Pawe³ Edmund Strzelecki (1797–1873) — wielki geolog, podró¿nik i odkrywca
Marek Graniczny
1, Halina Urban
1Pawe³ Edmund
Strzelecki (ryc. 1) uro-dzi³ siê 20 lipca 1797 r. w rodzinie szlachcica herbu Oksza — dzier-¿awcy miejscowoœci G³uszyna pod Pozna-niem. Jego matk¹ by³a Anna z Raczyñskich, a ojcem Franciszek Strzelecki, który praw-dopodobnie pochodzi³ ze wsi Strzelce Wielkie, bêd¹cej niegdyœ w³asnoœci¹ Miko³aja W¹tróbki Strzeleckiego, le¿¹cej w wid³ach Wis³y i Sanu na Nizinie Sandomierskiej. W istniej¹cych zapiskach nie ma jednoznacznych informa-cji, gdzie przesiedli³a siê rodzina Strzeleckich z G³uszyny. Nie wiadomo równie¿, gdzie i kiedy zmar³ jego ojciec. Najpewniej rodzina przenios³a
siê nad Dniestr w okolice Poku-cic, które po rozbiorach Polski zosta³y przy³¹czone do Rosji. Po œmierci matki wychowaniem Paw³a oraz dwojga jego starszego rodzeñstwa — Izabeli i Piotra zajê³a siê ciotka Tekla z Raczyñ-skich ¯michowska (Odoliñski, 2007).
Du¿y wp³yw na psychikê m³odego Paw³a mia³y wydarze-nia w Polsce wynik³e z sytua-cji politycznej po rozbiorach. Ukszta³towa³y one jego wra¿li-woœæ na kwestie wolnoœci narodu i sprawiedliwoœci spo³ecznej. Od dzieciñstwa marzy³ ju¿ o podró-¿ach. Zakocha³ siê równie¿ nie-szczêœliwie w Adynie Turno, któ-ra to mi³oœæ odegktó-ra³a znacz¹c¹ rolê w jego póŸniejszym ¿yciu (S³abczyñski, 1988).
W latach 1812–1816 Pawe³ Strzelecki znikn¹³ z rodzinnego domu, a odnalaz³ go przypadkiem w Krakowie starszy brat Piotr wracaj¹cy z kampanii napoleoñ-skiej. Niektóre Ÿród³a podaj¹ równie¿, ¿e zdezerterowa³ z armii
pruskiej (Wielka encyklopedia œwiata, 2005). Na wscho-dzie kraju przez kilka lat (1825–1829) Strzelecki zarz¹dza³ wielkimi dobrami ksiêcia Franciszka Sapiehy, zbieraj¹c kapita³ na zamierzone podró¿e. Jego chlebodawca zmar³ w 1829 r. i zapisa³ Strzeleckiemu testamentem znaczny maj¹tek, co pozwoli³o mu na póŸniejsze wieloletnie podró¿e po ca³ym œwiecie.
Bliskie kontakty z kuzynem Ksawerym Biedrzyñskim spowodowa³y aktywne w³¹czenie siê Strzeleckiego w dzia-³alnoœæ konspiracyjn¹, zwi¹zan¹ z wybuchem powstania listopadowego (bli¿ej jednak niesprecyzowan¹). Fakt ten potwierdzaj¹ publikacje zagraniczne, a tak¿e wywiad, w którym powiedzia³, ¿e do emigracji zmusi³a go ucieczka przed przeœladowaniami carskimi. Istotny by³ równie¿ zapewne w¹tek osobisty — nieszczêœliwy fina³ romansu z Adyn¹, a zw³aszcza ich nieudana wspólna ucieczka po odmowie zgody na zawarcie zwi¹zku ma³¿eñskiego przez ojca Adyny. Nale¿y podkreœliæ, ¿e do dnia dzisiejszego brak nam wielu szczegó³ów biograficznych dotycz¹cych wczesnego okresu jego ¿ycia. G³ówne materia³y biogra-ficzne zawdziêczamy krewnej Narcyzie ¯michowskiej, poetce i powieœciopisarce, która opublikowa³a je po jego œmierci (¯michowska, 1876).
W 1831 r. Strzelecki znalaz³ siê w Anglii. Tutaj roz-pocz¹³ obserwacje, studia i podró¿e. Na temat jego studiów geologicz-nych równie¿ nie ma ca³kowicie pewnych informacji. Zdaniem K. Maœlankiewicza (1976), naj-prawdopodobniej by³ on samo-ukiem, jak wiêkszoœæ wspó³-czesnych mu geologów angiel-skich, np. William Smith (1769–1839), ojciec geologii angielskiej, czy twórca nowocze-snej geologii, s³awny sir Charles Lyell (1797–1875). Natomiast R. Odoliñski (2007) podaje, ¿e Strzelecki po przyjeŸdzie do Anglii rozpocz¹³ studia na uni-wersytecie w Oksfordzie na Wydziale Geologii. Nie wspomi-na jedwspomi-nak, jakie by³y dalsze losy jego studiów. Jeszcze inne Ÿród³a podaj¹, ¿e w Wielkiej Brytanii Strzelecki kontynuowa³ studia rozpoczête w Heidelbergu, prze-rwane przez powstanie listopado-we. Miejscem studiów mia³ byæ uniwersytet w Edynburgu (Wiel-ka encyklopedia œwiata, 2005).
W trakcie pobytu w Anglii nasz podró¿nik zwiedzi³ jej pó³-nocne kresy, m.in. Góry Penniñ-skie, Cheviot oraz Grampiany w pobli¿u Orkadów i Hebry-dów. Prawdopodobnie wyje¿d¿a³ st¹d równie¿ do W³och, Francji i Szwajcarii. Poza mineralogi¹, petrografi¹ oraz hydrologi¹ Strzelecki zajmowa³ siê tak¿e zagadnieniami z zakresu antropologii, etnografii, botaniki, zoologii i agro-nomii. Z pewnoœci¹ jego 3-letni pobyt w Anglii, w okresie wielkiego rozwoju nauk geologicznych w tym kraju, by³ wspania³¹ okazj¹ do zebrania doœwiadczeñ, które zaowo-cowa³y póŸniej w trakcie prowadzenia samodzielnych badañ na innych kontynentach.
Strzelecki mia³ jednak ambitniejsze plany i 8 czerwca 1834 r. wyruszy³ z Liverpoolu do Nowego Jorku w 9-letni¹
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa; marek.graniczny@pgi.gov.pl, halina.urban@pgi.gov.pl
H. Urban M. Graniczny
Ryc. 1. Fotografia Paw³a Edmunda Strzeleckiego
podró¿ dooko³a Ziemi (ryc. 2). W jednym z zachowanych raportów mo¿na odczytaæ, ¿e odwiedzi³ stany wschodnie: Wirginiê, Maryland, Nowy Jork, Illinois i Ohio. Prowadzi³ równie¿ obserwacje i badania geologiczne na obszarze Appalachów i Florydy. Odby³ tak¿e rejs rzek¹ Hudson do s³ynnego wodospadu Niagara. Przekroczy³ nastêpnie gra-nice pomiêdzy Stanami Zjednoczonymi a Kanad¹, odwie-dzaj¹c prowincje Ontario i Quebec, jak równie¿ okolice kanadyjskich Wielkich Jezior. Kontynuowa³ tam badania geologiczne i odkry³ z³o¿e miedzi, o czym wzmiankowa³a Australijka H. Heney w pracy magisterskiej przed³o¿onej na Uniwersytecie w Sydney w 1937 r. (Maœlankiewicz, 1976). Trudno do dziœ rozstrzygn¹æ jednoznacznie, czy odkrycie Strzeleckiego dotyczy³o któregoœ z póŸniej eks-ploatowanych kanadyjskich z³ó¿ miedzi, czy tylko jakie-goœ mniejszego wyst¹pienia.
Dalszymi etapami podró¿y Paw³a Strzeleckiego by³y Meksyk, Kuba oraz Brazylia, w której odwiedzi³ Rio de Janeiro oraz prowincje Sao Paulo i Minas Gerais (ryc. 2). Ta ostatnia s³ynie, jak wiadomo, z bogatych zasobów surowcowych, wystêpowania z³ota, diamentów i innych kamieni szlachetnych. Pobyt w Brazylii pozostawi³ co naj-mniej dwa trwa³e œlady w jego spuœciŸnie, pierwszy to zde-cydowany protest przeciwko instytucji niewolnictwa (zobaczy³ statek z niewolnikami w Rio de Janeiro) oraz wspania³y opis dziewiczego lasu, który przywita³ go w tym kraju (S³abczyñski, 1988). Kieruj¹c siê dalej na po³udnie, Strzelecki odwiedzi³ Montevideo i dotar³ do Buenos Aires. Nastêpnie poprzez argentyñsk¹ Mendozê i prze³êcz Uspallata dotar³ do Chile, gdzie zwiedzi³ okrêgi górnicze w Andach oraz Araukaniê i pustyniê Atacama
(„wyprze-dzaj¹c” o kilka lat innego wielkiego badacza kontynentu po³udniowoamerykañskiego Ignacego Domeykê). W drodze powrotnej na pó³noc zaokrêtowa³ siê na fregacie Cleopa-tra, na której odby³ 10-miesiêczny rejs wzd³u¿ wybrze¿y chilijskich, Peru, Ekwadoru, Salwadoru a¿ po Kaliforniê. Po powrocie z tego rejsu Strzelecki uda³ siê w kolejny, na pok³adzie fregaty Fly, jego celem by³y wyspy Oceanu Spo-kojnego: Markizy, Hawaje i Tahiti. W trakcie pobytu na Hawajach nasz niezmordowany podró¿nik jako pierwszy podj¹³ siê badañ wulkanu Mauna Loa oraz czynnego wów-czas krateru Kilauea. Jego zapiski dotycz¹ce tych wulka-nów by³y wielokrotnie cytowane i przedrukowywane w latach póŸniejszych (Maœlankiewicz, 1976). Z pocz¹tkiem 1839 r. dotar³ do Nowej Zelandii, gdzie przebywa³ przez trzy miesi¹ce. Zainteresowa³ siê g³ównie pó³nocn¹ czêœci¹ wyspy, od zatoki Bay of Islands na wschodzie do okrêgu Hokianga na zachodzie. W sumie podró¿e po Ameryce Pó³nocnej i Po³udniowej oraz Oceanii zajê³y mu oko³o piêciu lat, w trakcie których szeœciokrotnie przekracza³ równik (ryc. 2). Podró¿e te poch³ania³y mnóstwo pieniê-dzy, które czerpa³ z efektów w³asnych badañ. Jak zapisa³ w zachowanych notatkach: Nie podró¿ujê na koszt ¿ad-nego rz¹du, lecz na koszt okazów i zbiorów, zdobywanych w trudnych warunkach i sprzedawanych do gabinetów europejskich.
Ostatecznie 25 kwietnia 1839 r. Strzelecki przyby³ do Australii, któr¹, jak wynika z jego notatek, uzna³ za ziemiê goœcinn¹, przyjazn¹ dla wszystkich przybyszów: Od czasu mego przyjazdu do Sydney nie mogê siê nadziwiæ, czy naprawdê jestem w stolicy tej Botany Bay, któr¹ opisywano jako „spo³ecznoœæ zdrajców”, jako najbardziej
zdemorali-wg L. Paszkowskiego 1997
Bay of Islands
Wodospad Niagara
HAWAJE
TASMANIA NOWA ZELANDIA TONGATAHITI W-Y
GAMBIERA W-Y TUAMOTU
MARKIZY
zowan¹ koloniê znan¹ w dziejach œwiata, jako posiad³oœæ, która raczej rzuca cieñ ni¿ blask na brytyjsk¹ Koronê… Tego samego wieczoru zachowuj¹c wszelkie œrodki ostro-¿noœci, ochraniaj¹c mój zegarek i sakiewkê, uzbrojony w kij, zszed³em na l¹d… Tymczasem, na ulicach Sydney panowa³ niezm¹cony spokój, jakiego nie widzia³em w innych portach Zjednoczonego Królestwa. Ani œladu pijañstwa czy bijatyk marynarzy, ani œladu prostytucji. George Street, Regent Street imponowa³y domami i sklepami, których styl przypomina³ Londyn. [...] odt¹d mam poczucie absolutne-go bezpieczeñstwa, a delikatny powiew ³¹czy siê z nastro-jem i czarem samotnego spaceru! O dziesi¹tej wieczorem ulice s¹ ju¿ puste (Strzelecki, 1958).
Po przyjeŸdzie do Australii Strzelecki spotka³ siê z kil-koma wybitnymi osobistoœciami, w tym z gubernatorem George’em Gippsem, którym przedstawi³ zamiary prowa-dzenia obserwacji mineralogicznych w Australii. Guber-nator zatwierdzi³ przygotowany program badañ na nieznanych dot¹d czêœciach kontynentu, nie udzieli³ jed-nak pomocy finansowej. W tej sytuacji Strzelecki zorgani-zowa³ na w³asny koszt ekspedycjê sk³adaj¹c¹ siê z siedmiu ludzi, szeœciu jucznych koni i wyposa¿on¹ w niezbêdne instrumenty badawcze oraz ¿ywnoœæ. Jego pierwszym celem by³y Góry B³êkitne oraz Alpy Australijskie wchodz¹ce w sk³ad Wielkich Gór Wododzia³owych, roz-ci¹gaj¹cych siê wzd³u¿ wschodnich wybrze¿y australij-skich na terenie prowincji Nowa Po³udniowa Walia. Góry B³êkitne okaza³y siê terenem odludnym i trudno dostêpnym. Tak wspomina o nim w swojej ksi¹¿ce (1958): Miêdzy tymi pasmami le¿¹ bezdenne rozpadliny, g³êbokie w¹wozy i straszne przepaœcie. Te w¹skie, mroczne i g³êbokie luki w ³onie ziemi otoczone s¹ gigantycznymi œcianami ska³, czasami uciekaj¹cymi, czasami groŸnie przewieszonymi nad ciemnym dnem w¹wozu. Wszêdzie zejœcie do tych g³êbokich tajni jest pe³ne niebezpieczeñstw, a wyjœcie prawie niepodobne. Zapl¹tany w czasie swych poszukiwañ w niekoñcz¹cym siê labiryncie podziemnych w¹wozów Góry Hay i rzeki Grose, wydosta³em siê po kilku dniach nieprzerwanego zmêczenia, niebezpieczeñstwa i g³odu.
Szczegó³owym badaniom Strzelecki podda³ nastêpnie tereny Alp Australijskich i ich najwy¿sz¹ czêœæ — Góry Œnie¿ne. Najwy¿szemu szczytowi nada³ nazwê Góra Koœciuszki (2228 m n.p.m. — najwy¿sza góra Australii), upamiêtniaj¹c w ten sposób popularnego wodza insurekcji. Nazwa tego szczytu przyjê³a siê i po dziœ dzieñ figuruje na mapach i atlasach œwiata. Podobno Strzelecki dopatrzy³ siê podobieñstwa szczytu w Australii do kopca wzniesionego w Krakowie, co zainspirowa³o go do podjêcia takiej decyzji.
Têsknota za ojczyzn¹ i patriotyzm naszego podró¿nika odzwierciedlaj¹ siê równie¿ w listach do ukochanej Ady-ny: ten szczyt przede mn¹ nie dotkniêty przez nikogo, z jego wiecznym œniegiem, cisz¹ i dostojeñstwem naokó³, zacho-wa³em i poœwiêci³em dla przysz³ych generacji tego konty-nentu jako pami¹tkê imienia drogiego i szanowanego przez ka¿dego Polaka i ka¿dego przyjaciela wolnoœci… Przes³a³ te¿ Adynie zasuszony kwiat z tej góry i podkreœla³, ¿e jest to pierwsza góra w Nowym Œwiecie nosz¹ca polskie imiê i prosi³ dalej, aby ten kwiat przypomina³ jej zawsze wol-noœæ i mi³oœæ do ojczyzny. Zaiste, w ten sposób Strzelecki wpisa³ siê na listê czo³owych polskich przedstawicieli nur-tu romantycznego.
Po po³udniowo-wschodniej stronie Gór Œnie¿nych Strzelecki odkry³ ¿yzn¹ krainê, nazwan¹ przez siebie
Gipps-land (Ziemi¹ Gippsa). Okaza³o siê te¿, ¿e odkryta przez niego dolina Latrobe obfituje w pok³ady wêgla brunatnego, ropy naftowej i z³ota. Wed³ug pierwotnie przyjêtych pla-nów Strzelecki zamierza³ zakoñczyæ swoje badania na po³udniowo-wschodnich krañcach Australii. Zmianê decy-zji t³umaczy³ w ksi¹¿ce (1958): Kiedy jednak w toku moich wêdrówek doszed³em do krañca tego przyl¹dka, a st¹d na wyspy w Cieœninie Bassa, st¹d zaœ jeszcze dalej na Przyl¹dek Portland na Ziemi Van Diemena [obecnie Tasmania], kiedy nadto w czasie badañ Ziemi Van Dieme-na dotar³em, zbaczaj¹c Dieme-na wschód i zachód, a¿ do zatoki Research, dostrzeg³em uderzaj¹c¹ zgodnoœæ tych obsza-rów ze zbadanym skrawkiem Nowej Po³udniowej Walii. Doszed³szy do tego przekonania, nie mog³em oprzeæ siê pokusie rozszerzenia mych badañ, a¿ wreszcie dotar³em do Po³udniowego Przyl¹dka w Ziemi Van Diemena, w ten spo-sób ³¹cz¹c tê wyspê z Now¹ Po³udniow¹ Wali¹ w jednym geologicznym zdjêciu. Strzelecki na Tasmanii, podobnie jak na kontynencie australijskim, podj¹³ badania geo-logiczne, odkrywaj¹c i opisuj¹c wiele z³ó¿ wêgla. W okrê-gu Sorell, ko³o Absbestos Ganges, odkry³ równie¿ œlady pok³adów rud miedzi i z³otonoœnego kwarcu.
Zebrane przez siebie informacje kartograficzne Strze-lecki opracowa³ w formie mapy geologicznej Wschodniej Australii i Ziemi Van Diemena (Tasmanii), która sporz¹dzi³ w skali „æwieræ cala na milê”. Ma ona impo-nuj¹ce rozmiary: 7 m d³ugoœci oraz 1,5 m szerokoœci. Jej orygina³ znajduje siê m.in. w posiadaniu Brytyjskiej S³u¿by Geologicznej (BGS). Dziêki uprzejmoœci tej insty-tucji autorzy artyku³u dostali elektroniczn¹ kopiê orygi-na³u mapy (ryc. 3–5). Podczas jej kreœlenia Strzelecki korzysta³ z dostêpnych podk³adów topograficznych. Jednak¿e na terenach po³udniowej Australii, a zw³aszcza w Alpach Australijskich, musia³ takie mapy wykonywaæ sam. Po³o¿enie okreœla³ geograficznie lub metod¹ triangu-lacji. Wykonywa³ równie¿ pomiary wysokoœci dziêki wykorzystaniu barometrów Gay-Lussaca oraz aparatu Wollastona okreœlaj¹cego temperaturê wrzenia wody (Maœlankiewicz, 1976).
Mapê geologiczn¹ Australii Strzelecki sporz¹dzi³, sto-suj¹c wydzielenia w 4 kolorach. Kolory ciemne oznacza³y charakter mineralogiczny, a jasne geologiczny (Strzelecki, 1958). Kolory: jasnoczerwony, jasno¿ó³ty, jasnoniebieski i jasnobr¹zowy przedstawia³y ska³y pierwszej, drugiej, trzeciej i czwartej epoki, a ciemne odcienie tych samych kolorów — 4 klasy ska³. Przedstawiaj¹c opis poszczególnych epok, badacz poda³ ogólny zarys geograficzno-geologicz-ny, a nastêpnie wymieni³ rodzaje wystêpuj¹cych tam ska³. Na koñcu opisu ka¿dej z epok s¹ zawarte uwagi ogólne. W podsumowaniu opisu wydzielonych przez siebie jedno-stek stwierdzi³, ¿e: Pierwsza epoka wyró¿nia siê wystêpo-waniem ³upków ³yszczykowych, ³upków ilastych i krze-mionkowych, a brakiem gnejsu […]. Druga epoka wyró¿-nia siê wystêpowaniem piaskowcowych, wapnistych i ila-stych warstwowanych utworów […]. Trzecia epoka obejmuje z³o¿a wêgla wraz z wk³adkami ³upków i piaskow-ców […]. Czwart¹ i ostatni¹ epokê wyró¿nia wystêpowanie wydŸwigniêtych tarasów nadbrze¿nych (Strzelecki, 1958). Na zakoñczenie autor przedstawi³ równie¿ ogóln¹ charak-terystykê zbadanego przez siebie ³añcucha górskiego. Stwierdzi³ on m.in., ¿e stosunek ska³ krystalicznych do osa-dowych wynosi w Nowej Po³udniowej Walii 3 : 1, a w Zie-mi Van Diemena 7 : 1. Zawar³ równie¿ interesuj¹ce uwagi dotycz¹ce gleb, wed³ug jego opinii Nowa Po³udniowa Walia powinna byæ krajem pasterskim, a Ziemia Van
Die-mena rolniczym. Godnym uwagi jest równie¿ fakt, ¿e Strzelecki zdawa³ sobie sprawê z niewystarczaj¹cego zakresu swoich prac, zaleca³ wiêc kontynuowanie syste-matycznych badañ geologicznych wspartych finansowo przez rz¹d. Autorstwo mapy geologicznej Wschodniej Australii i Ziemi Van Diemena stawia Paw³a Edmunda Strzeleckiego w pierwszym szeregu pionierów polskiej kartografii geologicznej, obok Stanis³awa Staszica, Georga Gottlieba Puscha oraz Ignacego Domeyki.
Omawiaj¹c karierê badawcz¹ i dokonania Strzeleckie-go, nie sposób nie wspomnieæ o jego odkryciu z³ota w doli-nie Clywd (okrêg Bathurst) po zachoddoli-niej strodoli-nie Gór B³êkitnych w 1839 r. Po powrocie z wyprawy z³o¿y³ on sto-sowny raport na ten temat gubernatorowi G. Gippsowi. Gipps poprosi³ uczonego, aby ten zachowa³ odkrycie w tajemnicy, z uwagi na mo¿liwoœæ rozruchów wœród miejscowej ludnoœci (S³abczyñski, 1988). Nale¿y pamiê-taæ, ¿e Australia by³a w tym czasie koloni¹ karn¹, w której przebywa³o oko³o 50 000 skazanych. Argumentuj¹c swoj¹ proœbê, gubernator stwierdzi³, ¿e deportacja do Australii sta³aby siê wówczas nagrod¹ za zbrodnie, a nie kar¹. Nasz rodak, ze szkod¹ dla swej reputacji geologa oraz ze œwiado-moœci¹ utraty nale¿nych mu gratyfikacji finansowych, przysta³ na to, co pozwoli³o na odroczenie gor¹czki z³ota w Australii. W kilkanaœcie lat póŸniej nagrodê za odkrycie z³ota na kontynencie przyznano E.H. Havgravesowi, który
zapocz¹tkowa³ tam eksploatacjê tego metalu (Maœlankie-wicz, 1976). Spotka³o siê to z protestem wielu przyjació³ Strzeleckiego, którzy byli wtajemniczeni w ca³¹ sprawê.
W sumie w Australii i Tasmanii Strzelecki spêdzi³ oko³o piêciu lat, przemierzaj¹c trasê ponad 1100 km. Bior¹c pod uwagê ówczesne œrodki transportu oraz trudno dostêpne tereny górskie, w których siê porusza³, nale¿y to uznaæ za niezwyk³y wyczyn. Nadw¹tlone zdrowie zadecy-dowa³o o podjêciu przez niego decyzji o opuszczeniu Australii.
W paŸdzierniku 1843 r. powróci³ do Anglii, gdzie pozosta³ do koñca ¿ycia, przyjmuj¹c obywatelstwo brytyj-skie. Pod koniec 1845 r. wyda³ w Londynie pierwsz¹ naukow¹ ksi¹¿kê o Australii: Physical description of New South Wales and Van Dieman’s Land (Fizyczny opis Nowej Po³udniowej Walii i Ziemi Van Diemena). Ten tom, licz¹cy niemal 500 stron, zebra³ osobiste pochwa³y Karola Dar-wina i przychylne recenzje w czo³owych pismach Anglii i Ameryki. Karol Darwin, otrzymawszy ksi¹¿kê Strzelec-kiego, napisa³ do jej autora, co nastêpuje: Gratulujê Panu ukoñczenia pracy, która z pewnoœci¹ kosztowa³a wiele wysi³ku. Jestem zaskoczony wieloœci¹ donios³ych spraw, o których Pan pisze. Niech wolno mi wyraziæ ¿al, ¿e nie ma tam o wiele obszerniejszych wyj¹tków z „Dziennika podró¿y”. Mam nadziejê, ¿e pewnego dnia zostanie on opublikowany w ca³oœci… Z ca³ego serca ¿yczy³bym sobie, Ryc. 3. Mapa geologiczna Po³udniowej Australii, czêœæ po³udniowo-wschodnia (kopia orygina³u przekazana
¿eby choæ czwarta czêœæ naszych angielskich autorów umia³a myœleæ i pisaæ jêzykiem choæ w po³owie tak ¿ywym, a przy tym prostym. Dzie³o Strzeleckiego przez ponad 40 lat by³o najpowa¿niejszym Ÿród³em wiedzy o Australii dla geologii i innych nauk przyrodniczych, m.in. dziêki pierw-szej w historii kolorowej mapie geologicznej Wschodniej Australii i Tasmanii (która zosta³a do³¹czona do dzie³a w znacznym pomniejszeniu).
W 1860 r. Pawe³ E. Strzelecki otrzyma³ zaszczytne wyró¿nienie: doktorat honorowy uniwersytetu w Oksfor-dzie (Honorowy Stopieñ Doktora Prawa Cywilnego). Jako zas³u¿ony podró¿nik i odkrywca zosta³ uhonorowany wysokimi odznaczeniami oraz medalami angielskimi, w tym przez Royal Geographical Society, które przyzna³o mu w 1846 r. Gold Founder’s Medal (Z³oty Medal Odkryw-ców). Zosta³ tak¿e uhonorowany, jako jedna z pierwszych cywilnych osób, Orderem £aŸni, a w 1869 r. królowa Wiktoria nada³a mu tytu³ Rycerza Orderu Œw. Micha³a i Œw. Jerzego, przyznany mu za: piêcioletnie badania Australii, odkrycie z³ota i nowych terenów przydatnych do kolonizacji, a wreszcie za sporz¹dzenie map topograficz-nych i geologicztopograficz-nych, opartych na obserwacjach astrono-micznych — jak g³osi³ dokument uzasadniaj¹cy nadanie orderu. By³ równie¿ cz³onkiem Royal Society of London (od 1853 r.).
Strzelecki zmar³ w Londynie 6 paŸdziernika 1873 r. Testament, który zostawi³, sk³ada³ siê z dwóch czêœci:
podarowane przez królow¹ Wiktoriê ziemie przypad³y rodzinie w kraju, pozosta³y maj¹tek zaœ przeznaczy³ dla Lamps-Sawerowa — przybranego syna. Zaleci³ równie¿ spaliæ po œmierci korespondencjê osobist¹ i niepubliko-wane badania naukowe, co z ogromn¹ szkod¹ dla nauki i przysz³ych biografów zosta³o przez spadkobiercê œciœle spe³nione. Testament jest kwestionowany przez rodzinê. Na kilka tygodni przed œmierci¹ napisa³: Gdybym by³ m³odym, najwiêksz¹ moj¹ pociech¹ by³oby zakoñczyæ ¿ycie w rodzinnym kraju, dla którego zachowujê najczulsze uczucia, ale w moim wieku niebezpiecznie przenosiæ siê, mo¿na ¿yæ jeszcze trochê na miejscu, ale nie mo¿na tego ¿ycia gdzie indziej rozpoczynaæ (Odoliñski, 2007).
Nazwisko Paw³a Edmunda Strzeleckiego zosta³o upa-miêtnione w licznych nazwach geograficznych, przyrodni-czych i obiektach. Z wa¿niejszych nale¿y wymieniæ:
Szczyty Strzeleckiego (Strzelecki Peaks) — najwy¿-sze szczyty Wyspy Flindersa (778 m n.p.m.), po³o¿onej na pó³nocny wschód od Tasmanii w Cieœninie Bassa). Zosta³y one zdobyte przez Polaka w styczniu 1842 r.
Górê Strzeleckiego (Mount Strzelecki) — po³o¿ona w niewielkim paœmie górskim (636 m n.p.m.) w œrodkowej Australii na Terytorium Pó³nocnym, na pó³noc od miasta Alice Springs.
Góry Strzeleckiego — niewielkie pasmo górskie w po³udniowo-wschodniej Australii w stanie Wiktoria (pomiêdzy zatok¹ Corner Inlet a rzek¹ Latrobe).
szy szczyt tego pasma angielski badacz J. Stokes nazwa³ Gór¹ Zmêczenia, krótko opisuj¹c dokonania Polaka: tylko brak wody i ¿ywnoœci móg³ Strzeleckiego zawróciæ z drogi.
Jezioro Strzeleckiego (Strzelecki Lake) — usytu-owane na zboczach góry Townsend (2209 m n.p.m. — dru-giego pod wzglêdem wysokoœci szczytu Australii).
Pomnik Strzeleckiego — ods³oniêty w 1988 r. w Jin-dabyne (miejscowoœæ w Alpach Australijskich). Monu-ment by³ darem narodu polskiego dla Australii w 200-lecie jej istnienia.
Pustyniê Strzeleckiego — niewielki fragment pusty-ni w œrodkowej Australii.
Rezerwat Strzeleckiego — regionalny rezerwat przyrody w Australii.
Rzekê Strzeleckiego — okresowa rzeka o d³ugoœci 190 km w œrodkowej Australii wpadaj¹ca do s³onych wód jezior Blanche i Callabona.
Strzelecki Town — niewielkie miasteczko w Austra-lii, niedaleko Korumburra (na SE od Melbourne).
Strzelecki koala — podgatunek koala zamieszkuj¹cy Góry Strzeleckiego.
Podczas obchodów 90-lecia Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 14 maja 2009 r., w sali muzealnej PIG zostanie ods³oniêta tablica poœwiêcona Paw³owi
Edmun-dowi Strzeleckiemu. Sala zostanie równie¿ nazwana jego imieniem. Zorganizowana te¿ bêdzie stosowna ekspozy-cja. Nale¿y wyraziæ nadziejê, ¿e wydarzenia te przybli¿¹ sylwetkê i dokonania wielkiego Polaka, geologa, podró¿ni-ka i odkrywcy, którego postaæ jest obecnie w naszym spo³eczeñstwie nieco zapomniana.
Literatura
MAŒLANKIEWICZ K. 1976 — Badania geologiczne Paw³a Edmunda Strzeleckiego (1797–1873). Prz. Geol., 6: 303–306.
ODOLIÑSKI R. 2007 — Pawe³ Edmund Strzelecki (20.07.1797–6.10.1873) Polski podró¿nik oraz badacz Australii i œwiata. [Maszynopis]. CAG Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa.
PASZKOWSKI L. 1997 — Sir Paul Edmund de Strzelecki: reflections on his life. Arcadia, Melbourne.
S£ABCZYÑSKI W. 1988 — Polscy podró¿nicy i odkrywcy. PWN, Warszawa.
STRZELECKI P.E. 1958 — Nowa Po³udniowa Walia (t³umaczenie orygina³u Physical description of New South Wales and Van Dieman’s Land). PWN, Warszawa.
Wielka encyklopedia œwiata, t. 14, 2005 — Œladami Strzeleckiego. Educational Books, Oxford: 78–79.
¯MICHOWSKA N. 1876 — O Pawle Edmundzie Strzeleckim: wed³ug rodzinnych i towarzyskich wspomnieñ. Ateneum, t. I.
Praca wp³ynê³a do redakcji 19.03.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 17.04.2009 r. Ryc. 5. Przekroje geologiczne za³¹czone do mapy Po³udniowej Australii (kopia orygina³u przekazana przez BGS)
