł w ię c o p is s w o ic h do św ia d c z e ń w p r z e s a d n ie l i t e r a c k i schem at " p ó j ś c i a do l a s u " i po p rz e z s a r k a s t y c z n e kom pro m itow anie je g o l i t e r a c k o ś c i u s i ł o w a ł ro z s t a ć s i ę z samą t r a d y c j ą . Innym św iadectw em t a k ie g o d ra m a ty cz n e g o o d ry w a n ia s i ę od t r a d y c j i j e s t w o je n n e p is a r s t w o Dana O ó zefa » 6 S z c z e p a ń s k ie g o . W o p o w ia d a n iu " K o n ie c le g e n d y " u k a z u je d e z a k tu a l i z a c j ą p o l s k i e j t r a d y c j i w o je n n o - p o w s ta ń c z e j, spowodowaną k lę s k ą in s p ir o w a n y c h p rz e z n ią d z i a ł a ń , z w ła s z c z a p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o 1944 ro k u . N ie od rz u ca j e j je d n a k ja k o t r a d y c j i n ie p r o trz e b n ie o ż y w io n e j ; s t a r a s i ę j ą z o b a c z y ć ja k o r z e c z y w is t y s k ła d n ik c a ł e j p o l s k i e j f o r m a c j i h i s t o r y c z n o k u l t u r a l n e j , k t ó r e j o to w ł a ś n ie w o jn a p o ło ż y ła k r e s . M ia ło to ważne k o n s e k w e n c je d la o b ra z u d o św ia d c z e ń w o je n n y c h w je g o p i s a r s t w i e . W k i l k u o p o w ia d a n ia c h p a r t y z a n c k ic h , a z w ła s z c z a w o p o w ia d a n iu p t . " B u t y " 7, p o k a z a ł z rz a d k ą odwagą d e m o r a l i z a c j ę p a r ty z a n t ó w , do k t ó r e j z m u sz ały o k ru tn e r e g u ły w a l k i i t r w a n ia w l e s i e . 3 e j o b ra z j e s t w ła ś n ie d la t e g o t a k w y r a z i s t y , ż e z o s t a ł p r z e c iw s t a w io n y w s z e lk im regułom w a l k i r y c e r s k i e j , d y k to w a nym p rz e z t r a d y c j ę . W r e p o rta ż o w e j p o w ie ś c i p t . " P o ls k a j e s i e ń " (K ra k ó w 1 9 5 5 ), a u t o r p o ł ą c z y ł c o d z ie n n y n o t a t n ik u c z e s t n ik a p r z e g r a n e j w o jn y 1939 roku z w ie d z ą o tym , że- j e s t to o s t a t n i w y s i ł e k m i l i t a r n y d o ty c h c z a s o w e j p o l s k i e j f o r m a c j i h i s t o r y c z n e j , p o ł ą c z y ł b l i s k i i d a l e k i punkt w i d z e n ia , św iadom ość końca pew nej e p o k i k a z a ła mu o d tw o rz y ć z ogromnym pietyzm em każdy s z c z e g ó ł d o ś w ia d c z e n i a , d z i ę k i czemu " P o ls k a J e s i e ń " s t a ł a s i ę je d n ą z n a jd o k ła d n i e j s z y c h r e l a c j i w o je n n y c h .
P o ls k a d z ie w ię t n a s to w ie c z n a t r a d y c j a o d e g r a ła s w o ją napraw dę ważną r o l ę w ro z p o z n a n iu h is t o r y c z n y c h wym iarów w o jn y n i e w tw ó r c z o ś c i t y c h a u to ró w , k t ó r z y p o d d a li s i ę J e j p r e s j i , l e c z t y c h , k t ó r z y d o s t r z e g l i j e j k r e s , z a k w e s t io n o w a li j e j a k t u a l n o ś ć , p o d ję l i s p ó r z n arz u can ie m w s p ó łc z e s n o ś c i gotow ych schem atów h i s t o r y c z nych lu b o d z ie d z ic z o n y c h w yz n acz n ik ó w i m ia r h i s t o r y c z n o ś c i . S w o ją
n a t r ę t n ą i w id o cz n ą s i ł ę o d d z ia ły w a n ia p o b u d zała k r y t y c z n e u m ysły do sp o ru w ł a ś n ie w im ię ro z p o z n a n ia i z a p is u nowego, n ie znanego p r z e s z ł o ś c i o b li c z a t e j w o jn y . N ie można b y ło j e j o m in ą ć, można j ę b y ło t y l k o p r z e z w y c ię ż y ć , o d n a jd u ją c n ie m n ie j i s t o t n e , le c z o d m ienne w y z n a c z n ik i h i s t o r y c z n o ś c i d z i s i e j s z y c h d o ś w ia d c z e ń .
Tę r o l ę p o l s k i e j t r a d y c j i , p o b u d z a ję c ę do h is t o r y c z n e g o i od k ryw cz e g o zarazem ( p r z e z s p r z e c iw ) m y ś le n ia , p r z e ś l e d z i ć możemy w w o je n n y c h kom en tarzach K a z im ie rz a W y k i. K r y t y k , e s e i s t a i h i s t o r y k l i t e r a t u r y (a w p r z y s z ł o ś c i b ad acz t r a d y c j i r o m a n t y c z n e j), z a s k o c z y ł c z y t e ln ik ó w d r u k u ją c tu ż po w o jn ie s z k ic p t . "G o sp o d ark a wy łą c z o n a " (" T w ó r c z o ś ć “ 1 9 4 5 ) - stu d iu m p rz em ian g o s p o d a rc z o - s p o łe c z n y c h , j a k i e d o k o n a ły s i ę p o d czas p i ę c i o l e t n i e j o k u p a c ji k r a j u . O d k ry w a ło ono je d e n z nowych a sp e k tó w w o jn y , z w ią z a n y z j e j t o t a l nym c h a ra k te re m , z tym , że n ie p o z o s ta w ia ła ona n ie n a r u s z o n e j ż a d n e j s f e r y ż y c i a . B it w a w yto cz o n a podbitem u s p o łe c z e ń s tw u na p o lu gospo darczym p o le g a ła na o d e b ra n iu c a łe g o p o t e n c j a ł u d o t y c h c z a s o wym dysponentom i p o d po rząd ko w an iu go potrzebom o k u p u ją ce g o pań stw a w s t a n i e w o jn y . S p o łe c z e ń s t w o , a b y n ie um rzeć z g ło d u , m u s ia ł o o d p o w ie d z ie ć sam oobroną g o s p o d a rc z ą , s tw o rz e n ie m n ie le g a ln e g o system u p r a c y , o b ie g u to w a ru i p ie n ią d z a .’ S tu d iu m W y k i z a w ie ra o p is teg o z j a w is k a , z w ła s z c z a je g o p o w sz e ch n ie d e m o r a liz u ją c y c h a s p e k tó w , w s k a z u je je g o h is t o r y c z n e s k u t k i , tru d n e do o d w r ó c e n ia .
T a k ie g o s tu d iu m n ie z a p o w ia d a ła a n i p rz e d w o je n n a tw ó rc z o ś ć W y k i, a n i je g o p ie r w s z y kom en tarz w o je n n y , sp o rz ą d z o n y w 1939 r o
k u , p t . “ P a m ię t n ik po k l ę s c e " . Na upadek p aństw a z a re a g o w a ł on bo wiem t a k , ja k w ię k s z o ś ć p is z ą c y c h św iadków - w ł ą c z y ł go do t r a d y
c j i n a jw ię k s z y c h narodow ych k l ę s k : p rz e g ra n y c h w o je n z n a je ź d ź c a m i ze Wschodu i Z ach o d u , ro z b io ró w . H is t o r y c z n y p a to s p rz e ż y w a n ia k l ę s k i wzmógł s t y l i s t y k ą z a c z e r p n ię t ą z h is t o r y c z n y c h pism S t e f a n a Ż e ro m s k ie g o . Po d o b n ie ja k p is a r z e c z a s u ro z b io ró w s z u k a ł n a d z ie i na odbudowę P o l s k i w w i e l k o ś c i j e j c i e r p i e n i a , k t ó r e m ia ło b y k a z a ć p rz e b u d z ić s i ę w o ln e j je s z c z e E u r o p ie . P i s a n i e teg o “ p a m ię tn ik a m yślow eg o“ p r z e r w a ł Wyka w 1940 roku “ k ie d y ja k s t w i e r d z i ł
-O
spraw a z ra z u t y l k o p o ls k a o k a z a ła s i ę o g ó ln ą “ . Na t e r y t o r i a l n e r o z s z e r z e n ie s i ę w o jn y a u t o r odpowiada p o s z e rz e n ie m w ym iarów swo j e j r e f l e k s j i h i s t o r y c z n e j i h i s t o r i o z o f i c z n e j . Je d n o c z e ś n ie s t a r a s i ę zaobserw ow ać i z ro z u m ie ć nowe w y r ó ż n ik i nowej w o jn y . O d kryw szy r o l ę m a n ip u la c j i o p in ią e u r o p e js k ą p la n u je k s ią ż k ę " Z a g a d n ie n ie
40
p ro p ag an d y" i p is z e s z k ic p t. "G o e b b e ls, H i t l e r i K a t o ” . P l a n u je te ż k s ią ż k ę p t . "D o ś w ia d c z e n ie E u ro p y " i z m yślę o n i e j p is z e e s e j ” C p o rząd k ach h i s t o r y c z n y c h " , w którym rozważa u n iw e r s a ln e z ag ad n ie n ia h i s t o r i o z o f i c z n e . D y s ta n s u je s i ę wobec w ła sn e g o m y ś le n ia o w o jn ie w p e rs p e k ty w ie t r a d y c j i p o l s k i e j i p o d ejm u je w n ik liw ą k r y ty k ę t k w ią c e j w tym s t y l u m y ś le n ia p o l s k i e j św ia d o m o ś ci s p o łe c z n e j . .V s z k ic u "D w ie j e s i e n i e " p o le m iz u je ze w s z y s t k im i a k t u a l i z a c ja m i d z ie w ię t n a s t o w ie c z n e j t r a d y c j i , k tó r y c h d o k o n a ła w o jn a : ze "schem atem ro zb io ro w ym “ , ze "schem atem e m ig ra c y jn y m ", z le g e n d ą p o w s ta ń c z ą . S p o łe c z n o - g o s p o d a rc z e stu dium ż y c i a pod o k u p a c ją , p i sane p iórem o b s e rw a to ra i h i s t o r y k a z araz e m , n ie b y ło w ię c d z ie łe m p rz yp a d k u . S t a n o w iło r e z u l t a t spo ru z t r a d y c y j n i e p o ls k im w id z e niem w o jn y i r e z u l t a t w y s i łk u d o jr z e n ia j e j w p e r s p e k t y w ie u n iw e r s a l n e j . 3o sp o śro d p o ls k ic h d o św iad cz e ń w o je n n ych to w ł a ś n ie oku p a c j a , w nieznanym d o tąd k s z t a ł c i e , " s t a ł a s i ę w i e lo l e t n im u d z ia - '
9
ie n c a ł e j gromady narodów e u r o p e js k ic h " . \ V.yka zajm ow ał s i ę ż yciem o k u p acyjn ym , znanym mu z a u t o p s j i . Sp o śró d ty c h d o św iad czeń p o ls k i c h , k t ó r e s t a n o w iły spo tęgo w ane p r z e ż y c ie d o św iad cz eń o g ó ln o e u r o p e js k ic h , s t a w i a ł je d n a k na p ierw -, szyn m ie js c u O ś w ię c im , obóz k o n c e n t r a c y jn y . Czy s p o s t r z e ż e n ie h is t o r y c z n e g o w ym iaru d o św iad cz e ń obozowych wym agało ta k ż e sp o ru z p o ls k im i m iaram i h i s t o r y c z n o ś c i ? W it o ld Z a le w s k i, k o n s p i r a t o r , p a r ty z a n t i u c z e s t n ik p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o , p rz yp o m in a 1^ s p ó r młodych poetów cz asu w o jn y o b o h a te ra h is t o r y c z n e g o ic h c z a s u . De- den z n ic h w yraża p o g lą d , że b ohaterem tym powinno u c z y n ić s i ę w ię ź n ia obozu, " ż o ł n i e r z a w p a s ia k u " , s to ją c e g o w p ie r w s z e j l i n i i w a lk i z t o t a l n ą przem ocą. Z w y c ię ż a je d n a k o p i n i a , że bezbronna o f i a r a n ie może je d n o c z e ś n ie b yć b o h a te re m , że może nim być j e d y n ie - z g o d n ie z p o ls k im kanonem - ż o ł n i e r z , p o w s t a n ie c , w a lc z ą c y o w o ln o ś ć lu b o godność z b r o n ią w rę k u . S p ó r z p o ls k im kanonem h is to r y c z n y m b y ł w ię c je d n a k p o trz e b n y i w tym p rz y p a d k u . P o d j ę ło go w ie lu -autorów r e l a c j i obozow ych, z n a jw ię k s z ą zaś s k u t e c z n o ś c ią - r e w e la t o r prawdy o o b o z ach , Tadeusz B o r o w s k i. " P o ł ą c z y ł a nas ś m ie rć c o d z ie n n a i bez p a to s u ; n ie za o jc z y z n ę , n ie za ho no r N ie w a lc z y liś m y w o b o z ie o p o j ę c ie O jc z y z n y / ‘. . ^ 7 , w a lc z y li ś m y o m iskę z u p y . " 11 S p ó r B o ro w s k ie g o ze s p e c y f ic z n ie p o ls k im kanonem w a r t o ś c i b y ł s k u te c z n y , p o niew aż n ie o g r a n ic z a ł s i ę t y l k o do n i e g o ( A u to r ja k b y z a w i e s i ł w a r t o ś ć c a łe g o dorobku k u l t u r y e u r o p e j s k i e j ;
u n ie m o ż l iw ia ł on z ro z u m ie n ie c z e g o k o lw ie k z h is t o r y c z n e g o d o św ia d c z e n ia fasz y z m u , k tó re g o k u lm in a c ję s t a ł s i ę obóz k o n c e n t r a c y jn y . Dedynę t r a d y c j ę , k tó r a n ie s t r a c i ł a a k t u a l n o ś c i , s t a ł a s i ę n ie z a p is a n a n ig d y k a r t a anonim owej p r a c y i anonim ow ej ś m ie r c i n i e w o l n i ków s t a r o ż y t n y c h c y w i l i z a c j i . "Z a k ła d a m y p o d w a lin y j a k i e j ś n o w e j, p o tw o rn e j c y w i l i z a c j i . T e ra z d o p ie r o poznałem cen ę s t a r o ż y t n o ś c i .
Ta s t a r o ż y t n o ś ć , k tó r a b y ła olbrzym im k o n c e n tra c y jn y m obo zem! . * / To myśmy b u d o w a li p ir a m id y , r w a l i marmur na ś w i ę t y n ie i k a m ie n ie na d r o g i im p e r ia ln e J a o n i p i s a l i d i a l o g i i d ra m a ty , u s p r a w i e d l i w i a l i o jc z y z n a m i sw o je i n t r y g i o n i r o b i l i h i s t o
-12
r i ę / "• • * / ." To s ta n o w is k o u m o ż liw iło Borow skiem u t a k i o p is o k r u t n y c h , o d c z ło w ie c z a ję c y c h praw ż y c ia obozowego, ja k b y żaden ś w ia t w a r t o ś c i , k u l t u r y , w o g ó le n ie i s t n i a ł , ja k b y obóz o d s ł o n i ł j a k ę ś o d w ie c z n ę , skryw a n ę r z e c z y w is t o ś ć , k tó r a b ę d z ie o d tę d j e d y nym ś w ia te m . To b y ła p ro w o k a c ja m o ralna i i n t e l e k t u a l n a , k tó r a m ia ła w sp ó łcz esn ym i potomnym n ie p o z w o lić zapom nieć o d o ś w ia d c z e n iu obozowym; u ś w ia d o m ić , że h i s t o r i a s i ę o d m ie n iła i po O ś w ię c i miu n ie można ju ż ta k ż y ć j a k p rz e d te m . P o le m ic z n a f u r i a Borow s k ie g o s k ie ro w a n a p rz e c iw k o w łę c z a n iu obozow ej r z e c z y w is t o ś c i w t r a d y c y j n e p o ls k i e sch em aty h i s t o r y c z n e , n a j b a r d z i e j w id o cz n a w " B i t w i e pod G ru n w a ld e m ", spowodowana b y ła w ł a ś n ie obawę p rz ed f a ł - szywę h e r o i z a c j ę , up od ob nieniem do c z e g o ś , co ju ż b y ło .
O bszarem , na k tó rym t r a d y c y j n e , p o l s k i e m ia ry h i s t o r y c z n o ś c i w yd arz e ń b r o n ię s i ę n a j s i l n i e j , sę d o ś w ia d c z e n ia b it e w , a z w ła s z
cza - p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o . P o s ia d a ono ogromnę l i t e r a t u r ę do- k u m e n ta rn ę , k tó r a w p r z e w a ż a ję c e j w ię k s z o ś c i r e k o n s t r u u je d z i e j e w a lk p o w s ta ń c z y c h o d d z ia łó w i - św iad o m ie lu b m im ow olnie - w łę c z a
o b ra z p o w s ta n ia w t r a d y c j ę t r a g i c z n y c h w a lk w y z w o le ń c z y c h . Praw do p o d o b n ie in n y je g o o b ra z j e s t w o g ó le n ie m o ż liw y , bo u d z ia ł wzorów h i s t o r y c z n y c h b y ł w nim nam acalnę r z e c z y w is t o ś c i ę . Po w iada s i ę na w e t , że b y ło to p o w s ta n ie w yw o łane p rz e z h i s t o r i ę , że n ie mogło ono n ie w y b u ch n ę ć. Aby p ow strzym ać s i ę od p o w s t a n ia , naród m u s ia ł by c a ł k o w ic ie z a p r z e c z y ć s w o je j h i s t o r i i , co p r z e c ie ż n ie j e s t m o ż liw e . O p is y w a lk p o w sta ń cz y ch w ydobyw aję w ię c t r a d y c y jn y ż o ł n i e r s k i h e ro iz m , w c ie lo n y ta k ż e w k o b ie t y i d z i e c i , u w z n io ś la ję p o w s t a n ie , naw et w te d y , k ie d y ic h a u t o r z y s t a r a j ę s i ę o maksymalnę p r o s t o t ę i p o w ś c ię g liw o ś ć , ja k W acław Z a g ó r s k i w r e l a c j i "'.V ich er w o ln o ś c i. D z ie n n ik p o w s ta ń c a " (L o n d yn 1 9 5 7 ). O p is y m a r t y r o l o g i i
42
lu d n o ś c i c y w i l n e j , k t ó r e j z g in ę ło w W a rs z a w ie o k o ło ć w ie r ć m i l i o n a , d ług o n ie p re te n d o w a ły do zm iany teg o o b ra z u . O o p ie ro po dwu d z ie s t u t r z e c h la t a c h p o w s ta ła r e l a c j a M iro na B ia ło s z e w s k ie g o p t . " P a m ię t n ik z p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o " (W arszaw a 1 9 7 0 ), k tó r a w ydo bywa in n e a s p e k ty s i e r p n i a 1944 ro k u . B ia ło s z e w s k i c z y n i podmiotem p o w s ta n ia m ia s to o raz je g o lu d n o ś ć c y w il n ą . H i s t o r i ę p o w s ta n ia p r z e d s t a w ia , z ogromną s z c z e g ó ło w o ś c ią , ja k o p rz y s p ie s z o n e d z i e j e ś m ie r c i m ia s ta i d z i e j e sam oobrony je g o z w y k ły c h m iesz k ań có w , b ez s il n y c h wobec p o s t ę p u ją c e j z a g ła d y , m ordowanych, w r e s z c ie - w yp ę d zo nych. D z ie je te p r z e d s ta w ia w p e r s p e k ty w ie w ła s n e g o , c a ł k o w ic i e c y w iln e g o i b ardzo p ryw atn e g o d o ś w ia d c z e n ia . W ypow iada j e p o to c z - nym ję z y k ie m mówionym.
A u te n ty c z n a p r o s t o t a r e l a c j i B ia ło s z e w s k ie g o z o s t a ła w y p ra c o wana w d łu g o trw a ły m i skom plikowanym sp o rz e z h i s t o r y c z n ą , l i t e
ra c k ą i ję z yk o w ą t r a d y c j ą . W alk a z n ią z a p is a n a j e s t w p o e t y c k ic h p o s z u k iw a n ia c h słow a z w y c z a jn e g o i w d ra m a tu rg ic z n y c h p a r o d ia c h h e r o ic z n o - m ilit a r n y c h u ję ć h i s t o r i i . T rw a ła p rz e z c a ł y c z a s d z i e l ą c y d z ie jo w e p r z e ż y c ie a u t o r a od momentu z d a n ia z n i e j r e l a c j i . Z a k o ń c z y ła s i ę z p e w n o ścią z w y c ię s tw e m , bo a u t o r s t w o r z y ł p ie r w s z y w p o ls k im p iś m ie n n ic t w ie e k w iw a le n t t e g o , h i s t o r y c z n i e nowego, w ym iaru o s t a t n i e j w o jn y , k t ó r y w y r a z i ł s i ę w c a łk o w ity m n is z c z e n iu m iast-pom ników c y w i l i z a c j i i masowym m o rdow aniu, w y p ę d z a n iu , p r z e s i e d l a n i u lu d n o ś c i c y w i l n e j .
Te p o ls k i e ś w ia d e c tw a , k t ó r e w n a jw ię k sz ym s t o p n iu p r z y c z y n i ł y s i ę do o d k r y c ia nowych h is t o r y c z n y c h wym iarów o s t a t n i e j w o jn y , p o w s ta ły w s p o rz e z o d z ie d z ic z o n y m p o ls k im h is to ry z m e m , z t r a d y c ja m i w y r a s t a ją c y m i z g ł ę b i X IX w ie k u , a z a k tu a liz o w a n y m i we w r z e ś n iu 1939. Zapewne n ie p r z y n io s ły b y podobnych o d k r y ć , gdyby
n ie ta k o n ie c z n o ś ć s p o ru , gdyby n ie to w yz w an ie h is t o r y z m u , na k tó r e t rz e b a b y ło o d p o w ie d z ie ć innym , a l e te ż - h isto ry z m e m .
1 S . K i s i e l e w s k i , S p r z y s i ę ż e n i e , W arszaw a 1947, s . 32 4 .
2
H. R e g u ls k a , D z ie n n ik z o b lę ż o n e j W a rsz a w y . W r z e s ie ń - p a ź d z ie r n ik - l i s t o p a d 1939, W arszawa 1978, s . 27 .
3 K . R u d n ic k i, Na p o ls k im s z la k u (w s p o m n ie n ia z l a t 1939- - 1 9 4 7 ), Londyn 1952, s . 5. 4 K. P r u s z y ń s k i , T r z y n a ś c ie o p o w ie ś c i. W arszaw a 1946; K a ra b e l a z M esch ed u, W arszaw a 1948, ** T . K o n w ic k i, R o j s t y , W arszaw a 1956. ® 0 . 0 . S z c z e p a ń s k i, K o n ie c le g e n d y , /w \ J B u t y i in n e o p o w ia d a n ia , Kraków 1956. 7 Tamże. O K . W yk a , P a m ię t n ik po k l ę s c e , /w:_7 Ż y c ie na n i b y . P a m ię tn ik po k l ę s c e , Kraków 1984, s . 225. g Tamże, s . 8 . 10 W. Z a le w s k i , P o ż e g n a n ie t w ie r d z y . W arszaw a 1985. 11 Oanusz N e l S i e d l e c k i , K r y s t y n O ls z e w s k i, T a d e u sz B o r o w s k i,
B y liś m y w O ś w ię c im iu , W arszaw a 1958, s . 6 -8 .
12
T . B o r o w s k i, U nas w A u s c h w itz u , t j U tw o ry z e b ra n e , t . 2 ,
