Zbigniew Miller
Powojenne losy księgozbioru
biblioteki towarzystwa historii Nowej
Marchii
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 2, 88-93
PO W O JEN N E LOSY KSIĘGOZBIORU
BIBLIOTEKI TOW ARZYSTW A H ISTO R II
NOW EJ M A R C H II
Głównymi celam i pow ołanego w 1891 r. T ow arzystw a H istorii No- wej M archii były: b a d a n ia nad przeszłością terenów należących niSgdyś do Nowej M archii, upow szechnianie wiedzy dotyczącej histo rii stro n ojczystych oraz opieka n ad m iejscow ym i zabytkam i. D ążenia te Tow arzystw o realizow ało poprzez w ykłady, publikacje naukow e oraz prow adzenie biblioteki.
Do tw orzenia biblioteki przy stąp io n o ju ż w kilka miesięcy po zało żeniu Tow arzystw a, gdy bibliotekarzem w y b ran o H erm an n a Schörocka, k tórem u przyznano 150 m arek n a zakup pierw szych książek. Największe zasługi d la rozw oju b iblioteki o d d a ł jej d łu g o letn i opiekun i współrek- to r szkoły żeńskiej, F erd in an d M üller. Dzięki jego inicjatyw ie i w ym ia nie publikacji z innym i taw arzystw am i historycznym i, biblioteka m ogła się w krótce poszczycić księgozbiorem liczącym 12.000 pozycji. B yły to głównie prace dotyczące przeszłości regionu oraz h isto rii poszczególnych krajów Europy.
W łaściw e rozm ieszczenie takiej m asy książek spraw iało działaczom T ow arzystw a wiele kłopotów . Po w ybudow aniu w Gorzowie w latach 1913-1914 Ludowego D om u Opieki Społecznej przy ul.M oltkego (obec nie D ąbrow skiego) um ieszczono w nim również księgozbiór Tow arzystw a. Przeniesiono go n astęp n ie do gm achu po sta ry c h koszarach artyleryjskich przy ul. M eydam a (obecnie M ieszka I), gdzie pozostaw ał do początków II w ojny św iatow ej. O s ta tn im schronieniem cennego zbioru były pomiesz czenia B iblioteki Ludowej w b u d ynku k ry tej pływ alni.
W sp o m n ian a B iblioteka Ludow a i C zy teln ia utw orzona została w 1899 r. z inicjatyw y znanego fab ry k a n ta gorzowskiego, M ax a Bahra.
pow ojenne losy księgozbioru biblioteki..
89Od 1920 r. zajm ow ała całe pierwsze p iętro w Ludow ym D om u O pieki Społecznej przy ul. M oltkego i liczyła p o n ad 15.000 tom ów . W y d a je się również, iż w 1945 r. doszło do całkow itego przem ieszania obu księgo zbiorów.
W o statn ich m iesiącach w ojny - ja k w spom ina znany badacz h isto rii regionu O tto K aplick - „te bardzo cenne to m y i serie książkowe, s ta nowiące n iezastąpione d o b ra k u ltu ry , m usiały zostać zu pełnie n ieodpo wiednio i nieudolnie rozm ieszczone w kotłow ni krytej pływ alni, gdzie znalazły godny p o żałow ania koniec.” 1
Nasuwa się oczyw isty wniosek, iż p rzynajm niej część książek z o sta ła spalona w piecach kotłow ni. Je st to ty m bardziej p raw dopodobne, że sty czeń 1945 r. był w yjątkow o m roźny, a w pom ieszczeniach łaźni i dom u pomocy społecznej przebyw ały setki uciekinierów , k tó ry m należało za pewnić nocleg w ogrzewanych izbach. Sam O tto K aplick opuścił Gorzów 30 stycznia 1945 r., był więc jeszcze, bezsilnym , św iadkiem niszczenia księgozbioru.
Po wyzwoleniu G orzow a zabezpieczeniem ocalałych z w ojennej pożogi zasobów obu bibliotek - Tow arzystw a H istorii Nowej M archii oraz B iblio teki Ludowej - z a ją ł się Stefan Paternow ski, któ ry od lip ca 1945 r. p ełn ił funkcję kierow nika W ydziału K u ltu ry i Sztuki przy Z arządzie M iejskim :
„Landsberg - pisał w swych pam iętnikach ojciec chrzestny ulic go rzowskich - był siedzibą tow arzystw a naukow ego p .n . Verein fü r G e schichte der N eum ark. B y ła tu pokaźna biblioteka licząca p o n ad 30.000 książek, k tó ra m ieściła się w b u d ynku łaźni m iejskiej. P racow ało w niej kilku Niemców i Niem ek. W ydałem im dyspozycje, ja k m a ją porządko wać zbiory książek. N adzór nad ich p racą spraw ow ał polski pracow nik, który zajm ow ał się p ra c ą ad m in istra cy jn ą i pilnow ał zbiorów . P oza b u dynkiem na dziedzińcu b y ła o tw a rta szopa, w której były porozrzucane książki. Z am knąłem szopę n a kłódkę.” 2
W spom nianym „polskim pracow nikiem ” , k tó ry m iał za zadanie nie dopuścić do rozgrabienia zbiorów, b y ła - z m a rła w m a ju 1953 r. - Ste fania Jodko.
W 1946 r. p rzy b y ła do G orzow a R o m an a Szcześniakow a, delegatka Ministerstwa O św iaty, celem przejęcia zabezpieczonych zbiorów archi walnych i bibliotecznych. P an i Szcześniakowa reprezentow ała Zbiornicę Księgozbiorów Zabezpieczonych w P o znaniu, k tó ra funkcjonow ała przy Bibliotece Uniwersyteckiej i p o d leg ała Naczelnej D yrekcji B ibliotek. Po
skontaktow aniu się ze Stefanem P aternow skim n a stą p iło kom isyjne prze jęcie gorzowskiego księgozbioru oraz 100 rękopisów pergam inow ych. In teresujący nas protokół form alnego p rzekazania zbiorów zachow ał się do dziś w archiw um M uzeum w Gorzowie:
Rzeczpospolita Polska
Delegat M inisterstw a O światy do zabezpieczenia księgozbiorów P rotokół 23
kom isyjnego przejęcia księgozbioru na podstawie Zarządzenia M i nistra O światy N r 1377-Ą-Ą5 z dnia 1 grudnia 1945 r. sporządzony dnia 18 września 1946 r. w Gorzowie Wlkp. w obecności ob. R om any Szcześniakow ej, przedstaw iciela Delegata M inisterstw a O światy, oraz ob. m gstr. Stefana Paternowskiego, naczelnika W ydziału Spoi. Zarządu M iejskiego, i ob. S tefa n ii Jodko, kierow niczki biblioteki m iejskiej jako świadków przejęcia.
K sięgozbiór liczący w przybliżeniu 26.000 tom ów , znajdujący się w m iejscowości Gorzów Wlkp., powiatu Gorzów, województwa poznań skiego, zabezpieczony p rzez m gstr. Stefana Paternow skiego i pozastający pod opieką mgstra Stefana Paternowskiego, naczelnika W ydziału Społecz nego przy Zarządzie M iejskim , zostaje n in ie jszy m p rzejęty przez delegata M inisterstw a do zabezpieczenia księgozbiorów i
1) zabezpieczony na m iejscu pod opieką mgstra Stefana P aternow skiego,
2) przew ieziony do dyspozycji M inistra O światy.
P rotokół niniejszy sporządzono w czterech jednobrzm iących egzem plarzach, z których jeden otrzym uje M in isterstw o O światy, dwa delegat, jeden urząd lub osoba zabezpieczająca dotychczas księgo zbiór.
Sporządzono i podpisano w Gorzowie W lkp., dnia 18 w rześnia 19Ą6 r.
Świadkowie: Delegat M inistra O św iaty
m gr S.P aternow ski R. S z c z ę ś n ia k o w i
W dotychczasowej lite ra tu rz e p rzed m io tu panow ało przekonanie, iż R. Szcześniakowa ju ż we w rześniu 1946 r. z a b ra ła cały księgozbiór sa m ochodem do P o zn an ia.4 W rzeczyw istości książki jeszcze przez cały
powojenne losy księgozbioru biblioteki..
91rok pozostaw ały w Gorzowie, gdyż M inisterstw o O św iaty nie p o siad ało środków n a ich przewiezienie.
W edług spraw ozdania z m a ja 1947 r. w Gorzowie zabezpieczono ogó łem około 48.000 tom ów „o charakterze przew ażnie naukow ym . 5,5
Szczegółowe zestaw ienie przechow yw anych książek ilu stru je z aw arta w spraw ozdaniu ta b e la :6
Miejsce zabezpieczenia Tomów Uwagi Dom Społeczny przez
In sp ek to ra t Szkolny G im nazjum M iejskie M agazyn Z arządu Miejskiego Zarząd Miejski
m gr Stefan P aternow ski Starostw o Pow iatow e, ob. Jaczew ska
7.500 12.000 26.000 100 2000 ok. 100 starodruków rękopisy n a cielęcej skórze
17 czerwca 1947 r. zastęp ca B iblioteki U niwersyteckiej w P oznaniu, dr Ja n B aum gard, zw rócił się do Naczelnej Dyrekcji B ibliotek w W ar szawie z prośbą o zezwolenie n a przewóz księgozbiorów ze Strzelec K ra j., Drezdenka, Sulęcina, T rzcianki i G orzow a W lkp. do nowoutw orzonej filii Zbiornicy Księgozbiorów w K rotoszynie, kierow niczką której m ianow ana została R om ana Szcześniakowa.
11 lipca 1947 r. Z biornica Księgozbiorów Zabezpieczanych w P ozna niu o trzy m ała zgodę M inisterstw a O św iaty n a wywóz powyższych zbio rów, lecz brak funduszów nie pozw alał n a razie n a realizację tego p lan u . Bieg w ydarzeń przyspieszyło pism o K azim ierza Ł użyna (zam ieszka łego w Gorzowie przy ul. Żukowa 25 m . 1) do M inisterstw a O św iaty z prośbą o opróżnienie sąsiedniego lokalu.7 3 w rześnia 1547 r. kierow nictwo Zbiornicy w P oznaniu poinform ow ało M inisterstw o O św iaty, iż
„lokal znajdujący się w Gorzowie przy ul. Żukowa 2b zo sta ł w drugiej po łowie 1946 r. zabezpieczony przez ob. Szcześniakow ą. W lokalu tym , byłej bibliotece, złożony je s t na półkach - według relacji ob.Szcześniakow ej - księgozbiór o charakterze naukow ym w ilości około 25 tys. w olum inów. ”8
M iesiąc później Z biornica o trz y m a ła niezbędne środki finansowe, dzięki czemu w początkach października ponow nie p rzy b y ła do G orzow a R om ana Szcześniakowa z zadaniem przew iezienia całej biblioteki do K ro toszyna. Przez trzy dni - od 8 do 10 października 1947 r. - 16 m ężczyzn
ładow ało n a sam ochód książki, które następ n ie przew ożono n a stację ko lejową, gdzie n a bocznicy s ta ł wagon tow arow y nr 140767.9 W edług listy p łac załadow ano do tego wagonu 19 to n książek, n a to m ia st list prze wozowy P K P Nr 1675 7393 z 10 października 1947 r. p a d a je , iż „stare książki” w ażyły 17.500 kg.
15 października 1947 r. księgozbiór obu gorzowskich bibliotek d o ta rł do K rotoszyna i złożony zo stał w tam tejszej filii Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych. N aty ch m iast p rzy stąp io n o do segregacji zbiorów i ich rozsyłania do w szystkich praw ie bibliotek w Polsce.10 Sporządzone wów czas zestaw ienia nie uw zględniają oczywiście prow eniencji przekazyw a nych książek, m ożna więc jed y n ie ogólnie podsum ow ać, iż zbiory Towa rzystw a H istorii Nowej M archii przekazano m .in. B ibliotece Narodowej w W arszawie, bibliotece K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego, Biblio tece In s ty tu tu Zachodniego w P oznaniu, B ibliotece N arodowej w Szcze cinie, praw ie w szystkim In sty tu to m i W ydziałom U niw ersytetu P o znań skiego oraz Bibliotece U niwersyteckiej w Poznaniu. P race sw ą krotoszyń ska filia zakończyła w początkach 1949 r. i zo sta ła zlikw idow ana.
Przypisy
1. O tto Kaplick G eschichte der N eum ark, [w.] L andsberg an der W ar th e 1257-1945-1978. t. 2 : Aus K u ltu r u n d G esellschaft im Spiegel der Ja h rh u n d e rte , Bielefeld 1978, str. 172.
O tto K aplick L andsberger H eim at. B la tte r für G eschichte und L andeskunde der N eum ark ,H erford 1960, str. 21-22.
O tto K aplick Verein für G eschichte der N eum ark, H e im a tb la tt für ehem aligen K irchengem einden L andsberg an der W arth e, S ta d t und L and, 1956 Nr 5, str. 3.
2. A rchiw um M uzeum w Gorzowie. W spom nienia S tefan a P aternow - skiego. Rękopis, str. 8.
3. A rchiw um M uzeum w Gorzowie. A k ta osobowe S tefan a P aternow - skiego. R o m an a Szcześniakowa oszacow ała księgozbiór n a 26.000 tom ów , chociaż - ja k w spom ina Paternow ski - „tych książek było
co n a jm n iej 30.000”.
4. F lorian Relis „S tefan P aternow ski (1905-1976)” , „P rzeg ląd L ubu ski” , R. VII: 1977 N r 2, str. 97.
Pow ojenne losy księgozbioru biblioteki..
93Zofia Nowakowska Ojciec chrzestny ulic. O Stefanie P aternow - skim , [w:] K tórych pam iętam y. Szkice o ludziach G orzow a, Gorzów W lkp., 1989, str. 80.
5. A rchiw um B iblioteki Uniwersyteckiej w P oznaniu. Sygn. 267. Re fera t zabezpieczenia i segregacji księgozbiorów. A kcja zabezpie czania księgozbiorów w P oznaniu i Prow incji 1945-1946 (dalej A B U P).
6. A BU P, Sygn. 263. R eferat zabezpieczenia i segregacji księgozbio rów.
7. A BU P, Sygn. 274: Zbiornica (spraw y rachunkow e i personalne), nr 44. W sp o m n ian a w piśm ie ulica Żukowa to dzisiejsza ul. D ą browskiego (do 1945 r. M oltkestrasse).
8. A B U P,Sygn. 273: Z biornica (zabezpieczenie), nr 139.
9. A BU P, R achunki za la ta 1946-1948, nr 146, 148, 152, 155. Przy ładow aniu książek pracow ali następ u jący robotnicy : W asyl Bazy- lewicz, Jó zef Bielas, Ju lia n A dam ow icz, D ym itr Dawiejko, B roni sław Jarocki, J a n K aczm arek, Stefan K ałużny, Stanisław K ocha nowski, J a n K ucharski, B ronisław Lepecki, Józef K uźm a, S ta n i sław M usielak, Z ygm unt Rojew ski, W acław Socha, M ichał S tud- nicki i Jerzy W ojciechowski.
10. Pom im o panagleń ze strony kierow nictw a Zbiornicy R o m an a Szcześniakowa nie sp orządziła spraw ozdania z akcji zabezpiecze n ia w Gorzowie, gdyż przez dłuższy okres chorow ała. W lipcu 1948 r. kierow niczka krotoszyńskiej filii przeprow adziła się do W ar szawy, a zbiornicę aż do jej likw idacji prow adziła G . D ubasow a.
Por. A BU P, Z biornica (spraw y rachunkow e i personalne), Sygn. 272, n r l l 9 , 120,139.
