R
ozwaĪania nad statusem prawnym utwo-ru fotograÞ cznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich naleĪy rozpocząü od sprecy-zowania, kiedy zdjĊcie jest utworem w rozu-mieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zwanej dalej ustawą1. Na gruncie art. 1 ustawy utwór fotograÞ czny doznaje ochrony prawnej, jeĞli jest przejawem dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym cha-rakterze, ustalonym w jakiejkolwiek postaci. Speánienie przesáanek okreĞlonych w tym prze-pisie zadecyduje o tym, czy zdjĊcie uznamy za utwór2. Nie ma znaczenia jego wartoĞü ani sposób wyraĪenia, ani osoba jego twórcy czy zamiar stworzenia dzieáa. Jedyne konieczne ce-chy, jakie powinna mieü fotograÞ a, aby uznaü ją za utwór, to jej twórczy i indywidualny charak-ter oraz ustalenie.W Ğwietle doktryny prawnoautorskiej ustale-nie oznacza umoĪliwienie percepcji utworu przez osobĊ inną niĪ sam twórca. Niekoniecznie musi ono stanowiü utrwalenie, choü utrwalenie zawsze bĊdzie ustaleniem. Ustalenie moĪe nastąpiü w do-wolnej postaci, bez koniecznoĞci jego utrwalenia na materialnym noĞniku3. „Przez ustalenie naleĪy rozumieü przybranie przez utwór jakiejkolwiek postaci, chociaĪby nietrwaáej, jednakĪe na tyle stabilnej, Īeby cechy i treĞü utworu wywieraáy efekt artystyczny”4. Ustalenie jest zatem nieod-áącznie przypisane rodzajowi twórczoĞci, jakim jest stworzenie fotograÞ i. SpecyÞ ka wykonywa-nia zdjĊü charakteryzuje siĊ istnieniem noĞnika, na którym jest utrwalona fotograÞ a. W przeszáo-Ğci byáa to klisza fotograÞ czna, a wspóáczeĞnie – noĞnik cyfrowy. Przesáanka ustalenia w przypad-ku fotograÞ i jest zatem zawsze speániona.
fotograÞ cznego w Ăwietle
ogranicze
ñ praw autorskich
Katarzyna B
ïeszyñska
1 Art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24 poz. 83 ze zm.). 2 J. Barta, R. Markiewicz [w:] System prawa prywatnego. Prawo autorskie, t. 13, red. J. Barta, Warszawa
2013, s. 45. Autorzy zauwaĪają, Īe wĞród fotograÞ i trudno przeprowadziü rozgraniczenie na fotograÞ e chronione i niechronione, poniewaĪ utwór fotograÞ czny obejmuje swym pojĊciem bardzo róĪnorodne formy: od zwykáych, banalnych zdjĊü robionych przy róĪnych okazjach, przez zdjĊcia reporterskie i rzemieĞlniczo poprawne, do foto-graÞ i o wysokich walorach artystycznych.
3 J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, red. J. Barta,
R. Markiewicz, Warszawa 1995, s. 45. Wyrok SN z 25 z 25.04.1973 r., I CR 91/73, Orzecznictwo Sądu NajwyĪ-szego Cywilnego 1974, nr 3, poz. 50 z glosą S. Grzybowskiego (dalej jako OSNC) „Nowe Prawo” 1974, nr 6, s. 834 (dalej jako NP); J. Serda, Orzecznictwo Sądów Powszechnych 1974, nr 7–8, poz. 157 (dalej jako OSP).
4 Wyrok SN z 25 z 25.04.1973 r., I CR 91/73, OSNC 1974, nr 3, poz. 50 z glosą S. Grzybowskiego, NP 1974,
Aby moĪna mówiü o tym, Īe zdjĊcie jest utworem muszą byü speánione pozostaáe prze-sáanki, czyli „dziaáalnoĞci twórczej” i „indy-widualnego” charakteru5. DziaáalnoĞü twórcza czáowieka stanowi tylko jemu przypisany wy-nik procesów intelektualnych, dziĊki którym uruchamia on abstrakcyjne myĞlenie prowa-dzące do swoistych odkryü intelektualnych, wywoáanych przez ludzką wraĪliwoĞü i zdol-noĞü Þ ltrowania rzeczywistoĞci przez odczucia bĊdące wynikiem indywidualnego postrzegania i odbierania rzeczywistoĞci.
IndywidualnoĞü w tym znaczeniu naleĪy rozumieü jako pewnego rodzaju niepowtarzal-noĞü, choü samo podobieĔstwo do dzieá wcze-Ğniej powstaáych nie wyklucza uznania ich za utwór6. WĞród utworów moĪemy wyróĪniü dzieáa o wiĊkszym lub mniejszym stopniu in-dywidualnoĞci, jednak dla przyznania ochrony prawnoautorskiej nie ma to znaczenia7, bowiem dla uznania danego przejawu dziaáalnoĞci twór-czej za utwór wystarczy minimalny stopieĔ oryginalnoĞci8. WystĊpowanie samych cech twórczych nie prowadzi do automatycznego wniosku, Īe ma on indywidualny charakter.
Po-winien natomiast stanowiü subiektywnie nowy wytwór intelektu9. „Utwór musi cechowaü siĊ kreacyjnym charakterem i oryginalnoĞcią, moĪe byü nim fotograÞ a, jeĞli jest przejawem dziaáal-noĞci twórczej o indywidualnym charakterze, do czego nie moĪna zaliczyü tylko odtworzenia rzeczywistego stanu rzeczy za pomocą zdjĊcia. OryginalnoĞü fotograÞ i moĪe przejawiaü siĊ w samym zestawieniu (uáoĪeniu) fotografowa-nych osób czy przedmiotów, w kompozycji, za-stosowanej oprawie (tle), jak i w uzyskiwanych elementach barwnych”10.
W Ğwietle obowiązujących od 1994 roku przepisów ustawy kaĪda fotograÞ a moĪe byü uznana za utwór jeĞli, speánia wyĪej przedsta-wione ustawowe przesáanki ochrony. Ustawa nie wyáącza spod ochrony fotograÞ i reporter-skich, tak jak to miaáo miejsce na gruncie usta-wy o prawie autorskim z 10 lipca 1952 r.11 i nie uzaleĪnia ochrony od uwidocznienia na fotogra-Þ i wyraĨnego zastrzeĪenia praw autorskich12. Ciekawych konkluzji w odniesieniu do przeja-wów dziaáalnoĞci twórczej w fotograÞ i repor-terskiej dostarcza nam orzecznictwo sądowe. Jest ona „uchwyceniem na gorąco”
obserwo-5 Por. J. Jezioro, Utwór fotograÞ czny i jego rodzaje w Ğwietle ustawy o prawie autorskim, Acta Universitatis
Vratislaviensis, Przegląd Prawa i Administracji XXI, Wrocáaw 1990, s. 108; J. Serda, Przesáanki ochrony prawnej dzieá fotograÞ cznych i tzw. fotosów Þ lmowych, „PaĔstwo i Prawo” 1967, z. 8–9, s. 255 (dalej jako PIP); Z. JóĨwiak, FotograÞ a w Ğwietle prawa autorskiego, „Foto” 1985, nr 4, s. 106.
6 B. Michalski, Problemy prawne fotograÞ i artystycznej, „Reß eks” 1970, nr 14, s. 8.
7 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 30.05.1972 r., IICR 137/72 niepubl. Sąd stwierdziá, Īe „z ochrony prawa
autorskiego korzysta ustalony w jakiejkolwiek postaci wytwór indywidualnej myĞli czáowieka, niezaleĪnie od wartoĞci jaką obiektywnie reprezentuje”.
8 Por. M. PoĨniak-Niedzielska, A. NiewĊgáowski [w:] System prawa prywatnego, dz. cyt., s. 10; J. BáeszyĔski,
FotograÞ a jako przedmiot prawa autorskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagielloĔskiego. Prace z Wyna-lazczoĞci i Ochrony WáasnoĞci Intelektualnej” 1980, z. 23 (dalej jako ZNUJ PWiOWI).
9 K. Szczepanowska-Kozáowska, glosa do wyroku SN z 27.02.2009 r., V CSK 337/08, OSP 2010, Nr 3 poz. 33. 10 J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 46; por. M. SzaciĔski,
FotograÞ a w prawie autorskim, NP 1982, nr 5–6, s. 132; J. Sobczak, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warsza-wa–PoznaĔ 2010, s. 57. Autor zauwaĪa, Īe tak samo jest chroniony wystudiowany fotogram artysty, jak i amator-ska fotograÞ a z uroczystoĞci Ğlubnej.
11 Ustawa o prawie autorskim z 10.07.1952 r. (Dz.U. Nr 34 poz. 234 ze zm.) w art. 5 pkt 3 poza przedmiotem
prawa autorskiego stawiaáa „reporterskie zdjĊcia fotograÞ czne”.
12 Na gruncie ustawy o prawie autorskim z 1952 r. brak zastrzeĪenia praw autorskich pozbawiaá fotograÞ Ċ
ochrony, takĪe wtedy, gdy posiadaáa ewidentnie twórcze wartoĞci; por. E. Ferenc-Szydeáko, Ksztaátowanie siĊ praw autorskich do utworu fotograÞ cznego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu ĝląskiego. Roczniki Prawnicze” 1999, nr 11, s. 90 i nast. (dalej jako ZNUS).
wanego zdarzenia, migawką tego, co siĊ dziaáo, a nie táem, w którym wczeĞniej rozgrywaáa siĊ akcja13. Przejaw dziaáalnoĞci twórczej polega na uchwyceniu szczególnego momentu, rejestracjĊ z reguáy niepowtarzalnego ukáadu fotografo-wanych obiektów14. W innym orzeczeniu sąd zauwaĪyá, Īe reporterski charakter fotograÞ i, wyróĪniający siĊ brakiem moĪliwoĞci insceni-zacji i planowania, nie wyklucza uznania jej za przedmiot prawa autorskiego15. OryginalnoĞü takiej fotograÞ i polega na przykáad na uchwy-ceniu specyÞ cznego gestu, wykonanego przez osobĊ przedstawioną na zdjĊciu, jako rezul-tat inwencji mającej kreacyjny charakter16, co w konsekwencji nadaje fotograÞ i indywidual-ny styl17. Powstaáy utwór, niezaleĪnie od oceny jego wartoĞci artystycznej, powinien mieü nie-powtarzalną postaü i nie posiadaü swego wier-nego odpowiednika, co przesądza o przesáance indywidualnoĞci18. W doktrynie podkreĞla siĊ istotĊ twórczego wyboru elementów dzieáa, je-Īeli efekt tego wyboru ma charakter twórczy19.
A zatem zdjĊcie niespeániające kryteriów dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym cha-rakterze nie bĊdzie utworem. Jak zauwaĪyá Sąd Apelacyjny, samo techniczne odwzorowanie rzeczywistoĞci nie bĊdzie miaáo cech utworu, cech wyróĪniających czy indywidualizujących ani w zakresie treĞci, ani formy20. CzynnoĞci techniczne, takie jak np. obsáuga sprzĊtu foto-graÞ cznego wedáug wskazówek twórcy,
wyklu-czają uznanie osoby za twórcĊ czy wspóátwórcĊ dzieáa21.
Prawa skupione w fotograÞ i
Prawa autorskie
Jak wykazano wyĪej, fotograÞ a, która jest przejawem dziaáalnoĞci twórczej o indywidu-alnym charakterze, korzysta z ochrony prze-widzianej w ustawie w zakresie autorskich praw majątkowych i osobistych. Z zastrzeĪe-niem wyjątków przewidzianych w ustawie, które podniesiono niĪej (vide: Ograniczenia praw autorskich…), wyáącznie autor lub jego nastĊpca prawny mają prawo do korzystania, rozporządzania i odnoszenia korzyĞci z eks-ploatacji utworu fotograÞ cznego.
Wizerunek
NiezaleĪnie od tego, czy fotograÞ a jest utwo-rem czy nie jest, moĪe siĊ pojawiü w niej inny element chroniony, jakim jest wizerunek osoby/ osób przedstawionej/ych na zdjĊciu. To pojĊcie nie zostaáo dotąd zdeÞ niowane w przepisach. W doktrynie pojawiają siĊ wymienne terminy na okreĞlenie jego znaczenia, takie jak: portret, podobizna, obraz Þ zyczny i wygląd danej oso-by22; dające siĊ zauwaĪyü Þ zyczne cechy czáo-wieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyÞ kacjĊ osoby wĞród innych ludzi23; wy-twór niematerialny, który za pomocą Ğrodków plastycznych przedstawia rozpoznawalną
podo-13 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dn. 30.06.1992 r., I ACr 220/2002 OA 1993/4 poz. 24.
14 Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex
Polo-nica nr 3980185.
15 Wyrok SA w Warszawie z dn. 8.02.2007 r., I ACa 735/2006, Lex Polonica nr 1492343. 16 B. Michalski, FotograÞ a jako przedmiot prawa autorskiego, „Reß eks” 1969, nr 10, s. 18.
17 Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex
Polo-nica nr 3980185.
18 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18.02.2008 r., I ACa 809/2008.
19 R.M. SarbiĔski, Utwór fotograÞ czny i jego twórca w prawie autorskim, Warszawa 2004, s. 87.
20 Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012 r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex
Po-lonica nr 3980185.
21 Wyrok SN z 5.07.2002 r., III CKN 1096/00, OSNC 2003, Nr 11, poz. 150.
22 S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych wedáug przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957, s. 96. 23 E. Wojnicka, Prawo do wizerunku w ustawodawstwie polskim, ZNUJ 1990, nr 56, s. 106.
biznĊ danej osoby24; takie cechy twarzy i caáej postaci danej osoby Þ zycznej, a takĪe jej gáos, które pozwalają identyÞ kowaü tĊ osobĊ jako okreĞloną jednostkĊ Þ zyczną.
Wizerunek jest dobrem osobistym doznaj ą-cym szczególnej ochrony na podstawie art. 23 i 24 kc25 oraz art. 81 ustawy, a na jego rozpo-wszechnianie co do zasady potrzebna jest zgo-da. W Ğwietle art. 81 ust. 2 ustawy zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku: 1) osoby powszechnie znanej, jeĞli wizerunek wykonano w związku z peánieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególnoĞci politycz-nych, spoáecznych, zawodowych; 2) osoby stanowiącej jedynie szczegóá caáoĞci takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza2627.
Utrwalenie obiektu bĊdącego utworem
Zdarza siĊ, Īe zdjĊcie utrwala obiekt bĊdący utworem. Finalna fotograÞ a bĊdzie zatem sta-nowiáa nowy rodzaj wykorzystania dzieáa przez jego utrwalenie w formie fotograÞ i. Tak siĊ stanie w przypadku sfotografowania np. páótna obrazu olejnego bĊdącego utworem. JeĞli foto-graÞ a bĊdzie stanowiáa jedynie techniczne, jak najbardziej bliskie oryginaáowi jego powielenie, to z pewnoĞcią nie zyska miana samodzielnego utworu. Stanie siĊ jedynie noĞnikiem wizerunku obrazu. Osoba dokonująca rozpowszechnienia tak utrwalonego dzieáa powinna mieü zgodĊ au-tora obrazu na utrwalenie i rozpowszechnienie dzieáa. OczywiĞcie, moĪe siĊ zdarzyü, Īe taka fotograÞ a bĊdzie peániáa funkcjĊ sprawozdaw-czą, ilustrującą aktualne wydarzenie, np. wysta-wĊ sztuki28. W takiej sytuacji, na mocy art. 26
ustawy, w granicach uzasadnionych celem in-formacji, wolno takie utwory przytaczaü. Roz-powszechnianie zdjĊcia utrwalającego dzieáo plastyczne jest ponadto moĪliwe na zasadzie prawa cytatu z art. 29 ustawy, o czym mowa niĪej.
Utrwalenie utworów z przestrzeni miejskiej, tzw. „prawo panoramy”
FotograÞ a moĪe takĪe zawieraü utwory dostĊp-ne w przestrzeni miejskiej, na drogach, ulicach, placach lub ogrodach. Na gruncie prawa polskie-go, w związku z ograniczeniem praw autorskich z art. 33 pkt 1 ustawy, wolno rozpowszechniaü utwory wystawione na staáe na ogólnie dostĊp-nych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakĪe nie do tego samego uĪytku. Nie ma przeszkód, aby fotografowaü utwory znajdu-jące siĊ w ogólnodostĊpnej przestrzeni. Bez przeszkód moĪemy utrwalaü, a nastĊpnie roz-powszechniaü utwory architektoniczne, np. Pa-áac Kultury, rzeĨbĊ na ogólnodostĊpnym skwe-rze lub Stadion Narodowy w Warszawie. Nie są natomiast objĊte dozwolonym uĪytkiem dzieáa dostĊpne w obiektach zamkniĊtych, choüby sta-nowiáy one miejsca publiczne (np. hala dworco-wa, poczta, bank), poniewaĪ dzieáa tam wysta-wione nie znajdują siĊ w „wolnej przestrzeni”29. Aby rozpowszechniü tak utrwalony utwór, nie musimy jednak pytaü o zgodĊ jego twórcĊ bądĨ nastĊpcĊ prawnego. Z tak utrwalonego utworu moĪna równieĪ korzystaü w celach stricte ko-mercyjnych, np. umieszczając zdjĊcie w do-stĊpnym w sprzedaĪy kalendarzu lub reklamie towarów lub usáug. Ustawodawca nie zezwala
24 J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 519.
25 TamĪe, s. 678. Ochrona na podstawie art. 23, 24 kc jest moĪliwa po wykazaniu przez uprawnionego, Īe
zostaáo naruszone dobro osobiste, jeĪeli pozwany nie wykaĪe braku bezprawnoĞci swego dziaáania.
26 TamĪe, s. 678. Uzyskanie ochrony na podstawie art. 81 ustawy wymaga wykazania, Īe wizerunek zostaá
rozpowszechniony poza sferą wskazanych wyjątków.
27 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18.02.2008 r., I ACa 809/2008. 28 Por. J. Preussner-Zamorska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 559.
29 E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, red. J. Barta, R.
natomiast na korzystanie z utworu do „tego sa-mego uĪytku”, co oznacza, Īe bez zgody autora nie moĪna np. skopiowaü budowli i wybudowaü takiej samej w innym miejscu.
FotograÞ e towarów wprowadzonych do obrotu
FotograÞ a moĪe znajdowaü siĊ na towarach do-stĊpnych w sprzedaĪy, na okáadkach ksiąĪek lub páyt. Takie z nich korzystanie jest takĪe dozwo-lone na mocy art. 33 ze zn. 3 ustawy, zezwalaj ą-cego na korzystanie z egzemplarzy utworów juĪ rozpowszechnionych w celu reklamy wystawy publicznej lub publicznej sprzedaĪy w zakresie uzasadnionym promocją wystawy lub sprzeda-Īy, z wyáączeniem innego handlowego wyko-rzystania. Ustawodawca mówi o korzystaniu w tym celu z „egzemplarzy” utworów, np. jego wystawieniu, a nie na przykáad jego utrwaleniu w materiaáach reklamowych w formie ulotek ze zdjĊciem towaru30.
Ograniczenia praw autorskich
w odniesieniu do utworów
fotograÞ cznych
Z róĪnych powodów ustawodawca ogranicza prawa autorskie twórców na podstawie dozwo-lonego uĪytku: publicznego i prywatnego. Na gruncie obecnych przepisów niezmiennie aktu-alna pozostaje opinia Stefana Rittermana, który uwaĪaá, Īe regulacje prawne powinny uwzglĊd-niaü dostĊp jednostki do dotychczasowego do-robku kulturalnego w danej dziedzinie
twór-czoĞci31. Przepisy ustawy dotyczące dozwolo-nego uĪytku publicznego lub prywatnego oraz licencje okreĞlane jako pozaumowne (licencje ustawowe) limitują monopol autorski twórcy, wyznaczając granice prawa autorskiego. Jest to powodowane interesem spoáecznym, jakim jest swobodny dostĊp do twórczoĞci32 czy pra-wo do informacji33. Dozwolony uĪytek stanowi wyraz realizmu ustawodawcy zdającego sobie sprawĊ z tego, Īe uĪytek prywatny utworów jest nieunikniony i niekontrolowany, natomiast uĪytek publiczny jest wyrazem prowadzenia przez paĔstwo odpowiedniej polityki oĞwiato-wej i kulturalnej34. Nie moĪe on jednak mieü na celu osiągniĊcia wprost przez uĪytkownika ko-rzyĞci majątkowych35. Korzystanie z utworów fotograÞ cznych w zakresie wáasnego uĪytku osobistego bĊdzie oznaczaáo moĪliwoĞü korzy-stania z rozpowszechnionego utworu w krĊgu osób pozostających w związku osobistym z ko-rzystającym, w szczególnoĞci pokrewieĔstwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. To korzystanie powinno dotyczyü wyáącznie poje-dynczych egzemplarzy utworu (art. 23 ustawy). W Ğwietle powyĪszego nie ma przeszkód, aby cudzy utwór fotograÞ czny przesáaü e-mailem znajomemu, bądĨ skopiowaü go i powiesiü na Ğcianie w prywatnym pokoju.
Jednym z ograniczeĔ praw autorskich o cha-rakterze dozwolonego uĪytku publicznego w odniesieniu do utworu fotograÞ cznego jest tzw. prawo przedruku36 z art. 25 ustawy. Jego
30 J. Preussner-Zamorska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 574. Autorka wskazuje, Īe w takiej
sytuacji bĊdziemy mieü do czynienia ze zwielokrotnieniem utworu, a nie jego egzemplarza. Zastosowanie znaj-dzie wiĊc art. 33 pkt 2 ustawy, który zezwala na rozpowszechnianie utworów w katalogach i wydawnictwach publikowanych.
31 J. BáeszyĔski, Prawo autorskie, Warszawa 1985, s. 133.
32 S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937.
33 Zob. J. Marcinkowska, A. Matlak, TreĞü prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postĊp techniczny, red.
J. Barta, R. Markiewicz, Kraków 1999, s.140.
34 E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 238.
35 Por. J. Preussner-Zamorska, J. Marcinkowska [w:] System prawa prywatnego. Prawo autorskie, red.
J. Barta, t. 13, Warszawa 2013, s. 496; por. takĪe: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2013, s. 161; A. Kopff, Wpáyw postĊpu technicznego na prawo autorskie, ZNUJ PWiOWI 2001, nr 78, s. 64.
cel jest stricte informacyjny i powodowany wolnym przepáywem informacji oraz prawem obywateli do informacji37 i wolnoĞci prasy38. W odniesieniu do fotograÞ i bĊdącej przed-miotem rozwaĪaĔ, przepis ten odnosi siĊ bez-poĞrednio w art. 25 ust.1 pkt 1 c. Zgodnie z tą regulacją wolno rozpowszechniaü w celach in-formacyjnych w prasie, radiu i telewizji, a takĪe w internecie39 juĪ rozpowszechnione fotograÞ e reporterskie. Za korzystanie z takich fotograÞ i twórcy przysáuguje prawo do wynagrodzenia (art. 25 ust. 2 ustawy). Ustawodawca ogranicza zatem twórcĊ fotograÞ i reporterskich w zakre-sie prawa do dysponowania dzieáem, podkreĞla-jąc istotny element informacyjny wystĊpujący w takim dziele.
Przepis art. 25 ust. 1 pkt 1 c, umoĪliwiając rozpowszechnianie fotograÞ i reporterskiej, nie pozbawia twórcy prawa do wynagrodzenia. Ustawodawca wyraĨnie wskazuje obowiązek zapáaty wynagrodzenia, powoáując jako jego podstawĊ umowĊ z uprawnionym lub poĞred-nictwo wáaĞciwej organizacji zbiorowego za-rządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (art. 25 ust. 4 ustawy). OkreĞlone tu prawo do wynagrodzenia za przedruk fo-tograÞ i reporterskich stoi jednak w wyraĨnej sprzecznoĞci z nową regulacją
znowelizowane-go art. 29 ustawy, dotyczącego prawa cytatu40. Ten przepis poszerza zakres dozwolonego cy-tatu, zezwalając na przytaczanie utworów foto-graÞ cznych41.
Zgodnie ze znowelizowanym art. 29 usta-wy wolno przytaczaü w utworach stanowiących samoistną caáoĞü urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory pla-styczne, utwory fotograÞ czne lub drobne utwory w caáoĞci w zakresie uzasadnionym celami cy-tatu, takimi jak wyjaĞnianie, polemika, analiza krytyczna i naukowa, nauczanie lub prawa ga-tunku twórczoĞci. Ustawodawca zezwoliá w tym przepisie na nieodpáatne cytowanie, w tym przytaczanie utworów fotograÞ cznych w celu wyjaĞniania, polemiki czy analizy krytycznej, co jest takĪe celem publikacji dziennikarskich. Adresatem tego przepisu jest kaĪdy twórca, któ-ry wykaĪe zasadnoĞü cytowania, a nie wyáącznie prasa, radio i telewizja. OczywiĞcie wymieniony w tym przepisie utwór fotograÞ czny moĪe byü fotograÞ ą reporterską, za której przedruk nale-Īy siĊ twórcy wynagrodzenie. De lege ferenda, w tym miejscu naleĪy zaznaczyü, Īe w art. 29 ustawy powinien siĊ znaleĨü zapis o wykonywa-niu ograniczeĔ z art. 29 ustawy bez uszczerbku do prawa do wynagrodzenia zagwarantowanego twórcy w art. 25 ust. 2 ustawy.
37 Zob. art. 14, 54 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Czáowieka
i Podstawowych WolnoĞci.
38 Zob. J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 51.
39 TamĪe, s. 318. Autor podkreĞla, Īe jest „rzeczą bezsporną, Īe dzienniki i czasopisma przez to, Īe ukazują
siĊ w formie przekazu internetowego, nie tracą znamion tytuáu, i to zarówno wówczas gdy przekaz internetowy towarzyszy przekazowi utrwalonemu na papierze, stanowiąc inną, elektroniczną jego postaü w formie online, jak i wówczas gdy przekaz istnieje tylko w formie elektronicznej, speániając wymogi okreĞlone w art. 7 ust. 2 Prawa prasowego”; zob. takĪe: R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1999, s. 37; A. Matlak, Prawo mediów, War-szawa 2005, s. 95.
40 Ustawa z 11.09.2015 o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach
hazardowych, podpisana przez Prezydenta RP Andrzeja DudĊ dn. 6.10.2015, która wejdzie w Īycie po upáywie miesiąca od jej ogáoszenia, z wyjątkiem art. 1.
41 Proponowane zmiany w tym obszarze wynikają z koniecznoĞci doprecyzowania i uzupeánienia przepisów
wdraĪających dotychczasowe unijne regulacje dotyczące dozwolonego uĪytku publicznego, do których naleĪą art. 5 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmoniza-cji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w spoáeczeĔstwie informacyjnym (Dz.Urz. WE L 167 z 22.06.2001, s. 10; Dz.Urz. UE, polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 230, okreĞlający wyjątki od wyáącz-nych praw w zakresie zwielokrotniania i publicznego udostĊpniania.
Warto w tym miejscu zaznaczyü, Īe twórca utworu bĊdącego fotograÞ ą reporterską nie ko-rzysta z prawa zakazowego, zagwarantowanego ustawowo wyáącznie autorom artykuáów na ak-tualne tematy polityczne, gospodarcze czy re-ligijne. Wielu wydawców (wystĊpujących jako nastĊpcy prawni twórców i podmioty upraw-nione do wynagrodzenia) w związku z brakiem wynagrodzenia z tytuáu rozpowszechniania tych artykuáów zakazuje ich przedruku, chcąc w ten sposób kontrolowaü zakres korzystania z utworów z umownym prawem do wynagro-dzenia42. W odniesieniu do twórców fotogra-Þ i reporterskich ustawodawca nie przewiduje prawa zakazowego, czyniąc to ograniczenie bezwzglĊdnym, a kolizjĊ z bezpáatnym cyto-waniem utworów fotograÞ cznych tym bardziej ewidentną.
NiezaleĪnie od tej sprzecznoĞci nale-Īy uznaü, Īe pozbawienie twórców prawa do wynagrodzenia za moĪliwoĞü cytowania utworów fotograÞ cznych naleĪy uznaü za zbyt daleko idący wyjątek ustawowy, godzą-cy w sáuszne interesy twórcy. Jak wykazano powyĪej, nie kaĪda fotograÞ a jest utworem, a zatem nie kaĪde wykorzystanie zdjĊcia by-áoby naruszeniem przepisów prawa autorskie-go. WiĊkszoĞü fotograÞ i wystĊpujących w ob-rocie nie posiada cech utworów (czyli dzia áal-noĞci twórczej o indywidualnym charakterze) i niepotrzebne jest prawo cytatu, aby takie fotograÞ e moĪna byáo rozpowszechniaü. Tą regulacją ustawodawca naruszyá postulowa-ną w doktrynie zasadĊ równowagi pomiĊdzy ochroną interesów twórcy a ochroną interesu spoáecznego43.
PowyĪszy przepis dyskryminuje twórców dzieá fotograÞ cznych, sprowadzając ich do twórców gorszej kategorii, których praca pole-ga jedynie na technicznej czynnoĞci naciĞniĊcia spustu migawki w aparacie fotograÞ cznym. Na-leĪy podkreĞliü, Īe ustawa nie róĪnicuje utwo-rów pod kątem ich wartoĞci czy poziomu arty-stycznego jaki reprezentują44. Tymczasem na gruncie nowego art. 29 ustawy z niewiadomych przyczyn zezwala siĊ na korzystanie z utworów fotograÞ cznych, jeĞli jest to uzasadnione celem cytowania. NaleĪy sobie w tym miejscu zadaü pytanie, jaki rodzaj fotograÞ i wyjaĞnia czy po-lemizuje lub czyni jaĞniejszą analizĊ krytycz-ną i naukową? FotograÞ a dla tekstu sáownego stanowi przede wszystkim ilustracjĊ, i taka jest jej funkcja. Ilustracja dodana do tekstu s áowne-go nie moĪe wypaczaü jego treĞci, natomiast nie stanowi Īadnego poznawczego elementu, a przynajmniej nie w stopniu uzasadniającym tak szerokie jej publikowanie w ramach prze-pisu o cytacie. Przykáadowo, fotograÞ a poka-zująca anatomiĊ czáowieka moĪe stanowiü po-znawczy i uzupeániający element pozwalający lepiej zrozumieü wiedzĊ na temat budowy ludz-kiego ciaáa, jednak wystĊpuje tu raczej element dydaktyczny niĪ analityczny czy polemiczny. A poza tym jest wysoce prawdopodobne, Īe taka fotograÞ a, stanowiąc wierny, techniczny zapis anatomii ludzkiej, nie bĊdzie utworem.
NiezaleĪnie od powyĪszych wątpliwoĞci wspomniana regulacja moĪe spowodowaü rosz-czenia związane z naruszeniem autorskich praw osobistych wskutek znieksztaácenia utworu cy-towanego (utworu fotograÞ cznego), w związku z wypaczeniem jego sensu przez przytoczenie
42 Zob. zakaz przedrukowywania w „Gazecie Wyborczej” widniejący w stopce redakcyjnej dziennika:
„rozpo-wszechnianie redakcyjnych materiaáów publicystycznych bez zgody wydawcy jest zabronione”.
43 J. Preussner-Zamorska, J. Marcinkowska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 526.
44 Sąd NajwyĪszy w wyroku z dn. 30.05.72 r., II CR 137/72 niepubl. stwierdziá, Īe z ochrony prawa
autorskie-go korzysta utrwalony w jakiejkolwiek postaci wytwór indywidualnej myĞli czáowieka, niezaleĪnie od wartoĞci, jaką obiektywnie reprezentuje.
go w innym utworze45 na prawach cytatu. U Īy-cie konkretnego utworu fotograÞ cznego dla wyjaĞnienia, polemiki, analizy krytycznej moĪe rodziü sáuszny sprzeciw jego twórcy46 z uwagi na nieuzasadniony kontekst jego wykorzysta-nia. Utwór fotograÞ czny nie bĊdzie bowiem zasadniczym elementem treĞci, lecz elementem ilustrującym o subiektywnym charakterze wy-jaĞniającym czy analizującym.
Cel cytatu zostaje w tym przepisie wypaczo-ny. Przez przytaczanie, cytowanie, zamieszcza-nie wyimków dzieáa w innym utworze w zakre-sie cytatu ten wyimek jest jedynie drobną, cza-sem nawet niezauwaĪalną wartoĞcią w dziele cytującego. UĪycie fotograÞ i na prawach cytatu takiej funkcji juĪ nie speánia, bowiem odnosi siĊ do innego Ğrodka wyrazu, jakim jest utrwalony obraz, który moĪe staü siĊ swoistą dominantą w utworze cytującego, niwecząc sens cytatu wprowadzanego jako poboczny cel (wyja Ğnia-nie, analiza, poparcie swojej tezy), przy zacho-waniu gáównych, dominujących wartoĞci dzieáa autora, który z cytatu skorzystaá.
W art. 29 ze zn. 1 ustawodawca wprowadziá do polskiej ustawy wyjątek z art. 5 ust. 3 lit. k dyrektywy 2001/29/WE zezwalający na ko-rzystanie z utworów w celu parodii, pastiszu lub karykatury, jako wyraz prawa do wolnoĞci artystycznej. TakĪe to ograniczenie znajdzie zastosowanie przy wykorzystaniu utworu foto-graÞ cznego. Zgodnie z tą regulacją wolno ko-rzystaü z utworów na potrzeby parodii, pastiszu
lub karykatury w zakresie uzasadnionym pra-wami tych gatunków twórczoĞci. Sáusznym wy-daje siĊ, Īe ustawodawca w przepisach ustawy umiejscowiá przepis, który mówi o karykaturze czy satyrze jako gatunku twórczym47. Dotych-czasowa nieprecyzyjna redakcja i umiejscowie-nie przepisów o satyrze i karykaturze w art. 41 prawa prasowego48 byáy niefortunne, gdyĪ od-nosiáy siĊ do szeroko pojĊtej dziaáalnoĞci twór-czej, co uzasadnia ich umiejscowienie w prze-pisach ustawy.
Do tej pory autorzy utworów satyrycznych tworzyli swoje utwory, posáugując siĊ prawem cytatu49 w ramach praw gatunku twórczego, co nie zawsze byáo wystarczające i nie oddawaáo cech charakterystycznych tego rodzaju twór-czoĞci. Bardzo czĊsto w procesie powstania utworu satyrycznego dochodzi przecieĪ nie tyle do wykorzystana fragmentu dzieáa, lecz jego umiejĊtnej, satyrycznej, pastiszowej przerób-ki50
. Wykorzystanie fotograÞ i bĊdącej na przy-káad wizerunkiem osoby w celu jej karykatural-nej czy satyryczkarykatural-nej przeróbki bĊdzie usprawie-dliwione prawami gatunku twórczego. Do saty-rycznej przeróbki zdjĊcia naleĪy zaliczyü takĪe memy, czyli fotograÞ e zawierające graÞ kĊ lub sáowa, bĊdące satyrycznym komentarzem do zdjĊcia, bądĨ nadające mu satyryczny kontekst. Są one rodzajem jego opracowania lub ingeren-cją w nienaruszalny substrat dzieáa.
Nową regulacją, która ma duĪy praktyczny wymiar, jest art. 29 ze zn. 2 ustawy51
zezwa-45 Por. wyr. SN z 5.03.1973 r., II CR 531/73, w którym powód zasadnie zarzucaá wypaczenie treĞci jego
arty-kuáu przez opatrzenie go Ğmieszną ilustracją.
46 Zob. K. BáeszyĔska, Redakcja utworu w prasie drukowanej a ograniczenie praw autorskich, Warszawa
2011, s. 150.
47 Dotychczas przepisy o dziaáalnoĞci twórczej w zakresie satyry i karykatury byáy umiejscowione w art. 41
prawa prasowego, pozostawiając pod ochroną prawa satyrĊ i karykaturĊ.
48 Ustawa prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r. (Dz.U. Nr 5 poz. 24 ze zm.). 49 Por. L. Maáek, Cytat w Ğwietle prawa autorskiego, Warszawa 2011.
50 W orzeczeniu z dnia 3 wrzeĞnia 2014 r. w sprawie C-201/13 Trybunaá UE stwierdziá, Īe parodia oznacza
wypowiedĨ humorystyczną lub Īartobliwą stanowiącą wykorzystanie polegające na bezpoĞrednim nawiązaniu do parodiowanego utworu, jednoczeĞnie wykazujące uchwytne róĪnice w porównaniu z tym utworem.
lający na korzystanie z utworu wáączonego przypadkowo do innego materiaáu, o ile nie ma on znaczenia dla tego materiaáu. Wáączenie takiego utworu powinno mieü charakter incy-dentalny52, przypadkowy i nie moĪe mieü jakie-gokolwiek znaczenia o charakterze twórczym. Nie moĪe byü wynikiem zamysáu twórczego, uzewnĊtrznieniem artystycznego efektu jaki twórca chce osiągnąü. Przepis moĪe dotyczyü równieĪ utworu fotograÞ cznego, który na przy-káad znajdzie siĊ w kadrze Þ lmu fabularnego jako ozdoba Ğciany pokoju w którym dzieje siĊ scena lub jako billboard na ulicy, gdzie roz-grywa siĊ akcja. Taka regulacja wydaje siĊ byü bardzo potrzebna, gdyĪ nader czĊsto w obrocie mają miejsce bezzasadne Īądania osób autorsko uprawnionych z tytuáu wykorzystania ich utwo-rów w taki sposób. OczywiĞcie prawidáowe sto-sowanie tego przepisu ograniczającego wymaga ustalenia, czy dany utwór, który przypadkowo pojawiá siĊ w innym utworze, rzeczywiĞcie nie ma znaczenia dla tego utworu. NaleĪy ustaliü, czy jego wykorzystanie mogáoby byü zastąpio-ne kaĪdym innym. W wiĊkszoĞci przypadków odpowiedĨ na to pytanie pozostanie twierdząca. OczywiĞcie ten przepis nie wyáącza konieczno-Ğci stosowania innych regulacji prawnych zwią-zanych z wykorzystaniem dóbr czy przedmio-tów jako tzw. product placement53..
Wnioski ko
Ĕcowe i aspekty
praktyczne korzystania z utworu
fotograÞ cznego
Twórca, z mocy ustawy, z chwilą stworzenia utworu ma zagwarantowane ustawowo wy áącz-ne prawo do korzystania z dzieáa,
rozporządza-nia nim i wynagrodzerozporządza-nia za wszelkie formy jego eksploatacji. W pewnych sytuacjach, spowodo-wanych celami spoáecznie nadrzĊdnymi, taki-mi jak prawo do informacji, edukacja, dostĊp do dóbr kultury czy racjonalizm w stosowaniu prawa, ustawodawca ogranicza prawa twórcy. W tym celu wprowadza moĪliwoĞci ustawowe korzystania z utworów bez zgody twórcy i bez wynagradzania za ustawowo dozwolone mo Īli-woĞci korzystania z dzieáa. Na gruncie obowią-zującej ustawy zakres moĪliwoĞci korzystania z utworów fotograÞ cznych w zakresie dozwo-lonego uĪytku publicznego jest dyktowany na-stĊpującymi celami:
• Cele informacyjne: tzw. prawo przedruku fotograÞ i reporterskiej – za wynagrodze-niem twórcy (art. 25 ustawy), przytaczanie utworów (w tym fotograÞ cznego) w spra-wozdaniach o aktualnych wydarzeniach (art. 26 ustawy).
• Cele edukacyjne: korzystanie z utworów w celu zilustrowania w ramach nauczania i wáasnych badaĔ (art. 27.1 ustawy), za-mieszczanie utworów w podrĊcznikach, wypisach i antologiach – za wynagrodze-niem twórcy.
• Cele: wyjaĞniania, polemiki, analizy kry-tycznej i naukowej, nauczania lub praw gatunku twórczego – przytaczanie utworu fotograÞ cznego na zasadzie prawa cytatu. • Cel: parodii, pastiszu lub karykatury – w
za-kresie uzasadnionym prawami gatunków twórczoĞci.
• Cele niekomercyjne o charakterze spoáecz-nym: nieodpáatne uroczystoĞci organizowa-ne przez wáadze publiczne, ceremonie
reli-52 S. von Lewinski, M. Walter, European copyright law (Commentary), p. 1053: „Incydentalny charakter jest
rozumiany jako brak znaczenia utworu dla materiaáu, do którego zostaá wáączony i brak celowego związku wáą-czonego utworu z materiaáem, w którym siĊ znalazá”.
53 Uregulowania prawne dotyczące lokowania produktu znajdują siĊ w ustawie z dnia 29 grudnia 1992 r. o
ra-diofonii i telewizji (Dz.U. z 2011 r. Nr 43 poz. 226 ze zm.). Zasady oznaczania przez nadawcĊ audycji, w których zastosowano lokowanie produktu okreĞla z kolei rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 30 czerwca 2011 r. w sprawie w sprawie szczegóáowych warunków lokowania produktów.
gijne, imprezy szkolne, akademickie – jeĞli ich uczestnicy nie otrzymali wynagrodzenia (art. 31 ustawy); korzystanie z utworów dla celów bezpieczeĔstwa publicznego lub na potrzeby postĊpowaĔ administracyjnych, sądowych (art. 33 ze zn. 2 ustawy).
• Cel: dostĊpu do dóbr kultury: korzystanie z utworów wystawionych na staáe na ogól-nie dostĊpnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, tzw. „prawo panoramy” (art. 33 pkt 1 ustawy); w encyklopediach i atlasach – opublikowane utwory fotograÞ czne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą napo-tyka trudne do przezwyciĊĪenia trudnoĞci, z prawem do wynagrodzenia (art. 33 pkt 3 ustawy).
• Cel: reklamy, sprzedaĪy, odbudowy, remon-tu obiekremon-tu (art. 33 ze zn. 3 ustawy, art. 33 ze zn. 5 ustawy).
Podejmując decyzjĊ o zasadnoĞci stosowania ograniczeĔ praw autorskich w stosunku do zdjĊcia, naleĪy zacząü od odpowiedzi na py-tanie, czy dana fotograÞ a stanowi utwór w ro-zumieniu przepisów ustawy. NastĊpnie ustaliü, jak szeroki ma byü zakres udostĊpnienia utwo-ru fotograÞ cznego. ZawĊĪony krąg odbiorców zawsze bĊdzie uzasadniaá uznanie korzystania z dzieáa w zakresie dozwolonego uĪytku oso-bistego. Wprowadzenie utworu na przykáad na strony otwartych portali internetowych z pew-noĞcią nie mieĞci siĊ w zakresie powyĪszego przyzwolenia, jednak na podstawie nowego brzmienia art. 29 ustawy moĪe byü dozwolone na prawach cytatu, pod warunkiem wyst ąpie-nia przesáanek ustawowych54. Natomiast skie-rowanie utworu fotograÞ cznego wyáącznie do zamkniĊtego krĊgu odbiorców, na przykáad na Facebooku, moĪna uznaü za dozwolone, z za-strzeĪeniem, Īe nie przekracza to nadmiernego stopnia intensywnoĞci. NiezaleĪnie od tego, ten
rodzaj wykorzystania dzieáa moĪe siĊ mieĞciü w granicach cytatu.
Art. 29 ustawy, dotyczący dozwolonego cytowania utworów fotograÞ cznych, stano-wi Ĩródáo przyzwolenia na takie korzystanie z utworu. JeĞli bowiem utwór fotograÞ czny umieĞcimy na Facebooku w celu wyjaĞniania, polemiki czy analizy krytycznej, to powsta-nie moĪnoĞü jego „zacytowania” na zasadach przepisu ograniczającego. Umieszczenie utwo-ru fotograÞ cznego musi jednak odnosiü siĊ do „zacytowania” go w innym utworze, a nie jedy-nie jednostkowego rozpowszechjedy-nienia samego dzieáa. I w tym miejscu pojawia siĊ pytanie, czy post zamieszczony na proÞ lu uĪytkownika ma cechy utworu? – a musi byü utworem, aby sko-rzystaü z tej normy JeĞli jest przejawem dzia-áalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze, to tym samym moĪna w nim zacytowaü utwór fotograÞ czny. Ograniczenie z art. 29 ustawy nie ma okreĞlonego adresata (jakim jest np. przy przedruku prasa), wiĊc moĪe skorzystaü z nie-go kaĪdy, kto cytując, robi to w celu analizy krytycznej, komentarza, edukacji, wyjaĞniania czy praw gatunku twórczego.
Na zdjĊciu mogą byü takĪe utrwalone inne utwory i wówczas korzystanie z takich zdjĊü wymaga analizy konkretnego przypadku. Ich eksploatacja jest dozwolona na zasadzie „prawa panoramy” (art. 33 ust. 1 ustawy), dozwolonych utrwaleĔ i eksploatacji na zasadach sprawozdaĔ o aktualnych wydarzeniach (art. 26 ustawy) oraz cytowania „dzieáa plastycznego” (art. 29 usta-wy) lub na prawach cytatu; w ramach promocji, wystawy, towaru (art. 33 ze zn. 3 ustawy). Nie ma przeszkód, aby dowolnie rozpowszechniaü, eksponowaü towary na których jest utrwalony utwór w formie zdjĊcia, na którego wykorzysta-nie zostaáa wczeĞniej zawarta umowa. Nie ma takĪe przeszkód, aby dowolnie fotografowaü
54 Rozpowszechnianie utworów bez zgody twórcy, niemieszczących siĊ w zakresie ograniczeĔ ustawowych,
utwory znajdujące siĊ w przestrzeni publicznej, w szczególnoĞci budowle, pomniki, aleje czy ogrody i rozpowszechniaü takie dzieáa na zdjĊ-ciach. Utrwalanie i rozpowszechnianie na foto-graÞ ach innych utworów, takich jak koncerty, spektakle jest dozwolone w ramach sprawoz-daĔ z wydarzeĔ, jednak wyáącznie w granicach celu przekazania informacji. NajczĊĞciej bĊdzie to wiĊc informacja ze zdjĊciem o wydarzeniu, na którym zaprezentowano utwory. Przyzwole-nie na rozpowszechniaPrzyzwole-nie dzieáa plastycznego, takĪe w formie utrwalonej na zdjĊciu, jest aktu-alnie bardzo szerokie w ramach prawa cytatu.
Autorstwo dzieáa czyni autora uprawnio-nym w zakresie praw autorskich majątkowych do utworu, nie zwalnia go jednak z konieczno-Ğci uzyskania zgody na korzystanie z wizerun-ku (zgodnie z art. 81 ustawy). Bezprawne wy-korzystanie moĪe byü podstawą do roszczeĔ w związku z naruszeniem dóbr osobistych. Dotyczy to kaĪdego sposobu rozpowszech-niania, takĪe w internecie. W szczególnoĞci wykorzystywanie zdjĊü prywatnych, czasem z intymnych sfer Īycia, pozornie Ğmiesznych, wymaga duĪej roztropnoĞci i koniecznoĞci uzyskania zgody na ich wykorzystanie nawet od bliskiego znajomego. ZdjĊcia subiektywnie Ğmieszne czy zabawne dla rozpowszechniają-cego mogą przecieĪ godziü w sferĊ dóbr oso-bistych osoby przedstawionej na zdjĊciu i nie mieszczą siĊ w granicach dozwolonej satyry czy karykatury.
W odniesieniu do utworów fotograÞ cznych prawo karykatury, satyry i moĪliwoĞci
wyko-rzystywania utworów na jej potrzeby znajdzie zastosowanie do memów55 masowo obecnych w internecie. Są to fotograÞ e zawierające ele-ment graÞ czny lub sáowny bĊdący satyrycznym komentarzem do zdjĊcia. W zaleĪnoĞci od ro-dzaju ingerencji w substrat zdjĊcia bĊdącego utworem, są one rodzajem jego opracowania, wchodząc w domenĊ praw zaleĪnych lub naru-szając integralnoĞü dzieáa. Memy mają zawsze satyryczny charakter i na trwale wpisaáy siĊ w krajobraz internetowej twórczoĞci, stając siĊ jej nowym gatunkiem. Na podstawie wprowa-dzonej regulacji z art. 29 ze zn. 1 ustawy moĪna uznaü, Īe korzystanie z utworów fotograÞ cz-nych w celu stworzenia utworu satyrycznego, jakim jest mem, naleĪy uznaü za dopuszczalne. NiezaleĪnie od przedstawionych rozwaĪaĔ trzeba z caáą stanowczoĞcią podkreĞliü, Īe wy-korzystywanie utworów fotograÞ cznych jest ograniczeniem praw autorskich i, jako usta-wowy wyjątek od zasady wynagradzania twór-cy i uzyskiwania zgody na korzystanie z jego utworów, nie moĪe byü traktowany rozszerzają-co. Wszelkie formy korzystania z takiego utwo-ru w ramach wskazanych ograniczeĔ, wykra-czając poza „normalne korzystanie” i godząc w „sáuszne interesy twórcy”, stanowią przekro-czenie granic dozwolonego uĪytku okreĞlonych w art. 35 ustawy56. Poza tym moĪna korzystaü z utworów w granicach dozwolonego uĪytku pod warunkiem wskazania imienia i nazwiska twórcy oraz podania Ĩródáa, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, jeĞli ustawa o tym stanowi (art. 34 ustawy).
55 Termin odnosi siĊ do dowolnej porcji informacji (frazes, koncepcja, graÞ ka, Þ lm) rozprzestrzeniającej siĊ
pomiĊdzy powielającymi ją osobami za poĞrednictwem sieci spoáecznoĞciowych, komunikatorów czy forów in-ternetowych, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mem [dostĊp: 17.11.2015].
56 Patrz: A. Kopff [w:] S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1973,
s. 137; Art. 35 ustawy, który wyraĪa zasadĊ wyraĪoną w art. 9 ust. 2 tekstu paryskiego Konwencji berneĔskiej z 9.09.1886 r. o ochronie dzieá literackich i artystycznych w brzmieniu Aktu paryskiego z 24.07.1967 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 82 poz. 474 ) okreĞlanej jako test trójstopniowy (three step test).
