Lucyna Szaniawska Biblioteka Narodowa (Warszawa)
HISTORIA POZNANIA SYBERII DOKUMENTOWANA MAPAMI NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH ZACHODNIOEUROPEJSKICH
XVI I XVII-WIECZNYCH MAP
Od zarania ludzkości przemieszczanie się grup etnicznych, w celu znalezienia dogodniejszych warunków do życia, powodowało poznawanie otaczających j e lądów i mórz, rozszerzanie się zasięgu kultur poprzez wzajemne oddziaływanie spotykających się grup. Przybywając na tereny zamieszkałe przez inne grupy pozyskiwano wiedzę geograficzną o nowych, nieznanych horyzontach geogra-ficznych. Np. kupcy podróżujący do odległych krain uzyskiwali pewne informa-cje o ludach żyjących jeszcze dalej, na krańcach znanego świata. Informainforma-cje ta-kie, pochodzące z „drugiej ręki" niejednokrotnie miały charakter bałamutny, wchodząc, czasami bezkrytycznie w skład ogólnej wiedzy geograficznej ubar-wiały j ą i dodawały pewnych elementów grozy.
Rozszerzający się stale horyzont geograficzny związany z wędrówkami i pod-różami przekazywany z pokolenia na pokolenie znalazł swoje odzwierciedlenie w zapisach historyków i geografów starożytnej Grecji. Część tej wiekami nagro-madzonej w dokumentach pisanych wiedzy przetrwała do epoki wielkich odkryć geograficznych i po przetłumaczeniu na łacinę została upowszechniona uatrak-cyjniając piętnastowieczne kodeksy i późniejsze książki niejednokrotnie wzboga-cane mapami, jak również zbiory map wydawane w formie atlasów. Ówcześni popularyzatorzy wiedzy o świecie sięgali do prac różnych starożytnych autorów, ale największym powodzeniem (w latach 1475-1730 ponad 50 edycji) cieszyło się dzieło aleksandryjskiego geografa Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 80-160 r. n.e.).
208 Lucyna Szaniawska
I dzięki niemu, w XV wieku, na mapach geograficznych pojawiły się i pozosta-ły na kilka wieków pojęcia i nazwy, które swój rodowód wywodzipozosta-ły jeszcze sprzed V w. p.n.e.
Dobrym przykładem takiego przejmowania i pozostawiania wiekami bez za-sadniczych zmian w informacji geograficznej okazały się wiadomości o odleg-łych od śródziemnomorskiej cywilizacji ziemiach północno-wschodniej Azji. W artykule niniejszym, dla uproszczenia będzie się je nazywało Syberią, w siedem-nasto- i osiemnastowiecznym rozumieniu tego słowa. Rosyjski geograf i karto-graf Semen Ulianovic Remiezov, autor wykonanego dla Piotra I znakomitego at-lasu Syberii Certeźnaja kniga Sibiri sostavlemaja tobolskim synom bojarskim Semenom Remezovym v 1701 godu taką właśnie nazwą objął rozległe tereny po-łożone na wschód od ówczesnego Państwa Moskiewskiego, sięgające poprzez Azję północno-wschodnią, aż po Ocean Spokojny. Choć Syberia to bardzo sze-rokie pojęcie, definiowane na wiele sposobów, w tym opracowaniu interpretacja Remiezova wydaje się być właściwa.
Do koncepcji i sposobu opisów znanego świata przez starożytnych geografów późniejsi odkrywcy wypływający na oceany, dodawali odmienne, czasami bar-dzo odbiegające od rzeczywistości, pojmowanie zasięgu lądów i mórz. Ekumena starożytnych została znacznie powiększona, także w kierunku północnym i północ-no-wschodnim, acz nie od razu w sposób prawidłowy. Musiało minąć pięć wie-ków by obszary arktyczne uzyskały stosowną prezentację kartograficzną.
Do nazw ugruntowanych od starożytności na terenach Syberii epoka wielkich odkryć także dodała nowo utworzone, wprowadzone przez podróżników odkry-wających nieznane dotąd wybrzeża i lądy. Czasami zastępując dawne, czasami tylko umieszczając je obok. Ciekawym zjawiskiem i jednocześnie charaktery-stycznym dla Syberii było współistnienie obu zbiorów nazw geograficznych. Po-niższe opracowanie przybliża to zagadnienie prezentując początki tego zjawiska.
Wiedza starożytnych Greków o obszarach Syberii odtworzona na mapach opublikowanych w XV i XVI wieku
Na potrzeby tego opracowania, w celu zidentyfikowania starożytnych nazw fizjograficznych Syberii i nazw określających zamieszkujące j ą grupy etniczne wykorzystano materiał historyczny zawarty w Studiach nad dziejami Sło-wiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich prof. Henryka Łowmiańskiego, wydanych przez Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1986 r. Autor w dziele w sposób szczegółowy przytacza pochodzenie i ewolucję pojęć odnoszą-cych się do omawianego obszaru. Inni autorzy, jak np. Joachim Lelewel w nie-co odmienny sposób omawiają odniesienie przestrzenne poszczególnych nazw. Jednak w niniejszym opracowaniu nie jest istotna interpretacja nazw dokonywana przez późniejszych badaczy, wystarczy jedynie fakt odnotowania występowania
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie. 209 takiejże w starożytnych dokumentach pisanych. Prawdziwą kartograficzną inter-pretację, a jednocześnie redakcję wykonał w II wieku Ptolemeusz i właśnie ona umożliwia rozpatrywanie występowania w określonym miejscu konkretnych nazw geograficznych.
W starożytności z obszaru zachodniej Syberii najlepiej poznana była Scytia. Wszystko, to co znajdowało się na północ i północny-wschód od niej było w sfe-rze fantazji, której wszelako nie brakowało pisarzom. Łowmiański w swoim op-racowaniu przejmuje - za Herodotem z Halikarnasu (V w. p.n.e.), Gaiusem Pli-niuszem Starszym (23-79 r. n.e.), PompoPli-niuszem Melą(I w. n.e.), Scytię (łac., Scythia) - jako stepową organizację polityczną którą tworzyli wolni Scytowie i ludy podległe, przeważnie rolnicze. Scytia powstała w Starożytności nad Mo-rzem Czarnym (Pontum Mare) między dolnym Dunajem (Ister fl.) a MoMo-rzem Azowskim (Meotyda) oraz dolnym Donem (Tanais fl.). Podstawowym ludem imperium scytyjskiego był lud zwany Scytami i prowadzący wyłącznie koczo-wniczo-pasterski tryb życia. Na wschodzie sąsiadowali z nimi według Herodota Gelenowie, Budynowie (między Donem a Wołgą) i Sarmaci. Dalej na wchód na drodze do Uralu i Ałtaju, Herodot wymienia na północ od Budynów roz-przestrzeniającą się kulturę Tyssagetów, dalej lud myśliwski Jyrkowie lub Jugro-wie(nad rzeką Wiatką), z których zapewne wywodzą się Węgrzy. Za nimi w kie-runku wschodnim Scytowie (nad rzeką Biełaja), którzy przywędrowali tu oder-wawszy się od głównego pontyjskiego pnia. Dalej na wschód, pod wysokimi górami łysogłowi trudniący się zbieractwem Argipajowie (nad rzeką Ufa) oraz Issedonowie po drugiej stronie Uralu (nad rzeką Iset). Na wschód i południe przenikali Scytowie i powodowali konflikty z Issedonami. Na południe od Isse-donów mieszkali Massagetowie, zaś na wschód pod górami Ałtaj Arimaspowie. Dalej na wschód i północ, jak wyjaśnia Herodot, nie docierali kupcy helleńscy i wiedza o tych terenach była znikoma.
Późniejszy od Herodota historyk grecki Efor z Cym Eolskich (Eforos IV. w. p.n.e.) zdefiniował pojęcie Scytów, jako ogólne określenie ludów zamieszkujących północne peryferie znanego świata, zaś na peryferiach wschodnich umiejscawiał Indów. Pliniusz Starszy ludy Azji Północnej nazywa Scytami i odpowiednio Ocean Północny, Oceanem Scytyjskiem. Pomponiusz Mela państwo scytyjskie dzielił na dwa obszary - położone w północnej Europie i Azji oraz nad Morzem Pontyjskim. Strabon z Amazei (ok. 50 r. p.n.e. - ok. 25 r. n.e.) nad Morzem Azow-skim lokował obok Sauromatów Scytów i podległe im tereny zaznaczał aż po Morza Wschodnie i Indie. Publius Cornelius Tacyt (ok.55-120 r. n.e.) przeniósł Scytów ze stepów czarnomorskich aż za Morze Kaspijskie (Hyrkany).
Najmłodszy ze starożytnych uczonych, Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 80-160 r. n.e.) w Geografii1 wyznaczył dla Scytów rozległe tereny od dolnego biegu Wołgi (Rha
210 Lucyna Szaniawska
redaktorzy map, narysowanych na podstawie danych zaczerpniętych z działa Ptolemeusza, państwo Scytów rysowali na dwóch regionalnych mapach - Tabu-la Asiae VII i TabuTabu-la Asiae VIII. Obszary te starożytny geograf wypełnił nazwa-mi w przeważającej liczbie fikcyjnynazwa-mi, sprawiając późniejszym badaczom i re-daktorom map wiele kłopotów z zidentyfikowaniem ich znaczenia. Państwo scytyjskie podzielił na dwa regiony, przedzielone przebiegającym z północy na południe łańcuchem górskim Imaos (łac. Imaus)2 nazywając je odpowiednio
Scytia przedimajska (Scythia Intra Iinaum) i zaimajska (Scythia Extra Imaum). Na obszarze Scytii przed i m aj ski ej, na północ od 55 równoleżnika,
aleksandryj-ski geograf wymienia liczne plemiona, m.in.: Alani Scytowie (Alani Scythę), Suebowie (Suebeni), Alanorsowie (Alanorsi), Saitianowie (Saitiani), Suebowie (Suebi), Mologenii (Mologeni), Zaraci (Zaratę), Sasonowie (Sasones), Paniar-dowie (Paniardi). Na terenie Scytii zaimajskiej, we wschodnich jej krańcach opi-suje krainę Serika (Serica), czyli Krainę Jedwabiu. Z tego można wnioskować, że przez Scytię zaimejska prowadził, według Ptolemeusza, do Chin (Sina Regio) Jedwabny Szlak. I tutaj opisuje kilkanaście krain, m.in.: Kasia (Casia regio), Achasa (Chatse Scythę), Tarfunowie (Throani). Na północ od krainy Serika umiesz-cza fikcyjne nazwy plemion: Antropofagi (Anthropophagi), Hippofagi (Hippop-hagi), Sizygów (Sizyges), Annibi (Annibi), Garinajów (Garinaei) itp. Zaś bazy-lejski wydawca Sebastian Münster uzupełnia nazwy plemion rysunkiem dwojga tubylców (prawdopodobnie Antropofagów) stojących przy stole i przygotowują-cych posiłek z ciała wroga.
W komentarzach, zamieszczonych w ośmiu księgach Geografii, Ptolemeusz dla przeprowadzonego podziału, jak i dla większości nazw egzotycznych, jako źródło podał informacje uzyskane od kupców podróżujących po azjatyckich szlakach handlowych. Łowmiański odczytuje ten zapis jako dane przekazane przez kupców poruszających się pomiędzy Kujbyszewem (dawna Samara) po-przez wzgórza Mugodżary (Noroska Möns), a Taszkientem. W takiej sytuacji, dziwnym wydaje się fakt istnienia podstawowych błędów w opisie obszarów przylegających do tego szlaku. Łączenie przez niego i renesansowych redak-torów map, w jeden akwen Morza Kaspijskiego i Aralskiego powodowało nie uwzględnienie występowania Morza Aralskiego, czego rezultatem było przed-stawianie ujścia rzek Syr-daria i Amu-daria (Syr i Amu) do Morza Kaspijskie-go. Na północ od tego morza rysowano rzekę Ural (Dayk), a u stóp Mugodżary (Noroska Möns) umieszczano plemiona Norossów i Norosbów.
Rozległe tereny zamieszkałe przez Scytów od dolnego biegu Wołgi (Rha fi.) na zachodzie, po Chiny na wschodzie Ptolemeusz oddzielił od Europy obszarem Sarmacji Azjatyckiej (Sarmatia Asiatica lub Sarmatia in Asia)3. Koncepcja, ażeby
^ T ABVL A ASIA E VII> ^ ЫлаякЬ ! PoptiU . j *MÄGMN« , Off««* . »4f«r«,Km . ш . г^ю , • ДСТ«МКА Ь Ulfa* , Tmba.rixm.Hm1, (^й? ? Snût ù / Л scythiaT^intR A Mdogcn i M " / l M A V MGaUWug i Dùriphm * ivs s Mai « Hyiïan b du e Cafpéuo T 'DIAN A Ï55 H PERSI S 35= ' SÂtESE Î GBDROSI A INDI A Rye . 1 . Map a Zachodnie j Syberi i w redakcj i Sebastian a Münster a wydan a w Bazylei , w 154 0 r . сл ^ n a. o. o n 3 «—f O ? S3 3 P 3 p •o p 3 3 p •o 1 E p c_ N
^TABVL
A
ASIA
E
VIII
^
Padł . a AbijScyth *yzsźt
SBRlC A > ры *A
,î V ,THtA i Hippoptag ) lbnlt w ШЬ4о л * CbKxScyth f 'SCYTHI A EXTR A IMAV M -4 AduffiiKgi o 'SA C A . Prr a yzwi i Pi.all . U StN A regi o INDI A сзф з G-mgr. n INDI A io n Gange m Rye . 2 . Map a Wschodnie j Scyti i Ptolemeusz a w redakcj i Sebastian a Münster a wydan a w Bazylei , w 154 0 r . to N1 p СЛ N 05 3 1' СЯ K' 01214 Lucyna Szaniawska
wśród innych pisarzy starożytnych, ale została zaakceptowana przez karto-grafów renesansowych, m.in. przez Nicolasa Germanusa (zm. 1490) i Gerarda Mercatora (zm. 1594). Według niej Sarmaci kontrolowali stepy czarnomorskie na obszarach leżących na północ i północny-wschód od Morza Czarnego, czyli między dolnymi i środkowymi biegami Donu i Wołgi (Tanais fl. i Rha fi.). W ten sposób granicę między Azja i Europą wyznaczono na Donie. Granica ta była prowadzona ku północy wzdłuż 85° południka liczonego od Słupów Herkulesa, czyli Cieśniny Gibraltarskiej (ok. 80° od Greenwich, zaś Góry Ural przebiegają wzdłuż 60° południka). Na północ od 55° równoleżnika trudno dopatrzyć się au-tentycznie brzmiących nazw i tak na mapach odnajdujemy: Góry Hyperborej-skie (Hyperborei Montes), które zamieszkują ludy o analogicznej nazwie. Dalej na południe Modokowie (Modocę) i Hippofagi (Hippophagi) Sarmatę, obok nich Zakaci (Zacatę) oraz Suardeni (Suardeni). W dorzeczu Kamy mieszkaliby Perierbidzi (Perierbidi gens magna). Tych ostatnich Łowmiański utożsamia z Budynami znanymi w tradycji literackiej. W zakolu Wołgi (Rha fl.), na połud-nie od jej dopływów Rha fluvius occidentalis i orientalis na mapie Mercatora przedstawiono Ftejrofagi (Phithirophagi), Materi (Materi) wiedzę o nich wzbo-gacając rysunkiem pasterzy owiec.
Kartografia średniowieczna nie zapisała się dla rozpatrywanego obszaru większymi osiągnięciami. Mapy, które wówczas powstawały, były bardziej kon-cepcjami filozoficznymi, niż zaprezentowaniem wiedzy Europejczyków o Zie-mi. Rysowano głównie mapy w kształcie koła lub elipsy zawierające minimalną ilość informacji geograficznej. Często zdobiły kodeksy o treści religijnej lub ja-ko obrazy wnętrza ja-kościołów. Ich treść całja-kowicie pokrywała się z dogmatami wiary chrześcijańskiej. Charakterystycznym przykładem tego typu map są: ma-pa świata zamieszczona w kodeksie, zwana Psalter mappemundi, narysowana w
1225 r. oraz mapa świata Theodoriusa Macrobiusa wydana w Wenecji, w 1500 r. Na mapach tej epoki nie pojawiły się żadne prezentacje odzwierciedlające mi-gracje Hunów oraz późniejsze Tatarów.
W ten sposób aż do okresu wielkich odkryć geograficznych Syberia była nadal słabo poznana, a na mapy nanoszono jedynie mniej lub więcej zniekształ-cone pojęcia i nazwy zaczerpnięte ze źródeł starożytnych. Dopiero stopniowe odkrywanie i poznawanie bezkresnych obszarów Azji północnej zapoczątkowa-ne w drugiej połowie XVI w. pozwoliło na wymienienie fantazyjnych nazw na nowo utworzone. Odkrywcze podróże i kolonizacja zachodniej Syberii odbywa-ły się równolegle dwoma drogami - morską i lądową. W tym artykule przedsta-wione zostaną jedynie szesnastowieczne początki dziejów badania północnych wybrzeży Syberii i zmiany, jakie spowodowały one w zakresie informacji geo-graficznej o ziemiach Syberii na mapach świata i Azji.
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie. 215 Prezentacja wybrzeży Syberii na mapach świata i Azji
od początku XVI wieku
Od początku XVI wieku równolegle do odkrywania kolejnych wysp i odcinków wybrzeży Ameryki poszukiwano północnej drogi z Europy do Indii i Chin, w związku z tym zainteresowania Syberią i jej wybrzeżami znacznie wzrosło. Postanowiono zbadać możliwości żeglugi na wodach arktycznych. Mapy świa-ta rysowane w pierwszej połowie XVI wieku potwierdzały istnienie wielkiego akwenu umożliwiającego, jak się wówczas wydawało, takie wyprawy. Mapa Martina Waldseemüllera (1470-1521) wydana po raz pierwszy w 1507 г., jako ilustracja do Cosmographiae Introductio, łączy wiedzę starożytnych uczonych z informacjami pozyskanymi podczas podróży odkrywczych epoki Odrodzenia. Symbolem tego współistnienia danych geograficznych jest umieszczenie w gór-nej części mapy portretów aleksandryjskiego geografa Klaudiusza Ptolemeusza oraz odkrywcy w 1497 r. ziem Ameryki Południowej prawdopodobnie
floren-tyńczyka Amerigo Vespucci podróżującego na przełomie XV i XVI w.4 Mapa ta
potwierdza możliwość bezpiecznego podróżowania poprzez wody północne, na których zaznaczono jedynie pojedyncze niewielkie wyspy. Zachodnią część wy-brzeża Syberii wyróżnia wysunięty wyraźnie w morze półwysep narysowany w miejsce Nowej Ziemi. Zaś Półwysep Tajmyr i wyspy położone na północ od niego są zaznaczone dość poprawnie. Całość wybrzeża przesunięta jest o co naj-mniej 10 stopni ku południowi. Wschodnie wybrzeża długim łukiem schodzą ku południowi i w rezultacie najbardziej na wschód wysunięte ziemie Azji znajdują się na Zwrotniku Raka. Jest to dość charakterystyczne przedstawienie wschodniej Syberii, powtarzane błędnie jeszcze przez wielu XVII-wiecznych kartografów.
Hans Holbein młodszy ( 1497-1543) opracowując wraz z Sebastianem Miins-terem mapę świata na potrzeby przygotowanego dzieła Novum Orbis Regionum, zawierającego informacje przywiezione z podróży badawczych przez Joanna Hutticha i Simeona Grynaeusa, wydanego w Bazylei w 1532 r. nie narysował wysp na morzach północnych. Ale wprowadził na mapę Syberii inne nierzeczy-wiste elementy wybrzeża - północne krańce kontynentu Euroazjatyckiego nary-sował w pewien charakterystyczny sposób. Wybrzeże to na zachodzie ograni-czone jest Półwyspem Skandynawskim - nazwanym Septentrio. Na wschodzie znajduje się półwysep z napisem u nasady Scythia. Północe krańce półwyspu sięgają poza 80° szer. geogr. Pomiędzy nimi wcinające się głęboko w ląd, aż po ok. 67° szer. geogr. morze Mare Congelatum [lodowate]. Na wybrzeżu daleko-wschodnim na ok. 210° dł. geogr. liczonej na wsch. od Ferro, obok nienazwane-go półwyspu umieszczona jest nazwa Regio Cassiae. Dalej na wschód ląd skrę-ca ku południowi. W taki sposób narysowane wybrzeża Syberii, z niewielkimi zmianami, powtarzane było na niektórych mapach XVII w. Treść geograficzną
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie.. 217
wnętrza Syberii Holbein pozostawił z danymi zaczerpniętymi od autorów póź-nego średniowiecza.
Sebastian Münster, współpracując z Henrichem Petri (1508-1579) naryso-wał w 1540 r. mapę świata, na której północne wybrzeża Azji przebiegają od-miennie. Mapa dołączana do kolejnych wydań Geografii i Kosmografii redago-wanych przez Münstera miała łącznie ponad dwadzieścia wydań, a wiec jej wpływ na wiedzę o prezentowanych przez nią lądach był znaczny. Także z 1540 r. tych samych autorów była mapa India extrema XXIII! nova tabula prezentująca Syberię z analogicznymi danymi geograficznymi. Linia brzegowa północnej Azji na obu mapach jest mało urozmaicona. Jej północne krańce w zachodniej części Syberii dochodzą do 80° szer. geogr. i stopniowo na wschodzie na 165° dł. geogr. liczonej od Ferro osiągają 70° szer. geogr. Większa część wybrzeży, aż po 240° dł. geogr. Ferro, rozciąga się na 70 ° szer. geogr. i charakteryzuje się rysowanymi niewielkimi zatokami. Obszary wodne sięgające aż po biegun na-zwano Ocenaum Hyperboreus.
W roku 1531 w Paryżu wydana została mapa świata Nova, et intégra univer-si orbis descriptio francuskiego matematyka i kartografa Fine Orance (1494-1555). Autor po raz pierwszy zastosował swoje bardzo oryginalne od-wzorowanie w kształcie dwóch serc. W trzy lata później narysował mapę świata Recens, et intégra orbis descriptio w odwzorowaniu w kształcie jednego serca i na nią naniósł więcej nazw geograficznych. Niektóre z nazw są bezpośrednio związane z ekspedycjami konkwistadora Hermana Fernanda Corteza (1485-1547) i podróżą morską portugalskiego żeglarza Fernanda Magellana (1479-1521 ). Na obu mapach powtórzył dość ryzykowny zabieg połączenia odkrytych ziem No-wego Świata ze wschodnią częścią Azji. W ten sposób powstał wielki ląd oka-lający wody morza Mare Glaciele, a ziemie Syberii rozciągają się przez ponad 260° dł. geogr. Idąc wzdłuż wybrzeży, od Skandynawii na wschód można odczy-tać nazwy: Obscura Regio - napis na półwyspie być może Kanin, Blaci - nazwa ludu mieszkającego u nasady tegoż półwyspu, Hungaria Magna - napis na wschód od gór być może Uralu, dalej nazwa ludu Moal, na południe od niego nazwa Ca-taia oraz w pobliżu Tataria Magna. U nasady następnego półwyspu napis Mel-rihfi ho. Syl[va] - może nazwa obszarów leśnych. Na południe od koła podbie-gunowego, po obu stronach „technicznego" rozcięcia siatki kartograficznej umieszczony jest napis Desertum Blor, a na północ od niego półwysep zamiesz-kały przez lud Ruchani. Na obszarze ciągnącym się poprzez 50° dł. geogr. brak jest nazw geograficznych, a nazwy umiejscowione dalej na wschodzie związane są z Nowym Światem. Na szerokości geograficznej pomiędzy 30-40° znajduje się półwysep opisany jako Terra Floryda, a na północ od niego, wzdłuż południka Ter-ra FTer-rancesca nup[!] lustTer-rata. Ten olbrzymi ląd kończy się dużym półwyspem z nazwą Baccaleae Regio i sięga prawie do Grenlandii tu nazwanej Gronelant.
г
»
TY
P
Y
S
V
N
I V
E
R
S
A
LIS
"
Rye . 5 . Map a Azj i Sebastian a Münster a i Heinrich a Petr i wydan a w Bazylei , w 154 0 r .220 Lucyna Szaniawska
Błąd połączenia Azji i Ameryki Północnej w jeden ląd bardzo szybko skorygo-wali następni kartografowie, ale pozostałe nieścisłości narysowane przez Oron-ce występowały na mapach aż do połowy XVII wieku. A mianowicie, ten pełny inwencji francuski kartograf umieścił Biegun Północny na wyspie i otoczył go kolejnymi wyspami - na mapie z 1531 r. czterema, na mapie z 1534 pięcioma dużymi wyspami. A na morzach położonych dalej na południe dodał jeszcze kil-ka mniejszych wysp. W ten sposób wody północne „zaroiły" się wyspami.
W 1550 r. została opublikowana w Rzymie przez włoskiego wydawcę Anto-nia Salamanca'ę (ok. 1500-1562) nie zatytułowana mapa z napisem Quam hic Vides orbis imaginefmj lector... circufmjferebantur esse America Sarmatiaqac India testantur... Na niej autor przesadnie pojął intencję Oronce i wody mórz północnych w większości zamienił na ląd połączony z Azją pozostawiając, jako resztę terenów morskich, jedynie niewielką zatokę oraz przesmyk oddzielający go od Ameryki. W ten sposób Biegun Północny stał się fragmentem Azji. Do-datkowo nazwy Scythia, Sarmatia i Tartaria umieścił na obszarach narysowa-nych po drugiej stronie bieguna względem właściwej Azji. Obecnie taka karto-graficzna prezentacja wydaje się być wyjątkowo bałamutna.
Antwerpski kartograf i wydawca Abraham Ortelius (1528-1598) przejmując dane geograficzne od Fine Orance o położeniu mórz i lądów otaczających Bie-gun Północny w 1564 r. zdecydował o wyodrębnieniu czterech wysp i narysował je, jako otocznie wód oblewających biegun. Na mapie opublikowanej w
Thea-trum Orbis Terrarium po raz pierwszy w 1570 г.: pt. Typus orbis terrerum w ska-li 1:80 000 000, nie opisał wysp prawdopodobnie dając tym do zrozumienia, że ich prezentacja jest hipotetyczna. Mimo pewnych zastrzeżeń, które bez wątpie-nia posiadał, Ortelius nie mógł przewidzieć, że inni kartografowie przez ponad pół wieku będą kopiować jego sposób interpretacji.
Konkurujący z Orteliusem Gerard Mercator (um. 1594) uważany za czoło-wego europejskiego kartografa, na mapie wydanej przez jego wnuka Rumolda (ok. 1545-1599) w atlasie z datą 1595 r. Septentrionalium Terrarium descriptio w skali 1:40 000 000 zinterpretował rysunek okolic bieguna Fine Orance nieco inaczej niż antwerpski kartograf. Narysował je jako cztery wyspy blisko siebie leżące, oddzielone od siebie jedynie rzekami i zamykające dostęp do bieguna. Biegun przedstawiony został zgodnie z legendami, jako położona na jeziorze wielka skała opisana Polus Arcticus. Nieco bardziej zgodnie z rzeczywistością zostały narysowane północne wybrzeża Asiae Pars. Półwysep Tajmyr został co prawda zbyt powiększony i na mapie zajmuje znaczną część wybrzeża syberyj-skiego, ale sięga na północy prawidłowo do ok. 77° szer. geogr. Kontynenty od-dziela tajemnicza cieśnina zwana El streto de Anian, a jej nazwa pojawia się na Ameryce jako Anian regnum. Nowa Ziemia, co prawda jest utworzona z dwu
222 Lucyna Szaniawska
sąsiadujących wysp, ale ujście Oby fiu. czyli rzeki Ob., naniesione zostało po-prawnie. Natomiast na mapie Azji Asia ex magna orbis terrę descriptione... w skali 1:25 ООО 000 opracowanej przez Rumolda Mercatora brak Nowej Zie-mi. Tazata insula oraz leżący na południe od niej nieopisany półwysep mogłyby być odczytane jako Półwysep Tajmyr wraz z leżącymi obok wyspami Ziemi Północnej, które tworzyły naturalną zaporę dla statków udających się na wschód. Ziemie Syberii położone na wschód od rzeki Leny na mapie przedsta-wiono jako zakręcony ku północy „olbrzymi półwysep", sięgający do ok. 76° szer. geogr. Morza północne oblewające wybrzeża Syberii zamknięto lądami i nazwano łącznie Oceanus Scythicus qui et mare Tabin. Na trzeciej mapie Orbis Terrae compendiosa descriptio podpisanej przez Rumolda i noszącej datę 1595, prezentującej ziemie wschodniej Syberii „olbrzymi półwysep" w zasadzie nary-sowany jest podobnie, ale jego północne obszary są zamieszkiwane przez ludy Mongul, gdy na mapie Azji ludy te zaznaczono głębiej, zaś na wybrzeżu doda-no lud Bargu. Także wody półdoda-nocne nazwane są tylko Mare Tabin. Nazwa Noua Zemla pojawia się na południowym cyplu jednej z czterech wielkich wysp oko-łobiegunowych, oddzielona jest pasmem gór od jej wnętrza, które zamieszkuje lud wysoki na 4 stopy5. Duże różnice w sposobie prezentacji w jednym atlasie
tych samych obiektów geograficznych świadczą-jakbyśmy powiedzieli dzisiej-szym językiem - redakcja atlasu nie była staranna.
Theodore de Bry (1528-1598) działający w Londynie jako rytownik, wydaw-ca oraz specjalizujący się w opracowywaniu dzieł o podróżach odkrywczych „postawił kropkę nad i". „Północny ląd antarktyczny" opisał na swojej nie zaty-tułowanej mapie z 1599 r. jako Terra Septentrionalis Incognita. Czyli z obszarów okołobiegunowych całkowicie usunął morza. Między 80 a 70° szer. geogr. nary-sował nie opisany pas wód, które od południa stykały się z północnymi wybrze-żami m.in. Syberii. Ponieważ jego mapa miała charakter raczej schematyczny, a więc na interesującym nas terenie nie ma zbyt wielu nazw. Znajdują się tu tylko trzy opisane obszary: Mongol, Tataria i Cathaio. Mimo tych wad mapa świata spo-rządzona przez de Bry, miała poprawione w stosunku do opublikowanych wcześniej map linie wybrzeży Afiyki i obu Ameryk, które zostały wykonane na podstawie in-formacji zebranych przez podróżników Thomasa Cavendish (w latach 1586—
1588 opłynął świat) oraz Francisa Drake (w latach 1577-1580 opłynął świat). W 1602 r. została wydana w Pekinie mapa świata opracowana przez jezuitę misjonarza włoskiego Mateo Ricci (1552-1610). Materiały do niej gromadził od 1582 г., czyli od chwili przybycia do Macao i w miarę stopniowego zapoznawa-nia się z osiągnięciami geografii chińskiej. Jego mapa Wielka mapa dziesięciu tysięcy Krajów z napisami w języku chińskim odbita została z drewnianych klocków w 1602 r. Obszary północnej Azji, jak i terenów przylegających do Pań-stwa Środka, są w sposób wyraźny lepiej oddane niż na mapach Europejczyków.
224 Lucyna Szaniawska
W rysunku linii brzegowej Syberii da się zauważyć rzeczywiste jej kształty. Je-dynie wyspa Nowa Ziemia oraz drobne archipelagi wysp na Morzu Arktycznym zostały ponownie niepotrzebnie wielokrotnie „przewiększone".
Na mapach kontynentu azjatyckiego pierwsze stosunkowo poprawne przed-stawienie Nowej Ziemi można zobaczyć dopiero na Tartaria Jodocusa Hondiusa (1563-1612), wydanej po raz pierwszy w atlasie Gerardi Mercatori Atlas sive Cosmographicae... Amsterdamie w 1606 r. w skali 1:16 000 000. Mapy Hond-iusa prezentujące ziemie Syberii są redakcjami wcześniej opracowanych map przez Gerarda i Rumolda Mercatorów. Stąd ich treść geograficzna nie odbiega znacznie od pierwowzorów, ale ponieważ powstały kilka lub kilkanaście lat później, aktualizują wiedzę o niektórych obszarach. I tak, na obszarze Zachod-niej Syberii dodano nazwę ludu Jugrów, tutaj zapisaną jako Jughoria. Zamiast starożytnej nazwy Scythia, na tym obszarze umieszczono nową Tartaria. A na-pis Scythia Extraimaum Montem znajduje się w środkowej Syberii. Ona-pisany zo-stał jeden z dopływów Obu, tj. rzeka Cassim fi. nad którą zaznaczono dwie osa-dy Cassim i Serponow. W górnym biegu Obu, po zachodniej jego stronie nazwa Sibier odnosi się do niewielkiej krainy (prawdopodobnie jest to pierwsze wy-stąpienie tej nazwy na mapach wydanych w Europie). Na północny-wschód od Uralu, na rozległych terenach stepowych dodano nazwę Kalmucki Tartari. Nad górnym biegiem Obu opisano miasto Taskent. A państwo Chinae Regni oddzie-lono od Syberii ciągnącym się przez kilka tysięcy kilometrów murem z napisem „muriis quadringentarum Leucarum inter montium cropidines a Rege Chinae contra irruptianes Tartarorum extructu". Obok rysunku zachodnich i północnych wybrzeży wyspy Nowej Ziemi wysztychowano napis mówiący o podróżach od-krywczych holenderskiego żeglarza i kartografa Willema Barentsa (hol. Ba-rentsz, Barentszoon 1550? - 20 czerwca 1597) przeprowadzonych na zlecenie Kompanii Wschodnioindyjskiej w celu zbadania możliwości używania Mare Congelatum lub Mare Tartaricu [m] jako północnej drogi do Indii6.
Na mapie Asia Nova Descriptio Auetore Jodoco Hondio z 1606 r. w skali 1:30 000 000 obok Nowej Ziemi napis: „Nova Zemla id est terra nova que lus-trari coepit a Guiljamo Bartentsono & alijas annis 1594 . 95 & 96. nomine Illus-traßimorum Ordinum Inferioris Germaniae".)
Analogiczny napis pojawia się na mapie A Newe Mape ofTartary z 1626 r. angielskiego kartografa Johna Speeda (1552-1629) wykonanej na podstawie mapy Hondiusa, o czy mogą świadczyć rozmieszczenie i opisy obiektów geo-graficznych, a także przekręcenia nazw, jak np. Samogeda, nazwa plemion mieszkających w północnej części Zachodniej Syberii, powszechnie zwanych Samojedy.
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie.. 227 Nowa Ziemia na szczególnie bogato zdobionej mapie świata Nova Totius Terrerum Orbis Geographica Hydrographica Tabula narysowanej przez Petera van Keere (1571-1646) i opublikowanej w 1630 r. w skali 1:90 000 000 została skopiowana z mapy Tartaria Hondiusa z 1606 r. Z oryginału także pochodzi treść napisu umieszczona na wsch. od wyspy mówiąca, że Nowa Ziemia zbada-na była w latach 1594 i 1595 zbada-na polecenie holenderskiej Kompanii Wschod-nioindyjskiej, aby można było dotrzeć do Królestwa Chin omijając wrogów7.
Oprócz tych trzech przykładów, od końca XVI do połowy XVII w., na ma-pach Azji i jej północno-wschodniej części, wówczas nazywanej - Tartaria, są nanoszone informacje o trzech kolejnych podróżach Willema Barentsa. Wy-stępują one w formie: zapisu drukowanego na wschód od Nowej Ziemi, zazna-czenia trasy jego ostatniej podróży, rysunku żaglowców oraz dołązazna-czenia, naj-częściej w ozdobne kartusze, portretu tego znanego i wnoszącego duży wkład do badań nad północnymi krańcami Syberii podróżnika.
Nowa Ziemia i jej okolice na mapach od końca XVI wieku
Willem Barents w 1594 r. - jak wspomniano - na polecenie Kompanii Wschod-nioindyjskiej wypłynął z Amsterdamu na pierwszą wyprawę, by zbadać północ-no-wschodnie przejście do wschodniej Azji. Dowodząc dwoma statkami do-płynął do zachodnich wybrzeży Nowej Ziemi, ale z powodu złych warunków pogodowych został zmuszony do powrotu. W następnym roku zorganizował ekspedycję i popłynął trasą południową wzdłuż wybrzeży Azji docierając do Cieśniny Weygats (cieśnina Karskie Wrota) oddzielającej Nową Ziemię od ma-leńkiej wyspy Wajgacz i od stałego lądu. Tutaj został ponownie zmuszony do re-zygnacji z żeglowania. Tym razem była zbyt późna pora roku by ruszać dalej. Trasa pierwszej wyprawy przedstawiona została na nie zatytułowanej, bogato ozdobionej ilustracjami, mapie Skandynawii i Morza Barentsa8 zamieszczonej
w dziele Voyasie ofte Schip-vaert van... przygotowanym przez członka dwu pierwszych wypraw Jana Huyghensa van Linschoten... i po raz pierwszy opub-likowanym w Amsterdamie w 1601 r.
Przez członka trzeciej wyprawy Gerrita de Veera (ur. 1565 lub 1576 w Amster-damie) zostały spisane wspomnienia w 1598 r. i ukazały się drukiem w 1599 r. Książka była bogato ilustrowana mapami i rycinami upamiętniającymi wydarze-nia i odkryte obiekty geograficzne. Podczas trzech wypraw były prowadzone geograficzne obserwacje i pomiary. Na ich podstawie oraz relacji i zapisków wydanych wcześniej John Pinkerton opublikował w latach 1808 -1814, w Voya-ges and Travels, w rozdziale Third voyage of the Dutch and Zealanders by the North, along Norway, Moscovy, and Tartary, to pass to the Kingdoms of Cathay and China, by permission of the Council of the City of Amsterdam, 1596, w for-mie sprawozdania, relacje z kolejnych dni trzeciej wyprawy Barentsa.
228 Lucyna Szaniawska
W maju 1596 roku dwa statki: pierwszy pod dowództwem pierwszego pilo-ta Barentsa, drugi dowodzony przez Jan Cornelisza Rypa zospilo-tały załadowane. 18 maja wypłynęły z portu Vlie. 2 czerwca wykonano za pomocą astrolabium po-miary astronomiczne i okazało się, że statki z n a j d u j ą się na 71° szer. geogr. Pły-nąc dalej na północ i północny-wschód 9 czerwca zobaczyli wyspę leżącą na 74°30' szer. geogr. W trzy dni później wylądowali na wyspie, na której znaleźli wiele j a j mew. Kolejnego dnia, na sąsiadującej wyspie spotkali niedźwiedzia, w kilku zaatakowali go i po długiej walce zabili strzelając z broni palnej. Incy-dent ten był bezpośrednim powodem nadania wyspie nazwy „Beeren-eilandt" Wyspa Niedźwiedzia. Jeszcze kilka dni płynęli ku północy, co jakiś czas lądując na kolejnym wybrzeżu i zbierając mewie j a j a . Gdy dopłynęli do szerokości 80° 11 ' zorientowali się, że przed nimi żaden Holender nie dopłynął tak daleko i postanowili zawrócić w kierunku południowym; zbliżając się do wybrzeży za-uważyli odmienną fauną i florę niż tę, którą widzieli podczas poprzedniej wy-prawy na N o w e j Ziemi. Zdając sobie sprawę z odkrycia nowego lądu leżącego pomiędzy 76° a 80° szer. geogr., Barents dokonał dosyć szczegółowych za-pisków. 1 lipca na horyzoncie zobaczyli ponownie Wyspę Niedźwiedzią i po j e j minięciu skierowali statki ku północnemu-wschodowi. 17 lipca osiągając szero-kość 74°40' dopłynęli do wybrzeży Nowej Ziemi w miejscu Loms Bay. Kolej-nego dnia dopłynęli do Admiralitys Eylandt (Wyspy Admiralicji). 6 sierpnia przepłynęli obok półwyspu Cape Nassau, a 7 obok Cape Troost. 15 sierpnia osiągnęli wyspę Orange Isle, gdzie drogę zagrodziły im lody. Następny postój odnotowano 19 sierpnia przy półwyspie Cape Desire (hol. Vlißingerhoose). We wszystkich miejscach, które odnotowano, szalupami przybijano do lądu i polo-w a n o na niedźpolo-wiedzie. Ale im dalej na północ, tym częściej napotykano krę i tym wolniej można było żeglować. Od tego miejsca zaczęto płynąć ku połud-niowemu-wschodowi. 25 sierpnia dopłynięto do zatoki Bay of the Currents, gdzie napór kry lodowej stał się tak wielki, iż zaczęto myśleć o powrocie do Ho-landii. Kolejne dni spędzili na kluczeniu pomiędzy zwałami lodu i w tym czasie odnotowywano głównie kłopoty z posuwaniem się do przodu. 9 września upo-lowano dwa kolejne niedźwiedzie i znaleziono ogromne drzewo z korzeniami przyniesione przez morze aż z wybrzeży kontynentu. 15 września upolowano trzy niedźwiedzie, ale mrozy stawały się coraz dokuczliwsze, statek pokrywał się coraz większą warstwą lodu, jedynie rozpalane do pieczenia niedźwiedziego mięsa ognisko trochę rozgrzewało. Aż wreszcie statek ugrzązł w zwałach lodu na stałe. Poruszanie się pomiędzy zakutym w lodzie statkiem a lądem odbywa-ło się po lodzie grubym na dwa palce. Rozpoczęto budowę chaty na stałym lądzie w celu przezimowania. 11 października połowa załogi mogła się j u ż po-mieścić w budowanej chacie, ale nie można było rozpalać ognia, bo nie wybu-dowano jeszcze komina. 20 października zakończono przenoszenie rzeczy ze
230 Lucyna Szaniawska
statku i po raz pierwszy cała załoga przenocowała w chacie. 26 października za-palono lampę przygotowaną z tłuszczu niedźwiedziego. 2 listopada po raz pierwszy odnotowano wschód słońca, bez wyjścia jego tarczy ponad horyzont. 5 listopada światło słonecznie nie pojawiło się, księżyc zastąpił jego miejsce. 11 li-stopada upolowano lisa. Od tego dnia wielokrotnie opisywano polowanie na lisy.
1 grudnia wszyscy z powodu gęstego dymu zmuszeni byli do leżenia w łóżkach, tylko kucharz poruszał się i przygotowywał posiłki. Ponieważ nie można było dostatecznie dużo palić, zimno w chacie było dokuczliwe. 14 grudnia obliczano szerokość geograficzną i rezultatem był wynik 16°. 24 grudnia odśnieżono chatę i w świetle księżyca odbyto spacery i polowano na lisy. Systematycznie, co kilka dni ponawiano obserwacje gwiazd na niebie. 10 stycznia obserwowano w gwiaz-dozbiorze Byka gwiazdy zwane Oczy Byka. Od 13 stycznia światło słonecznie zaczęło pojawiać się. 18 stycznia odnotowano powrót niedźwiedzi, choć jeszcze widywano lisy. 24 stycznia rozpoczęto sp acery wybrzeżem w kierunku połud-niowym. 25 stycznia słońce znalazło się na tle gwiazdozbioru Wodnika na 5°'27\ 26 stycznia zmarł jeden członek załogi. Przez kolejne dni i miesiące zapiski do-tyczyły: stopnia zamarznięcia morza, zmieniającej się stale pogody, głównie sta-nu widoczności i kierunków wiatru. 8 kwietnia marynarze odwiedzili statek i znaleźli go w takim stanie, jakim go pozostawili na początku zimy. 2 maja po powrocie na brzeg morza stwierdzono, że morze jest czyste od lodu i istnieje możliwość powrotu do Holandii. 14 czerwca 1597 r. do dwóch łodzi załadowa-no pozostały prowiant (obliczozaładowa-no, że wystarczy go na 3 tygodnie licząc po dwie uncje dziennie na osobę) i 45 marynarzy wraz z chorym Barentsem wyruszyło w drogę powrotną kierując się ku północy i północnemu-zachodowi wzdłuż zna-nych sobie wybrzeży Nowej Ziemi. 15 czerwca dopłynęli do półwyspu Cape Desire, 16 czerwca do wyspy Orange Isle. Niestety Barents czuł się nienajlepiej. 20 czerwca 1597 r. odłożył oglądaną przez siebie mapę, wypił napój podany przez współtowarzysza, poczuł się niedobrze i zmarł. Ocalała część załogi do-tarła do Półwyspu Kola. Stamtąd zabrał ich holenderski statek do Amsterdamu.
Wyprawy Barentsa nie odnalazły północnego przejścia do Indii, ale nadal wydawało się to możliwe. Kolejne wyprawy, m.in. dowodzona przez Henryego Hudsona (1565 [!] - 1611), który zatrudniony przez rosyjską kompanię (Mosco-vy Company) dwukrotnie, w 1607 i 1608 r. próbował przedostać się na wschód. Niestety w obu przypadkach Nowa Ziemia okazała się przeszkodą nie do prze-bycia. Ale mimo to sława prowadzonych poszukiwań spowodowała zaintereso-wanie kartografów i często, acz nieporadnie, u wybrzeży Zachodniej Syberii ry-sowano Nową Ziemię.
Szkice terenowe i mapy Willema Barentsa zostały skompilowane w jedną mapę Delineatio cartae triurn navigationum ... prezentującą akwen północny. Autorem tej adaptacji był Cornelis Nicolai Claeszoon w 1598 r. Następnie mapę
232 Lucyna Szaniawska
opublikowano w Hadze w 1599 r. Na mapie zaznaczona została trasa trzeciej ekspedycji.
Niewątpliwym plonem holenderskiej wyprawy było pojawienie się w atla-sach ogólnych świata samodzielnych map Nowej Ziemi oraz zamieszczane na nich nowo nadane nazewnictwo. Jedną z takich map jest mapa Nova Zemla z 1640 r. holenderskiego księgarza Johannesa van Keulena (1634-1687), na któ-rej wygrawerowano na terenach Syberii, nazwy Westfrisia Nova oraz Hollandia Nova oraz na wybrzeżu wyspy pojawiły się w holenderskim języku nazwy. I je-dynie Morze Karskie zachowało dawną nazwę Tartaricum Mare.
O wiele staranniej przygotowana została mapa Caerte van Nova Zembla de Weygats de custen van Tartaren en Ruslandt tot Kilduyn... wydana w Amsterda-mie w 1646 r. przez Jana Janssona w książce redagowanej przez Isaaca Comme-lina (1598-1676) opisującej badawcze podróże Begin ende vorrtgangh van de
Vereenighde Nederlantsche geoctroyeerde Oost-Indische Companie. Do roz-działu poświęconego podróżom do Nowej Ziemi, napisanym na podstawie wspomnień Gerrita de Veer, dołączono 6 map załącznikowych sporządzanych na podstawie map hydrografa i żeglarza holenderskiego Lucasa Janszoona Waghe-neera. Są one świetnym przykładem siedemnastowiecznych map morskich. Piękne, ale i funkcjonalne róże wiatrów umieszczone w zwornikach siatki rum-bowej, także podziałka liniowa zwieńczona cyrklem i wreszcie opisane wzdłuż południka stopnie szerokości geograficznej, świadczą o przeznaczeniu mapy. Narysowane na morzach statki i monstra przypominają, iż mamy do czynienia z baśniowymi, mało znanymi obszarami Ziemi. Wszystkie nazwy zapisane zo-stały w języku holenderskim. Przynajmniej część z nich utworzono w trakcie wyprawy Barentsa (np. Loms bay, D. Admiralitys Eylandt, C. de Nassau, ede troost,, D.eylandt van orage oraz Vlißingerhoose). Inne jak Russiae Pars, Tarta-riae Pars, Oby fluvius były wówczas powszechnie używane. Część z tych nazw przetrwała i nanoszona jest na rosyjskie mapy, np. polostrov Admiraltejstva, myc Zelenija oraz myc Flissingskij. Także związane z holenderskim odkrywcą są ostrova Barenca i Barencevo More.
Na mapie Nova Zembla die Waygats Strasse, Nassau cold das Lars der Samojeden, alle Rehr eigentsich abgre Tchnet wydanej w Norymberdze w 1679 r. przez Christofa Riegela zamieszczonej w książce Isaaca de La Peyrére (1594-1676) Ausfuhriche Beschreibung des theils Bewohnt..., także odnotowa-ne zostały efekty podróży Barentsa. Prezentowaodnotowa-ne są oodnotowa-ne nie tylko poprzez za-mieszczenie w treści mapy nazw i stosownego rysunku wybrzeży, ale także po-przez dodanie grafik przedstawiających sceny z życia odkrywców, np. walkę z niedźwiedziami, walkę z potworami morskimi, walkę z tubylcami na morzu i lądzie, podróże po lądzie z wykorzystaniem reniferów jako siły pociągowej i po-lowanie na lisy. Wnętrze wyspy wypełnione zostało pojedynczymi kopczykami,
234 Lucyna Szaniawska
odzwierciedlającymi górzystość Nowej Ziemi. W środkowym pasie wyspy do-rysowane wizerunkami pojedynczych niedźwiedzi. A samą wyspę niezdarnie „pogrubiono", pewnie by zmieścił się na niej napis.
Na wszystkich dotychczas opisanych mapach wyspa Nowa Ziemia jest od-dzielona od kończącego się wydatnym półwyspem stałego lądu, tylko cieśniną Weygats. Dopiero na mapie Recentissima Asiae Descriptio Qua Imperia, ejus Régna et Status... Johanna Christopha Homanna (1703-1730) wydanej po 1715 r. narysowano, pomiędzy stałym lądem a Nową Ziemią, drugą małą wyspę na-zwaną Weigat I. (ros. ostrov Vajgac). Co prawda cieśninę Weygats przeniesiono dalej na południe, ale i tak był to krok w dobrym kierunku. Na Morzu Karskim widnieje ostrzegający podróżników napis Fretum Weigatzper Mare Glaciale hu-cusq innavigabile repertum (czyli cieśnina prowadząca na Morze Lodowe, które znajdujemy nieżeglownym).
Pomimo tych ostrzeżeń i niedostępności obszarów polarnych rosyjskie eks-pedycje stopniowo badały zachodnie wybrzeża Nowej Ziemi. Mapy Hydrogra-fa Króla Francji Jacquesa Nicolasa Bellina (1703-1773) opublikowane w poło-wie XVIII poło-wieku w poło-wielotomowym dziele Histoire générale des voyages, ou Nouvelle collection... są w rysunku o wiele precyzyjniejsze od swoich poprzed-niczek. Trzy z nich ukazują Nową Ziemię: Partie de la Mer Glaciale Contenant La Nouvelle Zambie..., Carte de Pais Habites par les Samojedes et Ostiacs oraz Carte du Detroit de Waigats ou De Nassau... Na dwóch pierwszych widnieją na-pisy niosące ważne dla żeglarzy informacje. Jedna z nich zapisana wzdłuż nary-sowanego północno-wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi głosi: „Całe wybrze-że jest kompletnie nie znane" (Toutte cette cosste est entièrement inconnue), a druga zapisana pośrodku Morza Karskiego ostrzega, że „Zatoka prawie zawsze pokry-ta lodami" (Golphe presque toujours rem pli de Glaces). Na mapie trzeciej cieś-nina Jugorskij Śar oddzielająca wyspę Vajgac od stałego lądu to „de Waigats ou de Nassau". Jakby Bellin nie bardzo był zdecydowany, którą nazwę wybrać. Także napisy dotyczące obszarów lądowych podaje podwójnie, np. „Partie Mé-ridionale de la Nouvelle Zemell ou Isle de Waigats" oraz „Nouvelle Hollande" nazwana tak przez Holendrów w 1594 r. „Samoiedie", jak już wspomniano, po-jęcie wywodzące się ze źródeł starożytnych.
Chociaż wydawało by się, że generalnie Nowa Ziemia i przyległe do niej morza zostały zbadane, to jednak w połowie XVIII w. jeszcze publikowane by-ły mapy bazujące na bardzo niepewnym lub przestarzaby-łym materiale kartogra-ficznym. Do takich należy bez wątpienia mapa Spatiosissimum Imperium Rus-siae Magnae iuxta recentißimas Observationes Mappa Geographica... opracowana przez niemieckiego kartografa Matthaeusa Seuttera (1678-1756), wydawana w latach 1732-1756 i wznawiana przez jego spadkobiercę Tobiasa
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie... 235 o. В SJj ca
£
Тс'Ш A I „I -f-' 3. Temr jp . m вЧТак 3JJ Rye . 15 . Map a Nowe j Ziem i Jacques a Nicolas a Bellin a wydan a w Paryżu , w połowi e XVII I w .
Historia poznania Syberii dokumentowana mapami na przykładzie... 237 Conrada Lottera(1717-1777) do lat 70-tych XVIII w. Zamieszczana była w kilku-nastu augsburskich wydaniach atlasów geograficznych. Na niej Nowa Ziemia uzyskała całkiem fantazyjne kształty i rozmiary. W rzeczywistości o niewielkiej rozciągłości równoleżnikowej przez Seuttera narysowana została w kształcie przypominającym rakietę do ping-ponga. Na południe od niej narysowane zatoki i półwyspy, także niczym nie przypominają odpowiedników w rzeczywistości.
Druga mapa wykonana, jak głosi jej tytuł Catre de Tartarie ... na podstawie obserwacji znakomitego Kartografa Króla Francji, członka Królewskiej Akade-mii Nauk w Paryżu, Guillaume De'Lisle (1675-1726) wydawana przez oficynę Jean Covens & Corneille Mortier w Amsterdamie wielokrotnie w latach 1721 - 1 7 7 4 prezentowała Nową Ziemie równie bałamutnie, jak mapa Seuttera. Na niej Nouvelle Żemle łączy się łukiem z dużym półwyspem, na którym główną krainą jest Piasida. I razem tworzą ogromny ląd rozciągający się na 70° długoś-ci geograficznej. Tworzą wewnętrzne nienazwane morze, do którego uchodzą rzeki, np. Ob i Jenisej. Na wschód od tego „tworu" umieszczono zatokę Haff ou Golfe de Len, z uchodzącą doń rzeką Leną.
Po oglądnięciu takich „rewelacji" warto spojrzeć na współczesną mapę lub zdjęcie satelitarne Nowej Ziemi i zdać sobie sprawę jak wiele podróży, badań, pomiarów w terenie trzeba było wykonać, by w The World Atlas wydanym w Moskwie przez Państwową Służbę Geodezyjną i Kartograficzną Rosji w 1999 r. czytelnik mógł odnaleźć wiarygodne dane geograficzne
PRZYPISY
1 Grec. Geograßce hyfegesis... czyli Przewodnik geograficzny... powstał w 160 r. n.e. Po raz pierw-szy tekst przetłumaczony zosta! na łacinę w 1406 r. przez Jacobo d'Algeri ze Scarperii w Tos-kanii. Dzięki temu mógł stać się popularny, o czym świadczy opracowane do 1730 r ponad 40 zachowanych kopii rękopiśmiennych oraz 44 edycje zawierających zestaw 27 „starych" map.
2 W tym akapicie nazwy w podane nawiasie są wedlug map Tabula Asiae VII oraz Tabula Asiae
VIII wydawanych w Geografii i Kosmografii Sebastiana Münstera w Bazylei, od 1540 r.
3 W tym akapicie nazwy w podane nawiasie są według mapy Asiae Tabula II wydawanej w Cl.
Plolemaei Alexandrini, Geographiae Libri Octo... Gerharda Mercatora w Duisburgu, w 1584 r.
4 Waldseemüller w Cosmographiae Introductio wyjaśnia nazwanie Nowego Świata imieniem Ve-spucciego „ czwarta część [świata], która została odkryta przez Amerigo Vespucci... tak jak obie nazwy Europa i Azja otrzymały swoje nazwy od kobiet, ja nie widziałem powodu, aby ktokol-wiek ten właśnie obiekt nazywał inaczej niż Amerige, tzn. ląd [pana] Amerigo lub America".
5 Pygmęi 4. pedes longi hic habitat
6 ..Nova Zembla quo lustrami a Guiljemo Barentsono Hollando et alijs Anno 1595. 95. 96
coe-pit; nomine Illustrißimorum Ordinum Inferioris Germaniae. Sitne veri N. Zembla (hoc est ter-re nova) continens ab Oriente, neone etiamnum incertum est; etiamsi quidam fatis inconsulae huius partem Borealißimam Promontorium Tabin Plinio esse affirment."
Historia p o z n a n i a Syberii d o k u m e n t o w a n a m a p a m i na przykładzie... 2 3 9
7 ..Nova Zemla lustrari capit faliester an. 1594 et 95. nomine Illustriß. Ordinum faederatarum Infer[ioris] Germaniae Regionum, quo aditus ad Chinom Reg. quaerebatur: flaeventus non-dum ex animi sententia votus succeßit."
8 W okresie, gdy opracowywana była mapa morze nazywało się Biate.
ŹRÓDŁOWE MAPY:
- Tabula Asiae VII. W: Cosmographiae... Sebastian Münster, Basilea 1540 - Tabula Asiae VIII. W: Cosmographiae... Sebastian Münster, Basilea 1540
-Asiae Tabula //. W: Cl. Ptolemaei Alexandrini, Geographiae Libri Octo... Gerardo Mercatore
Rupelmundano, Duisburgi 1584.
- Psalter mappamundi. W: Psałterzu z 1225 r. przechowywanym w Brithish Library Add.Ms
28681. fol. 9r
- Mappemundi. Theodoeiusa Macrobiusa wydana w Wenecji, 1500
- [Mapa świata]. W: Cosmographiae Introductio... Martin Waldseemüller, Roma 1507 - Typus cosmographicus universalis. W: Novum Orbis Regionum... Sebastian Münster, Basilea
1532
- India extrema XXI III nova tabula. W: Cosmographiae... Sebastian Münster, Basilea 1540 - Nova, et intégra universi orbis description. Fine Orance, Parigi 1531
- Recens, et intégra orbis description. Fine Orance, Parigi 1534
- Ouam hic Vides orbis imagine[m] lector... circu[mYerebantur esse America Sarmatiaqac In-dia testantur... Antonio Salamanca, Roma 1550
- Typus Orbis Terrerum. W: Theatrum orbis terrarium, Abraham Ortelius, Antverpiae 1570 - Septentrionalium Terrarium descriptio. Rumoldus Mercator W: Atlas sive Cosmographicae
Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati Figura., Gerardo Mercatore Rupelmundano,
Duisburgi 1595
-Asia ex magna orbis terrę descriptione... W: Atlas sive Cosmographicae Meditationes de Fab-rica Mundi et FabFab-ricati Figura. Gerardo Mercatore Rupelmundano, Duisburgi 1595 - Orbis Terrae compendiosa descriptio. W: Atlas sive Cosmographicae Meditationes de
Fabri-ca Mundi et FabriFabri-cati Figura. Gerardo MerFabri-catore Rupelmundano, Duisburgi 1595 - [Mapa świata] Theodore de Bry, London 1599
- Wielka mapa dziesięciu tysięcy Krajów. Mateo Ricci, Bening 1602
- Tartaria. W: Gerardi Mercatori Atlas sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati Figura. Jodoci Hondij, Amsterodami 1606
- A Newe Mape ofTartary. W: A Prospect of the Most Famous Parts of the World. London 1627 - Nova Totius Terrerum Orbis Geographica Hydrographica Tabula. Peter van Keere,
Amstero-dami 1630
- [Mapa Europy północno-wschodniej] W: Voyasie ofte Schip-vaert van... Jan Huyghens van
Linschoten, Amsterodami 1601
- Delineatio cartae trium navigationum... Cornells Nicolai Claeszoon, Haga 1599 - Nova Zemla. Johannes van Keulen, Amsterodami 1640
- Caerte van Nova Zembla de Weygats de custen van Tartaren en Ruslandt tot Kilduyn... Jana
Janssona. W: Begin ende vorrtgangh van de Vereenighde Nederlantsche geoctroyeerde
240 Lucyna Szaniawska
- Nova Zembla die Waygats Strasse, Nassau cold das Lars der Samojeden, alle Rehr eigentsich abgre Tchnet. W: Isaac de La Peyrére, Ausfuhriche Beschreibung des theils Bewohnt...,
No-rimbergae 1679
- Recentissima Asiae Descriptio Qua Imperia, ejus Regna et Status... Johann Christoph
Ho-mann, Norimbergae po 1715
- Partie de la Mer Glaciale Contenant La Nouvelle Zambie. W: Jacques Nicolas Bellin, Histoi-re générale des voyages, ou Nouvelle collection... Paris 1750-1759, tom XV
- Carte de Pais Habites par les Samojedes et Ostiacs. W: Jacques Nicolas Bellin, Histoire générale des voyages, ou Nouvelle collection... Paris 1750-1759, tom 18
- Carte du Detroit de Waigats ou De Nassau... W: Jacques Nicolas Bellin, Histoire générale des voyages, ou Nouvelle collection... Paris 1750-1759, tom XV
- Spatiosissimum Imperium Russiae Magnae iuxta recentißimas Observationes Mappa Geo-graphica... Matthaeus Seutter, Tobias Conrad Lotter, Augsburg ок. 1770
- Catre de Tartarie ... Guillaume De'Lisle, oficyna Jean Covens & Corneille Mortier,
Amster-dam ok.1750
LITERATURA:
- Atlas geografićeskih otkrytij v Sibiri i v severo-zapadnoj Amerike XVII-XVIU w. red. A.
V.Efi-mov. Moskva: Izdatelstvo Nauka, 1964
- Lowmiański, Henryk Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich. Poznań: UAM, 1986
- Szaniawska, Lucyna Sarmacja na mapach Ptolemeusza w edycjach jego „ Geografii ". War-szawa : BN, 1993
- Łukawski, Zygmunt Historia Syberii. Wrocław; Warszawa: Ossolineum, 1981
- Lelewel, Joachim Atlas do Lelewela badań starożytności we względzie geografii (z 19. tablic
złożony). W Wilnie i Warszawie: nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego Typografa
Impera-torskiego Wileńskiego Uniwersytetu, 1818
- Lelewel, Joachim Atlas do Historyi i Geografii starożytney podług planu... W Warszawie: wy-konany i wydany w Instytucie Litograficznym Szkolnym, 1828
- Tooley's dictionary od mapmakers. Complited by... Tring; Map Collector Publications, 1979
- Lelewel, Joachim, Geographie du Moyen Age ...
-Atlas Mira. Moskva: Glovnoe Upravlene Geodezji i Kartografii MVD SSSR, 1954 - The World Atlas. Moscow: Federal Service of Geodesy and Cartography of Russia, 1999
- Dostęp do tekstu Voyages and Travels between 1808-1814. Third Voyage od the Duch and
Zealanders by the North, along Norway, Moscovy, and Tartary to pass to the Kingdoms of Cat-hay and China... 1596. http://www.fillingthesky.com/id28.html
- Zeskanowane dawne mapy: ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz udostępniane w Internecie przez różne biblioteki europejskie i amerykańskie, a także antykwariaty.
Historia p o z n a n i a Syberii d o k u m e n t o w a n a m a p a m i na przykładzie. 241 Map-documented history of exploration of Siberia as exemplified by
se-lected West European maps of the 16th and 17th century S U M M A R Y
The paper focuses on the exploration, and later the drawing o f maps, o f territories that are far removed from the civilizations responsible for such attempts. In particular, it shows how the maps were at first filled with misleading images and then, along with gradual advances in the explo-ration of unknown lands and seas, how these were replaced by a picture more consistent with re-ality.
It seems that maps of Northern Asia published in Western Europe since the 16th century are a particularly good example o f the potential of maps as carriers of the Europeans' knowledge and ig-norance. The maps document successive stages in the exploration of inaccessible areas o f Siberia. They carry both elements taken over from the knowledge o f ancient Greek geographers and those that were derived from the most recent discoveries made at the turn o f the 16th and 17th centuries. It is interesting and quite characteristic of the maps o f Siberia that fantastic and misleading con-tent freely co-existed with bona fide information from field research. Until the second half of the
18th century, i.e. until a Russian atlas of the Russian Empire was published by the Academy o f Sciences at St. Petersburg, maps appeared on the book market of Europe whose authors had no ge-ographical knowledge at all. A very good example is provided by how the islands o f Novaya Zemlya were represented on maps published by European publishing houses after the discoveries of Willem Barents.
