Wyniki analizy py³kowej osadów organicznych z Katowic —
lokalna i regionalna stratygrafia py³kowa (interglacja³ mazowiecki)
Ma³gorzata Nita
1Results of pollen analysis of organic sediments from Katowice — local and regional pollen stratigraphy (Mazovian Interglacial). Prz. Geol., 58: 516–521.
A b s t r a c t. The paper presents results of pollen analysis of organic sediments from the site Katowice 2. Six local pollen assemblage zones identified in the section represent the youngest part of Mazovian Interglacial. The pollen spectra of the basal part of the section display some changes indicative of intra-interglacial cooling, well recorded in many profiles of this interglacial in Poland. The forest landscape was subsequently dominated by hornbeam-fir communities which were replaced later by those of pine forests. In turn, taxa of thermophilous aquatic plants, rep-resented by pollen Trapa and microsporangia Azolla filiculoides and Salvinia evidence of lacustrine environment. The results of pollen analysis of sediments from the Katowice site and those hitherto obtained from some other localities in western and central part of the Polish Uplands (Malice, Raków, Wielki Bór, Konieczki i Bia³e £ugi) became the basis for distinguishing seven regional pollen zones for this area. As compared to pollen succession from Podlasie and eastern Poland, the most significant differences concern the course of pollen curves of Carpinus and Abies and the sequence of their pollen culmination. Keywords: pollen analysis, pollen succession, Mazovian Interglacial, regional pollen assemblage zone
Wy¿yna Œl¹ska nie by³a do tej pory rejonem, w którym prowadzono intensywne badania palinologiczne osadów czwartorzêdowych. Dlatego przemiany roœlinnoœci w cza-sie plejstoceñskich zmian klimatu s¹ na tym terenie raczej s³abo udokumentowane. Interglacja³ mazowiecki nie jest tu wyj¹tkiem. Osady organiczne tego wieku opisano jak dot¹d jedynie ze Stanowic ko³o Rybnika (Sobolewska, 1977). Reprezentuj¹ m³odsz¹ czêœæ interglacja³u, III i IV okres py³kowy wed³ug podzia³u Janczyk-Kopikowej (1991). Osady starszej i œrodkowej czêœci interglacja³u mazowieckiego wystêpuj¹ w Goœciêcinie (Œrodoñ, 1957), który jest jednak po³o¿ony poza obszarem Wy¿yny Œl¹skiej (oko³o 30 km na zachód od jej granic), na P³asko-wy¿u G³ubczyckim (ryc. 1).
Prace budowlane, zwi¹zane z g³êbokim wkopem pod
fundamenty budynku, ods³oni³y osady organiczne
w œcis³ym centrum Katowic, oko³o 450 m na wschód od Rynku. Osady te, reprezentowane przez mu³ki i torfy, le¿a³y na g³êbokoœci oko³o 10,75–13,55 m pod powierzch-ni¹ terenu. Ponad nimi wystêpowa³y jasnoszare mu³ki ilaste, o mi¹¿szoœci oko³o 1 m, oraz drobnoziarniste, a na-stêpnie ró¿noziarniste piaski o barwie jasno¿ó³tej i szaro-¿ó³tej o mi¹¿szoœci ponad 9 m, sporadycznie przewar-stwione niewielkiej mi¹¿szoœci warstwami szarego mu³ku, miejscami równie¿ z wk³adkami ¿wirów. Wiek osadów organicznych nie by³ znany. Na podstawie badañ geolo-gicznych, prowadzonych w tym rejonie w zwi¹zku z praca-mi budowlanypraca-mi, mo¿na by³o jedynie przypuszczaæ, ¿e pochodz¹ one z interglacja³u mazowieckiego. Szcz¹tki makroskopowe z terenu Katowic, w tym miêdzy innymi Aracites interglacialis, charakterystyczny dla tego inter-glacja³u (Mamakowa & Velichkevich, 1993a, b), oznaczy³ wczeœniej Œrodoñ (1992). Stanowisko to le¿y w odleg³oœci ponad 1 km od badanego profilu.
Próbki do badañ metod¹ analizy py³kowej zosta³y pobrane z dwóch rdzeni wiertniczych (K1 i K2). Wyniki badañ osadów z profilu Katowice 2 (K2) s¹ podstaw¹ tego artyku³u.
Próbki zosta³y przygotowane z zastosowaniem 10% KOH, 10% HCl, 40% HF i acetolizy Erdtmana. Wyniki zosta³y przedstawione na diagramie py³kowym wykona-nym za pomoc¹ programu komputerowego POLPAL (Walanus & Nalepka, 1994, 1999).
Lokalna stratygrafia py³kowa
Na podstawie przebiegu krzywych py³kowych w dia-gramie py³kowym ze stanowiska Katowice 2 wydzielono szeœæ lokalnych poziomów py³kowych, które s¹ sygnowa-ne pierwsz¹ liter¹ nazwy stanowiska (K2) i kolejnym numerem (ryc. 2):
K2-1 Pinus-Picea-Carpinus L PAZ (g³êbokoœæ
13,425–13,55 m). Bardzo wysoki udzia³ py³ku drzew i krzewów AP (98%), notowany we wszystkich próbkach. Pinus sylvestris t. przekracza 25%, Picea abies 15%, Alnus 22%, Taxus 5%, wartoœci py³ku Carpinus i Abies rosn¹ do 11% i 9%.
K2-2 Carpinus-Abies L PAZ (g³êbokoœæ
13,175–13,425 m). Wzrost udzia³u py³ku Carpinus do 19% i Abies do 23%. Niskie wartoœci Pinus sylvestris t. (maks. 8%) i Picea abies (maks. 5%).
K2-3Abies-Taxus LPAZ (g³êbokoœæ 12,80–13,175 m).
Spadek udzia³u py³ku Carpinus do 3%, wzrost Abies do 27%, Taxus do 11% oraz Corylus do 16%. Ci¹g³a krzywa py³ku Buxus z maks. 1%.
K2-4 Abies-Carpinus-Buxus L PAZ (g³êbokoœæ
11,35–12,80 m). Udzia³ Carpinus w przedziale 7–13%, Abies 20–36%. Ci¹g³a krzywa Buxus z maks. 4,7%, noto-wany py³ek Fagus i Celtis. Wydzielono dwa podpoziomy
py³kowe. Podpoziom Alnus-Quercus charakteryzuj¹
wysokie wartoœci py³ku Alnus (maks. 31%) i najwy¿szy w profilu udzia³ Quercus (14%). W podpoziomie Pteroca-rya-Picea jest notowany wzrost wartoœci Picea abies do 15%, Pinus sylvestris t. do 22% i Abies do 36%. Najwy¿sze wartoœci w profilu osi¹ga Pterocarya (1,4%).
K2-5 Pinus-NAP L PAZ (g³êbokoœæ
10,775–11,35 m). Wzrost wartoœci py³ku Pinus sylvestris t. do 49%, udzia³ Picea abies w przedziale 5–15%, spadek wartoœci Carpinus do 0,2% i Abies do 1% w stropie poziomu. 1
Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec, malgorzata.nita@us.edu.pl
Wzrost udzia³u py³ku roœlin zielnych i krzewinek (NAP), g³ównie Cyperaceae i Poaceae (maks. 29% i 8%).
K2-6 NAP L PAZ (g³êbokoœæ 10,75–10,775 m).
Poziom reprezentowany tylko przez jedn¹ próbkê. Bardzo wyraŸny wzrost NAP do 73%, g³ównie Cyperaceae (39%), Poaceae (20%) i Artemisia (7%).
Wspó³wystêpowanie wysokich wartoœci Carpinus i Abies, obecnoœæ py³ku Pterocarya i Celtis oraz mikro-sporangiów paproci wodnej Azolla filiculoides wskazuj¹, ¿e osady z Katowic (K2-1 Pinus-Picea-Carpinus — K2-5 Pinus-NAP) reprezentuj¹ m³odsz¹ czêœæ interglacja³u mazowieckiego, III i IV okres py³kowy wed³ug podzia³u Janczyk-Kopikowej (1991). Sukcesja py³kowa z Katowic ma wiele cech wspólnych z sukcesj¹ z pobliskich Stano-wic, któr¹ tak¿e mo¿na korelowaæ z m³odsz¹ czêœci¹ tego interglacja³u (Sobolewska, 1977). Osady najm³odszego poziomu py³kowego (K2-6 NAP) reprezentuj¹ najstarsz¹ czêœæ zlodowacenia liwca.
Przemiany roœlinnoœci
Historia roœlinnoœci zapisana w osadach organicznych stanowiska rozpoczê³a siê prawdopodobnie w schy³kowej czêœci intrainterglacjalnego och³odzenia, które zosta³o opi-sane z wielu polskich stanowisk (Krupiñski, 1988, 1995,
2000; Biñka i in., 1987; Krupiñski & Lindner, 1991; Biñka & Nitychoruk, 1995; Nita, 1996; Pidek, 2003). W czasie tej ch³odnej oscylacji klimatycznej rozwinê³y siê na obszarze Polski lasy sosnowe i sosnowo-brzozowe, które w zale-¿noœci od regionu, w ró¿nym stopniu ograniczy³y wystê-powanie mieszanych lasów liœciastych. Na Wy¿ynie WoŸnicko-Wieluñskiej, w okolicy Konieczek (Nita, 1999) i Rakowa (Nita, 2009), dosz³o do radykalnych zmian w zbiorowiskach leœnych. Niemal zupe³nie wycofa³y siê drzewa o wy¿szych wymaganiach termicznych, takie jak grab (Carpinus), d¹b (Quercus), cis (Taxus), a tak¿e lesz-czyna (Corylus). Nie wiadomo, jak du¿e zmiany zasz³y w s¹siedztwie dzisiejszych Katowic, poniewa¿ osady orga-niczne reprezentuj¹ w tym profilu tylko m³odsz¹ czêœæ interglacja³u. Poziom K2-1 Pinus-Picea-Carpinus (ryc. 2) odpowiada jedynie schy³kowej czêœci intrainterglacjalne-go och³odzenia, wiêc historia roœlinnoœci zapisana w bada-nych osadach rozpoczê³a siê ju¿ po okresie najwiêkszych zmian w zbiorowiskach leœnych.
Spektra py³kowe sp¹gowych osadów profilu (poziom K2-1 Pinus-Picea-Carpinus) wskazuj¹ na wystêpowanie sosny (Pinus sylvestris t.) oraz doœæ du¿e znaczenie œwier-ka (Picea abies) w okolicy stanowisœwier-ka. Stopniowo rola obu tych drzew mala³a, a na znaczeniu zyskiwa³a jod³a (Abies) i grab (Carpinus). Pocz¹tkowo jod³a mog³a wkraczaæ do
0 20 40km
stanowisko
site
Zasiêg zlodowacenia:
Ice sheet limits of:
odry Odranian warty Wartanian 50° 20° granice wy¿yn borders of uplands
Ryc. 1. Stanowiska interglacja³u mazowieckiego w zachodniej i œrodkowej czêœci Wy¿yn Polskich (Kondracki & Richling, 2000; zasiêgi zlodowacenia wed³ug Marksa i in., 2005; Bera, 2006):
Fig. 1. Sites of Mazovian Interglacial sediments in western and central parts of Polish Uplands (Kondracki & Richling, 2000; ice sheet limits after Marks et al., 2005; Ber, 2006):
Konieczki (Nita, 1999); Malice, Raków, Wielki Bór (Nita, 2008, 2009); Bia³e £ugi (Ludwikowska-Kêdzia & Nita, 2002; Nita, 2009); Goœciêcin (Œrodoñ, 1957); Stanowice (Sobolewska, 1977); KuŸnia Borecka (Kuszell, 1986, 1998); Barko-wice Mokre, OlszeBarko-wice (Sobolewska, 1952, 1956); RadziechoBarko-wice, Kolonia Dubidze (Borówko-D³u¿akowa, 1981); Sewerynów (Jurkiewiczowa & Mamakowa, 1960); Zakrucze (Lindner & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974; Lindner & Rzêtkowska-Orowiecka, 1998); Karsy (Kosmowska-Suffczyñska & Szczepanek, 1981); Folwark (Balwierz i in., 2006); Kuców (Krzyszkowski, 1989); Stonava (Bøizová, 1994)
zbiorowisk borowych, by³a te¿ zapewne sk³adnikiem mie-szanych lasów liœciastych o charakterze wspó³czesnych gr¹dów, które jednak nie mia³y w tym czasie zbyt du¿ego znaczenia. Ich g³ównym sk³adnikiem by³ grab (Carpinus) i d¹b (Quercus), ros³a te¿ lipa (Tilia cordata t.) oraz klon (Acer), a w podszyciu leszczyna (Corylus). Na siedliskach podmok³ych wystêpowa³y zbiorowiska olszowe zbli¿one prawdopodobnie do wspó³czesnych olsów, w których poza olsz¹ (Alnus) rós³ te¿ jesion (Fraxinus) i œwierk (Picea abies).
Zmiany roœlinnoœci, którym podlega³y zbiorowiska leœne w rejonie Katowic (poziom K2-2 Carpinus-Abies), s¹ typowe dla m³odszej czêœci interglacja³u mazowieckiego. W krajobrazie leœnym bardzo wyraŸnie wzros³a rola jod³y, która prawdopodobnie formowa³a p³aty w³asnych zbioro-wisk borowych. Bardzo niskie wartoœci py³ku Pinus sylve-stris t. (poni¿ej 10%) wskazuj¹, ¿e sosna nie odgrywa³a ¿adnej roli w rejonie stanowiska. WyraŸnie wzros³a nato-miast rola graba, który sta³ siê drzewem dominuj¹cym w gr¹dach. Mieszane lasy liœciaste z jego udzia³em oraz z domieszk¹ dêbu (Quercus), lipy (Tilia cordata t. i T. platy-phyllos t.), klonu (Acer), cisa (Taxus) i jod³y (Abies) wyraŸ-nie zwiêkszy³y swoje znaczewyraŸ-nie w porównaniu z poprzed-nim poziomem. Wiêksze rozprzestrzenienie mia³y te¿ lasy olszowe.
W starszej czêœci poziomu K2-3 Abies-Taxus znaczenie jod³y jeszcze wzros³o. WyraŸne zmiany zasz³y w zbiorowi-skach gr¹dowych. Grab, który wczeœniej by³ g³ównym sk³adnikiem tych lasów, przejœciowo straci³ na znaczeniu. Doœæ wyraŸnie wzros³a natomiast rola cisa oraz leszczyny. Stopniowy wzrost wartoœci py³ku Carpinus w starszej czê-œci poziomu K2-4 Abies-Carpinus-Buxus wskazuje, ¿e grab ponownie zacz¹³ dominowaæ w lasach gr¹dowych. W podszyciu wystêpowa³ bukszpan (Buxus). Ci¹g³a krzy-wa py³ku Fagus z maksimum 1,4% (K2) i 2,9% (K1, Nita, 2009) sugeruje sta³¹ obecnoœæ buka w lasach Wy¿yny
Œl¹skiej. Przez lata toczy³a siê dyskusja na temat
wystêpo-wania tego drzewa w interglacjale mazowieckim.
Powszechny by³ pogl¹d, ¿e drzewo to nie przekroczy³o pó³nocnych Karpat (Œrodoñ, 1985, 1990). Obecnoœæ jego py³ku w osadach tej czêœci interglacja³u we wszystkich nie-mal stanowiskach, które zosta³y opracowane w ostatnich 20 latach, wobec braku dowodów wskazuj¹cych na rede-pozycjê, jednoznacznie rozstrzyga tê kwestiê. Wysokie wartoœci py³ku jod³y w m³odszej czêœci poziomu K2-4 (36%) wskazuj¹ na jej ogromn¹ rolê w krajobrazie leœnym Wy¿yny Œl¹skiej. W lasach olszowych rós³ skrzyd³orzech (Pterocarya).
Kolejne zmiany w krajobrazie leœnym wi¹za³y siê ze stopniowym och³odzeniem klimatu. Zwiêksza³o siê zna-czenie sosny (Pinus sylvestris t.) i œwierka (Picea abies). WyraŸny wzrost wartoœci NAP (K2-5 Pinus-NAP) zosta³ spowodowany g³ównie przez wzrost udzia³u py³ku Cype-raceae i by³ zwi¹zany z rozwojem torfowiska. W
nastêp-stwie dalszego pogorszenia klimatu lasy sosnowe
wycofa³y siê z rejonu Katowic, a ich miejsce zajê³y otwarte zbiorowiska roœlin zielnych, z przewa¿aj¹cym udzia³em traw i bylic (K2-6 NAP).
Regionalna stratygrafia py³kowa
W interglacjale mazowieckim wp³ywy oceanicznych mas powietrza siêga³y znacznie dalej na wschód ni¿ wspó³czeœnie, co potwierdza np. wysoki udzia³ py³ku cisa w stanowiskach ze wschodniej Polski, czyli z obszaru, któ-ry dzisiaj le¿y poza zasiêgiem wystêpowania tego drzewa. Obok wielu podobieñstw w diagramach py³kowych z ró¿-nych czêœci Polski, w przebiegu krzywych py³kowych s¹ te¿ widoczne wyraŸne ró¿nice. Dlatego korelacja lokal-nych poziomów py³kowych z Katowic 2 z regionalnymi poziomami py³kowymi, wydzielonymi dla obszaru Podla-sia przez Krupiñskiego (1995, 2000) oraz dla wschodniej 1350 1300 1250 1200 1150 1075g³êbokoœæ [cm] depth [cm] litologia lithology 0 100% AP NAP 20% 20% 20% Katowice 2 D r z e w a i k r z e w y T r e e s a n d s h r u b s Rosliny wodne Aquatic plants R o œ l i n y z i e l n e i k r z e w i n k i H e r b s a n d d w a r f s h r u b s Betula alba t. Pinus sylvestris t.
Larix Populus Picea
abies
Alnus Fraxinus Ulmus Quercus Cor
ylus
T
ilia
cordata
t.
Acer Tilia Taxus Carpinus Abies
platyphyllos
t.
Pterocar
ya
Fagus Celtis Frangula
alnus
Ligustrum Viburnum Hedera
helix
Buxus Viscum Vitis Ilex
aquifolium
t.
Salix Juniperus Artemisia Poaceae Chenopodiaceae Brassicaceae Humulus Calluna Rubiaceae Apiaceae
vulgaris
Solidago
t.
Thalictrum Nuphar
lutea
Trapa Salvinia Azolla
filiculoides torf peat mu³ek silt Cichoriaceae 1100
Ryc. 2. Uproszczony diagram py³kowy ze stanowiska Katowice 2 Fig. 2. Simplified pollen diagram from Katowice 2 site
Polski przez Winter (2008), natra-fia na trudnoœci w niektórych odcinkach interglacja³u (ryc. 2).
Najstarszy lokalny poziom
py³kowy z Katowic 2 (K2-1 Pinus-Picea-Carpinus) odpowia-da wprawdzie schy³kowej czêœci
intrainterglacjalnego
och³odze-nia, reprezentowanego przez
m³odsz¹ czêœæ regionalnego
poziomu py³kowego M6 Pinus-Picea-Alnus (Krupiñski, 1995),
ale póŸniej w spektrach
py³kowych s¹ widoczne bardzo wyraŸne ró¿nice. Dotycz¹ one
przede wszystkim przebiegu
krzywych py³kowych oraz kolej-noœci kulminowania py³ku graba i jod³y, co praktycznie uniemo¿li-wia korelacjê trzech kolejnych lokalnych poziomów py³kowych
(K2-2–K2-4) z regionalnym
poziomem M7 Abies-Carpinus-Quercus-(Cory-lus) i M8 Carpinus-Quercus-Abies wed³ug Kru-piñskiego (1995). W stanowiskach z Wy¿yny Œl¹skiej (Katowice, Stanowice) maksymalne wartoœci py³ku graba s¹ notowane w starszej, a kulminacja py³ku jod³y w m³odszej czêœci III okresu py³kowego (Janczyk-Kopikowa, 1991), czyli inaczej ni¿ w profilach z Podlasia, w któ-rych najwiêksza kulminacja graba przypada na m³odsz¹ czêœæ, a jod³y na starsz¹ czêœæ tego okresu. W profilu z Katowic nie wystêpuj¹ te¿ tak wyraŸne wielokrotne, naprzemianleg³e kul-minacje Carpinus i Abies, notowane w profilach z Podlasia.
W najm³odszej czêœci interglacja³u (schy³ek III okresu i IV okres py³kowy) lokalne poziomy py³kowe nie koreluj¹ siê te¿ dobrze z regional-nymi poziomami py³kowymi wed³ug Winter (2008), nie tylko ze wzglêdu na ró¿nice w spek-trach py³kowych, ale równie¿ dlatego, ¿e podzia³ ten jest w tym odcinku interglacja³u bar-dzo szczegó³owy. W profilach z Wy¿yny Œl¹skiej wzrost udzia³u py³ku Picea, notowany w najm³odszej czêœci III okresu py³kowego, jest s³abiej zaznaczony ni¿ w profilach ze wschod-niej Polski, a wartoœci py³ku Pterocarya s¹ na ogó³ ni¿sze (maks. 1,4%). Dlatego w lokalnej stratygrafii py³kowej tylko podpoziom Pteroca-rya-Picea mo¿e odpowiadaæ regionalnemu
Regionalne poziomy py³kowe R PAZ
Regional pollen assemblage zones Wy¿yny Polskie (czêœæ zachodnia i œrodkowa) Polish Upland (western and central part) Podlasie (Krupiñski, 1995) wschodnia Polska (Winter, 2008) Eastern Poland (Winter, 2008)
Lokalne poziomy py³kowe L PAZ
Local pollen assemblage zones
Piêtro Stage interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial K2-4 Abies-Carpinus--Buxus K2-3 Abies-Taxus K2-2 Carpinus-Abies K2-1 Pinus-Picea-Carpinus K2-5Pinus-NAP K2-6 NAP Maz6 Carpinus-Abies Maz5 Pinus-Picea Maz7 Pinus M6 Pinus-Picea-Alnus M7 Abies-Carpinus--Quercus-(Corylus) M8 Carpinus--Quercus-Abies M9 Pinus Pterocarya--Picea Alnus-Quercus Ma V Pinus Ma VI Abies-Carpinus Ma VII Picea--Pterocarya Ma VIII Pinus-Picea Ma IX Pinus-Betula ? ? ? ? Malice 3 Bia³e £ugi 2 Raków 1 Konieczki 50% 50% 50% 50% Betula Pinus Picea Alnus Fraxinus Quercus Cor
ylus
T
ilia
Taxus Carpinus Abies
Betula Pinus Picea Alnus Fraxinus Quercus Cor
ylus
T
ilia
Taxus Carpinus Abies
Betula Pinus Picea Alnus Fraxinus Quercus Cor
ylus
T
ilia
Taxus Carpinus Abies
Betula Pinus Picea Alnus Fraxinus Quercus Cor
ylus
T
ilia Taxus Carpinus Abies
Regionalne poziomy py³kowe R PAZ Regional pollen assemblage zones Maz6 Carpinus-Abies Maz5 Pinus-Picea Maz7 Pinus Maz2 Pinus-Betula Maz1 Betula Maz3 Alnus-Picea Maz4 Taxus Maz6 Carpinus-Abies Maz5 Pinus-Picea Maz7 Pinus Maz2 Pinus-Betula Maz1 Betula Maz3 Alnus-Picea Maz4 Taxus
®
Ryc. 3. Regionalne poziomy py³kowe na przyk³adzie stanowiska Malice, Bia³e £ugi, Konieczki i Raków (Nita, 1999, 2008, 2009)
Fig. 3. Regional pollen assemblage zones based on examples of Malice, Bia³e £ugi, Konieczki and Raków sites (Nita, 1999, 2008, 2009)
poziomowi py³kowemu Ma VII Picea-Pterocarya (Winter, 2008). Regionalnym poziomom Ma VIII Pinus-Picea i Ma IX Pinus-Betula odpowiada tylko jeden lokalny poziom py³kowy (K2-5 Pinus-NAP), poniewa¿ zarówno udzia³ py³ku œwierka, jak i brzozy jest w tej czêœci interglacja³u niski.
W profilach osadów organicznych z Wy¿yny Œl¹skiej (Katowice, Stanowice) starsza czêœæ interglacja³u mazo-wieckiego nie jest reprezentowana. Osady tej czêœci inter-glacja³u wystêpuj¹ natomiast w kilku innych stanowiskach po³o¿onych w odleg³oœci oko³o 60–80 km od Katowic, na Wy¿ynie WoŸnicko-Wieluñskiej oraz nieco dalej, w Bia³ych £ugach na Wy¿ynie Kieleckiej. Korelacja lokal-nych poziomów py³kowych z takich stanowisk, jak Konieczki (Nita, 1999, 2009), Malice (Nita, 2008, 2009), Wielki Bór i Raków oraz Bia³e £ugi (Ludwikowska-Kê-dzia & Nita, 2002; Nita, 2009), z poziomami regionalnymi tak¿e napotyka trudnoœci. Bardzo wysokie wartoœci py³ku Betula, przekraczaj¹ce nawet 90% i bardzo niski udzia³ py³ku Pinus (poni¿ej 12%) w najstarszej czêœci inter-glacja³u (ryc. 3), nie pozwalaj¹ na wydzielenie poziomu, który odpowiada regionalnemu poziomowi Ma I Betu-la-Pinus (Winter, 2008). Notowany we wszystkich profi-lach gwa³towny wzrost wartoœci py³ku Taxus do wartoœci maksymalnych powoduje, ¿e w lokalnej stratygrafii py³kowej nie ma poziomu, który odpowiada regionalnemu poziomowi M4 Picea-Alnus-(Taxus) wed³ug Krupiñskiego (1995).
Wyniki analizy py³kowej osadów ze stanowisk z zachodniej i œrodkowej czêœci Wy¿yn Polskich (Katowi-ce, Mali(Katowi-ce, Raków, Wielki Bór, Konieczki i Bia³e £ugi), uzupe³nione wynikami ze stanowisk innych autorów, sta³y siê podstaw¹ wydzielenia 7 regionalnych poziomów py³-kowych dla tego obszaru (ryc. 3). Z opracowania wy³¹czo-no wschodni¹ czêœæ Wy¿yn Polskich (Wy¿yna Lubelska), poniewa¿ regionalne poziomy py³kowe dla tego obszaru zosta³y wczeœniej zaproponowane przez Winter (2008). Krótka charakterystyka regionalnych poziomów py³-kowych dla obszaru zachodniej i œrodkowej czêœci Wy¿yn Polskich wygl¹da nastêpuj¹co:
Maz1Betula R PAZ — poziom z bardzo wysokim
udzia³em py³ku Betula, zw³aszcza w zachodniej czêœci Wy¿yn Polskich, w wielu profilach z maksymalnymi war-toœciami w przedziale 88–93%. Bardzo niski udzia³ py³ku Pinus, najczêœciej poni¿ej 10%.
Maz2Pinus-Betula R PAZ — nadal wysokie
warto-œci py³ku Betula, ale zaznacza siê wzrost udzia³u Pinus, szczególnie wyraŸny w czêœci zachodniej wy¿yn, nawet do 66%. W m³odszej czêœci poziomu wzrost wartoœci py³ku Alnus i Picea.
Maz3Alnus-Picea R PAZ — dominuje py³ek Alnus
i Picea. W wiêkszoœci profili z zachodniej i œrodkowej czê-œci wy¿yn maksymalne wartoczê-œci olszy s¹ wy¿sze (43%) od wartoœci œwierka (31%). Udzia³ py³ku jesionu (Fraxinus) osi¹ga swoje interglacjalne maksimum (10%).
Maz4Taxus R PAZ — wartoœci py³ku Taxus s¹
bar-dzo wysokie, szczególnie w zachodniej czêœci wy¿yn, w wielu profilach przekraczaj¹ 40–50%, maksymalnie dochodz¹ do 62%. Nadal wysoki udzia³ Alnus (33%), zw³aszcza w zachodniej czêœci wy¿yn, w niektórych profi-lach jeszcze doœæ wysokie wartoœci py³ku Picea (maks. 25%).
Maz5 Pinus-Picea R PAZ — intrainterglacjalny
wzrost wartoœci py³ku Pinus (maks. 60%), w niektórych profilach pocz¹tkowo utrzymuje siê jeszcze doœæ wysoki udzia³ Picea (19%), jednak jego wartoœci malej¹ w m³odszej czêœci poziomu. Wartoœci Carpinus mog¹ ju¿ byæ doœæ wysokie (14%). W niektórych stanowiskach w œrodkowej czêœci poziomu obserwuje siê wyraŸny wzrost udzia³u py³ku Betula (maks. 33%) oraz bardzo wyraŸny spadek Taxus, Quercus, Carpinus i Corylus do 0,2–3% (ryc. 3). W m³odszej czêœci poziomu we wszyst-kich profilach zaznacza siê wyraŸny wzrost wartoœci py³ku Carpinus i Abies.
Maz6Carpinus-Abies R PAZ — na ogó³ wysokie,
ale zró¿nicowane maksymalne wartoœci py³ku Carpinus (14–47%) i Abies (19–51%). We wszystkich profilach zachodniej i œrodkowej czêœci wy¿yn py³ek Carpinus kul-minuje w starszej czêœci poziomu, a Abies w m³odszej jego czêœci. Najwy¿sze wartoœci py³ku Quercus s¹ notowane w m³odszej czêœci poziomu (10–12%, wyj¹tkowo 18%). Pod koniec poziomu roœnie udzia³ Pinus (maks. 40%). Wartoœci py³ku Picea s¹ na ogó³ niskie (ryc. 4), tylko w nie-których profilach rosn¹ do maks. 16%. Krzywa py³ku bukszpanu (Buxus) jest ci¹g³a, z wartoœciami maksymalny-mi przekraczaj¹cymaksymalny-mi 4%. Udzia³ py³ku skrzyd³orzecha (Pterocarya) jest na ogó³ niski (oko³o 1%), tylko w dwóch stanowiskach przekracza 3%. Sporadycznie jest notowany Celtis. Wystêpuje te¿ Fagus (maks. 2,9%).
Maz7Pinus R PAZ — wzrost udzia³u py³ku Pinus,
zró¿nicowane, ale raczej niskie wartoœci Betula, w wiêk-Pinus Picea Carpinus Abies Pterocar
ya
Malice 2 Bia³e £ugi 4
Raków 2 Karsy
30%
Pinus Picea Carpinus Abies Pterocar
ya
30%
Pinus Picea Carpinus Abies Pterocar
ya
30%
Pinus Picea Carpinus 30% Abies
Ryc. 4. Krzywe py³kowe wybranych drzew w III okresie py³kowym wed³ug Janczyk-Kopikowej (1991) ze stanowisk Malice (Nita, 2008), Raków, Bia³e £ugi (Nita, 2009) i Karsy (Kosmowska-Suffczyñska & Szczepanek, 1981, zmienione, uproszczone)
Fig. 4. Pollen curves of selected trees in III pollen period according to Janczyk-Kopikowa (1991) from Malice (Nita, 2008), Raków, Bia³e £ugi (Nita, 2009) and Karsy sites (Kosmowska-Suffczyñska & Szczepanek, 1981, modified and simplified)
szoœci profili bez tendencji wzrostowej w kierunku stropu poziomu. W starszej czêœci poziomu zaznacza siê jeszcze kilkuprocentowy udzia³ Picea, Abies i Alnus. W m³odszej czêœci poziomu stopniowo wzrasta udzia³ py³ku roœlin ziel-nych (NAP).
Podsumowanie
W osadach organicznych sp¹gowej czêœci profilu Kato-wice 2 zosta³y zapisane zmiany roœlinnoœci, zwi¹zane z intrainterglacjaln¹ oscylacj¹ klimatyczn¹. Wartoœci py³ku sosny (Pinus) notowane w tym stanowisku s¹ doœæ niskie (25%), prawdopodobnie dlatego, ¿e osady reprezentuj¹ tu jedynie m³odsz¹ czêœæ tej oscylacji. Z drugiej strony podobnie niskie wartoœci py³ku sosny (22%) w profilu Sta-nowice 2 (Sobolewska, 1977), notowane na g³êbokoœci 8,50 m (Polska Palinologiczna Baza Danych...) mog¹ sugerowaæ, ¿e zmiany roœlinnoœci na Wy¿ynie Œl¹skiej by³y nieco mniej radykalne ni¿ w innych, po³o¿onych bar-dziej na pó³noc obszarach kraju.
Stosunkowo wysoki udzia³ Taxus (11%) w osadach korelowanych z III okresem py³kowym pozwala s¹dziæ, ¿e cis by³ istotnym sk³adnikiem zbiorowisk leœnych Wy¿yny Œl¹skiej równie¿ w m³odszej czêœci interglacja³u mazo-wieckiego. Wartoœci py³ku Buxus (4,7%, poziom K2-4) nale¿¹ do najwy¿szych wartoœci notowanych w profilach z obszaru Polski i wskazuj¹ na ciep³y, ³agodny klimat tej czêœci interglacja³u.
Wspólne cechy sukcesji py³kowych z kilkunastu stano-wisk po³o¿onych na obszarze Wy¿yny WoŸnicko-Wieluñ-skiej, Wy¿yny PrzedborWoŸnicko-Wieluñ-skiej, Wy¿yny Œl¹skiej i Wy¿yny Kieleckiej pozwoli³y na wydzielenie 7 regionalnych pozio-mów py³kowych, które odbiegaj¹ doœæ wyraŸnie od poziomów opracowanych dla obszaru Podlasia i wschod-niej Polski (Krupiñski, 1995, 2000; Winter, 2008). Ró¿nice te s¹ potwierdzeniem regionalnego zró¿nicowania krajo-brazu leœnego w interglacjale mazowieckim.
Literatura
BALWIERZ Z., GODZIK J. & MARCINIAK B. 2006 — Palinolo-giczne i diatomoloPalinolo-giczne badania osadów interglacja³u mazowieckiego z ods³oniêcia w kopalni Be³chatów. Prz. Geol., 54, 1: 63–67.
BER A. (red.). 2006 — Mapa glacitektoniczna Polski. Skala 1 : 1 000 000. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa
BIÑKA K., MARCINIAK B. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1987 — Analiza palinologiczna i diatomologiczna osadów interglacja³u mazowieckiego w Adamówce (Kotlina Sandomierska). Kwart. Geol., 31, 2-3: 453–474.
BIÑKA K. & NITYCHORUK J. 1995 — Mazovian (Holsteinian) lake sediments at Woskrzenice near Bia³a Podlaska. Geol. Quart., 39, 1: 109–120.
BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1981 — Interglacja³ mazowiecki na Wy¿ynie Wieluñskiej. Biul. Inst. Geol., 321: 260–275.
BØIZOVÁ E. 1994 — Vegetation of the Holsteinian interglacial in Stonava-Horní Suchá (Ostrava region). Antropozoikum, 21: 29–56. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — Problemy palinostratygrafii gla-cjalnego plejstocenu Polski z uwzglêdnieniem wyników analizy py³kowej osadów interglacjalnych z Besiekierza (œrodkowa Polska). Ann. UMCS Sect. B, 46, Suppl. I: 1–26.
JURKIEWICZOWA I. & MAMAKOWA K. 1960 — Interglacja³ w Sewerynowie ko³o Przedborza. Biul. Inst. Geol., 150: 71–103. KONDRACKI J. & RICHLING A. 2000 — Mapa. Regiony fizyczno-geograficzne. [W:] Starkel L. (red.). Geografia regionalna Polski. WN PWN, Warszawa.
KOSMOWSKA-SUFFCZYÑSKA D. & SZCZEPANEK K. 1981 — A new interglacial locality on the Sandomierz Upland. Fol. Quatern., 54: 25–41.
KRUPIÑSKI K.M. 1988 — Sukcesja roœlinnoœci interglacja³u mazo-wieckiego w Bia³ej Podlaskiej. Prz. Geol., 36, 11: 647–655.
KRUPIÑSKI K.M. 1995 — Stratygrafia py³kowa i sukcesja roœlinnoœci interglacja³u mazowieckiego w œwietle badañ osadów z Podlasia. Acta Geogr. Lodz., 70: 1–201.
KRUPIÑSKI K.M. 2000 — Korelacja palinostratygraficzna osadów interglacja³u mazowieckiego z obszaru Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 169: 1–61.
KRUPIÑSKI K.M. & LINDNER L. 1991 — Flora interglacjalna w Komarnie ko³o Bia³ej Podlaskiej, wschodnia Polska. [W:] Kostrzewski A. (red.) Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. UAM Ser. Geogr, 50: 511–518.
KRZYSZKOWSKI D. 1989 — The deposits of Mazovian (Holsteinian) Interglacial in the Kleszczów Graben (Central Poland). Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 37, 1-2: 121–130.
KUSZELL T. 1986 — Badania palinologiczne utworów czwartorzêdo-wych z rejonu KuŸnicy Boreckiej. Arch. Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Sosnowiec.
KUSZELL T. 1998 — Nowe stanowiska osadów interglacjalnych w po³udniowo-zachodniej Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 127–142. LINDNER L. & RZÊTKOWSKA-OROWIECKA A. 1998 — New data on interglacial sediments at Zakrucze near Ma³ogoszcz, the Holy Cross Region. Geol. Quart., 42, 2: 201–208.
LINDNER L. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1974 — Osady interglacja³u eemskiego w Zakruczu ko³o Ma³ogoszcza. Kwart. Geol., 18, 3: 636–646.
LUDWIKOWSKA-KÊDZIA M. & NITA M. 2002 — Osady intergla-cja³u mazowieckiego w rejonie torfowiska Bia³e £ugi (Góry Œwiêto-krzyskie). Prz. Geol., 50, 10/1: 875–878.
MAMAKOWA K. & VELICHKEVICH F.Y. 1993a — Exotic plants in the floras of the Mazovian (Alexandrian) Interglacial of Poland and Belarus. Acta Palaeobot., 33, 2: 305–319.
MAMAKOWA K. & VELICHKEVICH F.Y. 1993b — Aracites
inter-glacialis Wieliczk. — extinct plant found in the floras of the Mazovian
(Alexandrian, Likhvinian) Interglacial in Poland, Belarus, Russia and the Ukraine. Acta Palaeobot., 33, 2: 321–341.
MARKS L., BER A., GOGO£EK W. & PIOTROWSKA K. (red.) 2005 — Mapa geologiczna polski w skali 1 : 500 000. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
NITA M. 1996 — Palinostratygrafia i flory makroskopowe z dwóch stanowisk plejstoceñskich na Wy¿ynie Wieluñskiej. Bibl. Wydzia³u Nauk o Ziemi UŒl, Sosnowiec.
NITA M. 1999 — Mazovian Interglacial at Konieczki near K³obuck (Silesian-Cracovian Upland). Acta Palaeobot., 39, 1: 89–135. NITA M. 2008 — Analiza py³kowa osadów interglacja³u mazowieckie-go w Malicach (Wy¿yna WoŸnicko-Wieluñska). Prz. Geol., 56, 12: 1061–1066.
NITA M. 2009 — Stratygrafia py³kowa i historia roœlinnoœci intergla-cja³u mazowieckiego i starszej czêœci zlodowacenia liwca w zachodniej i œrodkowej czêœci Wy¿yn Polskich. Pr. Nauk. UŒl., 2658: 1–158. PIDEK I.A. 2003 — Mesopleistocene vegetation history in the nor-thern foreland of the Lublin Upland based on palaeobotanical stu-dies of the profiles from Zdany and Brus sites. Wydaw. UMCS, Lublin.
Polska Palinologiczna Baza Danych — Plejstocen. Instytut Botaniki
PAN im. W Szafera, Kraków.
SOBOLEWSKA M. 1952 — Interglacja³ w Barkowicach Mokrych pod Sulejowem. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 66: 245–284.
SOBOLEWSKA M. 1956 — Wyniki analizy py³kowej osadów inter-glacjalnych z Olszewic. Biul. Inst. Geol., 100: 271–291.
SOBOLEWSKA M. 1977 — Roœlinnoœæ interglacjalna ze Stanowic ko³o Rybnika na Górnym Œl¹sku. Acta Palaeobot., 18, 2: 3–16. ŒRODOÑ A. 1957 — Flora interglacjalna z Goœciêcina ko³o KoŸla. Biul. Inst. Geol., 118: 7–60.
ŒRODOÑ A. 1985 — Fagus in the forest history of Poland. Acta Pala-eobot., 25, 1, 2: 119–137.
ŒRODOÑ A. 1990 — Buk w historii lasów Polski. [W:] Bia³obok S. (red.) Buk zwyczajny. Ser. Nasze drzewa leœne. T. 10. PWN, Warszawa-Poznañ: 7–25.
ŒRODOÑ A. 1992 — A fossil trace of the interglacial flora from Kato-wice in Silesia. Acta Soc. Bot. Pol., 61, 1: 125–129.
WALANUS A. & NALEPKA D. 1994 — POLPAL — Palinologiczna Baza Danych, Instrukcja obs³ugi. Kraków.
WALANUS A. & NALEPKA D. 1999 — POLPAL. Program for coun-ting pollen grains, diagrams plotcoun-ting and numeral analysis. Acta Palae-obot., Suppl. 2: 659–661.
WINTER H. 2008 — Kilka uwag o interglacjale mazowieckim we wschodniej Polsce. Prz. Geol., 56, 3: 225–231.
Praca wp³ynê³a do redakcji 9.01.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 2.02.2010 r.
