Erwin Gondzik
Przyspieszanie rozwoju talentów w
reformującej się oświacie
Nauczyciel i Szkoła 2 (9), 144-147
Erwin Gondzik
Przyspieszanie rozwoju talentów w reformującej
się oświacie
K a ż d a dobrze przygotow ana reform a ośw iatow a stw arza s z a n s ę rozw o ju harm onijnie rozwiniętej osobow ości uczniów, nauczycielom zaś skuteczniejszej pracy w diagnozow aniu, kształtow aniu i w ykorzystyw aniu zdolności i uzdolnień. N ajlepsze rozw iązania w tej m aterii zanotow aliśm y w naszym kraju w latach sie dem dziesiątych dw udziestego wieku.
W procesie transform acji zapotrzebow anie na jednostki uzdolnione zaczyna przybierać na sile, głów nie chodzi o obsadzanie stanow isk przez ludzi kom petent nych (o w ysokich kw alifikacjach).
W zrostow i zapotrzebow ania na jednostki obdarzone niepokojem tw órczym nie tow arzyszy zainteresow anie w ładz ośw iatow ych tw orzeniem w łaściw ego k li m atu pracy nauczycielom niezw ykłym . Przyczyn takiego stanu upatryw ać należy w pogarszającej się sytuacji pracy tych nauczycieli, braku jasnej koncepcji kształ cenia uczniów zdolnych.
N a tle tak zarysowanej t e z y warto choćby w wielkim skrócie odpowiedzieć na kilka pytań w tej kwestii. Sprawa fundam entalna jaw i się w pytaniu — k s z t a Ι ο i ć w grupach norm alnego rozkładu uzdolnień, czy p r z y s p i e s z a ć rozwój zdolności i zainteresowań na kilku płaszczyznach kariery edukacyjnej? W jak i spo sób docierać do św iadom ości nauczycieli i rodziców, by w yróżniający się nauczy ciele zainteresow ani byli pracą z tą grupą uczniów ? W reszcie należy jasno pow ie dzieć za d o b rą pracę należy godziw ie wynagradzać.
1. Teza lansująca p r z y s p i e s z e n i e tego, co nazyw am y harm onijnie roz w iniętą osobow ością ucznia zdolnego, znalazła potw ierdzenie w rozlicznych pró bach eksperym entalnych (za granicą i w kraju). N a tak postaw ioną tezę literatura zagraniczna dała jednoznaczną odpow iedź twierdząca. Potw ierdzeniem tej tezy są także próby i eksperym enty, prow adzone przez licznych badaczy w naszym kra ju. D la przykładu w ym ienię prow adzone eksperym enty: w Puław ach (K. Lew an dowska), w Tychach (E. Gondzik), w Zielonej G órze (Cz. N ow aczyk), w Gdańsku (L. Bandura), w Białym stoku (W. Panek), w W arszawie (S. Słyszow a) i w wielu innych m iastach naszego kraju.
Eksperym ent tyski, patronowany przez znanych teoretyków (J. Pieter, K. Czar necki, T. N owacki, Z. W iatrowski), w latach 1966-1986 dostarczył praktyce i teorii
Erwin G o n d zik — Przyspieszanie rozwoju talen tów w re form ującej się ośw iacie 1 4 5
pedagogicznej interesujących stw ierdzeń i faktów naukow ych. Pow stały na uży tek praktyki (i teorii) syntetyczne opracow ania m onograficzne, dotyczące: d i a g n o z o w a n i a zdolności, d e f i n i c j i na tem at ucznia zdolnego w opinii na uczycieli i rodziców, k a r i e r edukacyjnych i zaw odowych zdolnych uczniów oraz graficznej procedury dotyczącej przyspieszania rozw oju talentów.
O próbie uściślenia d e f i n i c j i „człow iek zdolny” w ypow iedzieli się kry tycy, b ad acze tej p roblem atyki i nauczyciele p racu jący na co d zień z tą g ru p ą uczniów. U czniam i zdolnym i nazyw am y tych, którzy w yróżniają się w ysoką inte ligencją ogólną, znaczącym i osiągnięciam i tw órczym i, w ybitnym i zdolnościam i specjalnym i, łatw ością uczenia się, szerokim i zainteresow aniam i, bezinteresow nością, pracow itością i innym i cecham i charakteru. D efinicja projektująca znala zła o d b icie w cytow anych pracach: S. S ły szo w ej, T. L ew o w ick ieg o , k rytyka A. Św ieckiego i nauczycieli pracujących z uczniam i zdolnym i.
Teoretyczne stw ierdzenia, w ynikające z badań, dotyczą:
sukcesów edukacyjnych zdolnych studentów („Życie Szkoły W yższej”, 1987, nr 5), losów zaw odow ych zdolnych w różnych zaw adach (górnictwo, ogrodnictwo, handel, nauczyciele), kariery edukacyjne i zaw odow e (w ykaz prac zam ieszczam w bibliografii). Szczegółow a tem atyka dotyczy: akceleracji zdolności, diagnozo w ania, kształtow ania procesów poznaw czych, form i m etod pracy na osi nauczy ciel - uczeń - rodzice.
Z perspektyw y dłuższego okresu pracy badawczej stwierdzam , iż kariery edu kacyjne zdolnych znalazły pełne p o tw ierdzenie w pracy zaw odow ej. Studenci zdolni m ogą uzyskiw ać znaczące sukcesy w e w szystkich dziedzinach, zaw odach i specjalnościach. Ich rozkład inteligencji m ieści się w przedziałach: 2,8% , 9,2% i o w ysokiej spraw ności um ysłow ej — 17%.
A naliza jakościow a uzyskanych w yników potw ierdza założoną hipotezę, iż sukcesy edukacyjne znajdują potw ierdzenie w pracy zaw odowej w następujących relacjach:
— pełna zgodność (sukces w szkole i p r a c y ) ...21 %
— pełna niezgodność (brak sukcesu w szkole i w p r a c y ) ...15%
— sukces edukacyjny przy braku sukcesu w p ra c y ... 18%
— brak sukcesu edukacyjnego, a sukces w pracy z a w o d o w e j...45%
Jeśli p rzeło ży m y pow yższe relacje w kateg o riach u m iejętn o ścio w y ch , to otrzym am y następujący obraz: — najlepsze rezultaty w kształtow aniu um iejętności w ynieśli studenci po studiach w y ż s z y c h ... 53%
— nieco niższe w skaźniki zanotow ano po szkole ś r e d n ie j... 32%
— najsłabsze po zasadniczych szkołach zaw odow ych...13% P r z y s p i e s z a n i e tzw. dojrzew ania (ukrytych zdolności) edukacyjnego i zaw odow ego zdolnych jednostek obrazuje analiza jakościow a dw óch grup:
ab-1 4 6 Nauczyciel i Szkota 2(9) 2 0 0 0
solwentów w yłonionych z selekcji celowo dobranych reprezentantów (28- osobo w a grupa) i 23- osobow a grupa doktorancka (O gólnopolskiego Sem inarium P eda gogów Pracy).
G eneralnie m ożna stwierdzić, iż pilotow ani przeze m nie absolw enci „tyskiej siedem nastki” przeszli z powodzeniem przez kolejne szczeble drabiny oświatowej. Z p ersp ek ty w y 30 lat — w szy scy u k o ń czy li stu d ia w y ższe i zan o to w ali w sw ojej karierze zaw odowej i życiowej znaczące sukcesy. Podobnie m ożna m ó w ić o karierach zaw odow ych uczestników OPSP. Z naczna w iększość zanotow ała sukcesy na polu naukow ym , pozostaw iające ślady w teorii kształcenia zaw odow e go, aw ansach naukow ych i sukcesach życiow ych. Szczegółow e w yniki prezentu j ę w cytowanej literaturze.
2. W reszcie w arto zastanow ić się nad ś w i a d m o ś c i ą kształcenia uczniów zdolnych w śród nauczycieli, rodziców i adm inistracji ośw iatow ej. L ikw idow anie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych (często całych szkół), m oże w reform ują cej się ośw iacie przynieść zgoła negatyw ne rezultaty. N ie m a też jednoznacznego przyzw olenia w ładz lokalnych na tw orzenie klim atu t w ó r c z e j pracy z ucznia mi zdolnym i w różnych form ach. Tworzenie szkół przy szkołach w yższych (np. G im nazjum dla w ybitnie zdolnych przy U niw ersytecie im. M ikołaja K opernika w Toruniu) je s t tylko przykładem , że m ożna p r z y s p i e s z a ć ukryte zdolności nie tylko tych, którzy w yróżniają się w yjątkow ym i uzdolnieniam i. Także jed y n a spektakularna form a prem iow ania t a l e n t ó w przez K ancelarię P rezydenta III RP nie rozw iązuje problem u szeroko rozum ianej o p i e к i, by te kw estie rozw ią zywać na kolejnych szczeblach drabiny oświatowej. Warto w spom nieć o ostatnich aktach w ykonaw czych do ustawy o system ie ośw iaty z dnia 19 kw ietnia 1999 r. Rozporządzenie przewiduje możliwość prom owania uczniów klas I-III szkoły pod stawowej poza norm alnym trybem w ciągu roku szkolnego. Stypendia M EN do stają laureaci ogólnopolskich olimpiad i konkursów (jednorazow a nagroda pienięż na w roku 1999 w yniosła 2 tys. zł). Także stypendium Prezesa Rady Ministrów, jak i sam orządu gm innego przyznaw ane je s t na 10 m iesięcy w w ysokości jednej trze ciej najniższego w ynagrodzenia za pracę.
Pom ocy szukać należy w K rajow ym Funduszu na rzecz D zieci w W arszawie, w C entrum W spierania U czniów Z dolnych w W arszaw ie oraz w Tow arzystw ie Szkół Tw órczych (01-922 W arszawa, ul. Conrada 21/78).
3. Za zm ianam i organizacyjnym i w ośw iacie w inny podążać przekształcenia w jak o ści doskonalenia kadr ośw iatow ych tak w szkołach, ja k i w sam orządach lokalnych. W kończącym się roku w prow adzanej reform y je s t je s z c z e garstka entuzjastów do tej roboty (głów nie w m ałych środow iskach lokalnych i na w y ższych uczelniach). Jednak w biegu reformującej się ośw iaty (głów nie struktural nej) nie znajdują siły przebicia, ja k i klim atu do pracy z tą g ru p ą uczniów . N ie sprzyja tej pracy likwidacja małych szkół, pogarszanie się warunków m aterialnych
Erwin G o n d z ik — Przyspieszanie rozwoju ta le n tó w w re form ującej się ośw iacie 1 4 7
nauczycieli, ja k i szczupłość budżetu gm innego na pom oce naukowe. W reszcie nie m ożna zaprzepaścić ogrom nego kapitału, zdobytego w ysiłkiem nauczycieli ekspe rym entujących, w postaci: teoretycznych i praktycznych rozw iązań dotyczących pracy z uczniam i zdolnym i, rozw iązań m etodycznych, opracow ań m onograficz nych i ekspertyz.
K onkluzje nasuw ają się sam e i są raczej m ało optym istyczne. M oże w ładze lokalne w zm o cn ią kadrow o i finansow o te ośrodki, w k tó ry ch p ali się jesz c z e iskierka nadziei dla pracy tw órczej. W tym długofalow ym procesie w ażne zada nia przypisujem y: dyrektorom , radom pedagogicznym , entuzjastom tej roboty i szeroko rozum ianem u środowisku lokalnemu. Przeprow adzone przeze m nie son daże w tej sprawie upew niły mnie, iż m ożna w niektórych miastach naszego regio nu tw orzyć gim nazja czy licea sprofilow ane, z m ożliw ością przyspieszania talen tów. Warto na zakończenie wspomnieć o literaturze przedm iotu. Jak stwierdza Ste fania Słyszow a, autorka interesującej książki R odzice o dzieciach uzdolnionych (W arszawa 1978), „w Polsce istnieje na tem at dzieci zdolnych pokaźna literatura. M ateriału empirycznego do poznaw ania specyfiki ogólnego rozw oju dzieci uzdol nionych intelektualnie dostarczają prace L. Bandury, H. Wasyluk-Kuś, E. Gondzika i W. P anka” .
Bibliografia (w wyborze)
E. Gondzik: K ariery szkolne uczniów zdolnych. W arszawa 1976.
E. Gondzik: Problem atyka ucznia zdolnego szkoły zawodowej. „Studia Peda gogiczne”, t. 43, 1981.
E. G ondzik: S u kcesy edukacyjne zdolnych studentów . „Ż ycie S zkoły W y ższej ” , nr 5, 1987.
E. Gondzik: Seminarium doskonali kadry dla szkolnictwa zawodowego. „Ruch Pedagogiczny” , nr 1-2,1988.
E. G ondzik: Sukces i kariera człowieka. K atow ice 1993.
E. G ondzik: D ojrzew anie naukow e p o p rzez Sem inarium P edagogiki Pracy, [w:] N ow y w ym iar edukacji zaw odow ej i ustawicznej. B ydgoszcz 1998.
