Estetyka dzieҝa literackiego
w strukturalistycznej koncepcji Jana Mukaүovskiego
Anna BrzeziÚska, brzezinska.ann@gmail.com Uniwersytet WrocÙawski Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
Strukturalizm jako kierunek badaÚ literaturoznawczych i lingwistycznych byÙ w latach dwudziestych i trzydzie-stych XX w. wiodcy na uniwersytetach I Republiki CzechosÙowackiej. ArtykuÙ skupia si¿ na jednym z najwaČniejszych czÙonków Praskiego KoÙa Lingwistycznego, strukturaliïcie Janie Mukaìovskim i jego studiach na temat estetyki w duchu strukturalizmu. PrzedeÞ niowaÙ on poj¿cia estetycznej wartoïci, normy i funkcji, a takČe stworzyÙ wiele innych elementów spójnej teorii naukowej. PrzepracowaÙ zagadnienia struktury, semantycznego gestu i indywidualnoïci w sztuce. Elementy jego teorii zostaÙy uČyte przez neostrukturalistów i dzisiejszych narratologów do analizy dzieÙ literackich.
SÙowa kluczowe: strukturalizm praski, Praskie KoÙo Lingwistyczne, Jan Mukaìovski, narratologia Aesthetics of a literary work in the structuralist conception of Jan Mukaìovský
Abstract
Structuralism as an area in literary science researches was a main topic at the universities of the First Czechoslovak Republic in the Þ rst half of twentieth century. The article focuses on one of the most important members of the Prague linguistics circle, structuralist Jan Mukaìovský and his studies about esthetics in spirit of structuralism. He has redeÞ ned the concept of esthetic value, norm and function and also made many others elements of coherent science theory. He has worked on the concepts of structure, semantic gesture and individuality in art. Elements of his theory were used by neo-structuralists and nowadays narratologists in the analyses of literary works.
Key words: structuralism in Prague, Prague linguistics circle, Jan Mukaìovský, narratology
Myïlenie o badaniach literackich i lingwistycznych, w nurcie strukturalizmu, zapocztkowaÙ Ferdinand de Saussure swoim dzieÙem Kurs j¿zykoznawstwa ogólnego. Strukturaliïci z praskiego kr¿gu oparli swoje metody na jego koncepcji zna-ku (zÙoČonego ze znaczcego i znaczonego), przyj¿li do swojej terminologii poj¿cie diachronicznego i synchronicznego badania literatury oraz termin mowy (parole) i j¿zyka (langue)1. Czerpali takČe z formalizmu rosyjskiego, gÙównie za
spra-w Romana Jakobsona oraz NikoÙaja Trubieckiego, którzy emigrowali z Rosji do Pragi. Do grupy strukturalistów, poza wymienionymi juČ rosyjskimi badaczami, naleČeli m. in. Jan Mukaìovský, Felix Vodi²ka, Vilém Mathesius, Bohumil Trnka i Bohuslav Havránek2. Badacze skupili si¿ wokóÙ Praskiego KoÙa Lingwistycznego. Po raz pierwszy swoje tezy ogÙosili na
I Mi¿dzynarodowym Kongresie Slawistów w 1929 r. Strukturalizm przyjÙ si¿ takČe we Francji oraz Stanach Zjednoczo-nych. Ta metoda badania literatury rozwħ aÙa si¿ gÙównie w latach dwudziestych i trzydziestych XX w.3
Strukturaliïci prascy i formaliïci rosyjscy podobnie rozumieli istot¿ dzieÙa literackiego. DzieÙo byÙo dla przedstawicieli tych kierunków przede wszystkim materiaÙem j¿zykowym; strukturaliïci dodatkowo kÙadli nacisk na znaczenie kontek-stu spoÙecznego, bez którego, jak twierdzili, nie byÙoby moČliwe odkodowanie tekkontek-stu. To dzi¿ki tradycji j¿zykowej oraz spoÙecznej rzeczywistoïci odbiorca moČe zrozumie° znaki, z których skÙada si¿ dzieÙo literackie4. Strukturalizm czerpaÙ
takČe z innych ĊródeÙ naukowych, np. opieraÙ si¿ na zaÙoČeniu, Če struktura jest fenomenem5. J. Mukaìovski cz¿sto
odwo-ÙywaÙ si¿ do socjologii sztuki, zwÙaszcza w pracach dotyczcych wartoïci estetycznych6, a takČe uČywaÙ w swoich pracach 1 Z. Mitoseková, Teorie literatury. Historický pĜehled, Brno 2010, s. 245-246.
2 TamĪe, s. 245. 3 TamĪe. 4 TamĪe, s. 249.
5 F. Vodiþka, Struktura vývoje, Praha 1998, s. 454.
6 J. MukaĜovský, Estetická funkce, norma a hodnota jako sociální fakty, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 127.
fenomenologicznej typologii funkcji7. Strukturalizm czerpaÙ z lingwistyki, a dzi¿ki rozwini¿tej fonologii strukturaliïci
mo-gli podj° si¿ j¿zykowego rozbioru tekstu, odkry° jego funkcje, akcent czy stylistyk¿8.
Strukturaliïci w swoich zaÙoČeniach powoÙywali si¿ na poj¿cia semiotyki, zaproponowane przez F. de Saussera, przede wszystkim zaï na jego koncepcj¿ budowy znaku9. To wÙaïnie poj¿cie znaku ukierunkowaÙo wszystkie póĊniejsze
studia J. Mukaìovskiego. Ten czeski badacz uwaČaÙ, Če dzieÙo literackie jest niczym innym, jak struktur znaków, podob-nie jak caÙa literatura. DzieÙa literackie skÙadaj si¿ na literatur¿ narodow, ta jest wÙczona do ïwiatowej, która zaï, Ùczy si¿ z pozostaÙymi sztukami, co tworzy jedn, wielk struktur¿10.
WedÙug J. Mukaìovskiego badanie literatury opiera° si¿ miaÙo na fonologicznym, leksykalnym, morfologicznym i zdaniowym rozbiorze tekstów11. CzÙonkowie Praskiego KoÙa Lingwistycznego w ten sposób dokonali analizy wielu
czeskich dzieÙ literatury narodowej, ale takČe utworów poetyckich czy Þ lmów. J. Mukaìovski zanalizowaÙ: poemat Maj Karela Hynka Máchy, dzieÙa Karela +apka, Vladislava Van²ury, poezj¿ Vít»zslava Nezvala oraz gr¿ aktorsk Charliego Chaplina12. F. Vodi²ka zajmowaÙ si¿ utworami Jana Nerudy i Boženy N»mcovej. Kolektyw strukturalistów wydaÙ takČe
histori¿ literatury czeskiej13.
Tradycja strukturalistycznych badaÚ literatury dotarÙa równieČ do Polski; znani polscy teoretycy literatury: MichaÙ GÙowiÚski, Janusz SÙawiÚski, Aleksandra OkopieÚ-SÙawiÚska powoÙywali si¿ na praskie koncepcje14.
Strukturalizm i struktura
WedÙug J. Mukaìovskiego strukturalizm miaÙ by° nie tyle metod czy teori, a raczej epistemologicznym stanowi-skiem, zbiorem przekonaÚ pozostajcych w zwizku z Þ lozoÞ i nauk15. Celem strukturalistów byÙo naukowe
opra-cowywanie materiaÙów,- estetycznych obiektów, takich jak dzieÙo literackie czy sztuki. Badany obiekt byÙ dla nich „ze-wn¿trznym przejawem niematerialnej struktury”16. DzieÙa artystyczne byÙy zÙoČone z pojedynczych elementów, które
cechowaÙa dynamicznoï°, a to oznaczaÙo, Če ich pozycja w strukturze moČe ulega° zmianom. Hierarchia, zwizki mi¿dzy elementami, relacje podrz¿dnoïci i nadrz¿dnoïci, zaleČne byÙy od konwencji, czasu oraz spoÙeczeÚstwa17.
Jednym z najwaČniejszych poj¿°, które opracowali strukturaliïci, byÙa struktura, rozumiana jako cigle zmieniajca si¿ caÙoï° elementów, które nawzajem na siebie oddziaÙuj18. WedÙug J. Mukaìovskiego struktura miaÙa charakter
niematerial-ny, ale jej rezultaty byÙy materialnymi przedmiotami i oddziaÙywaÙy na materialny ïwiat19. Problem dzieҝa literackiego. Co jest przedmiotem badaniaӓ
DzieÙo sztuki czy tekst literacki funkcjonuj w spoÙeczeÚstwie jako znaki, s ïrodkiem komunikacji pomi¿dzy odbiorc a autorem. Wszystkie elementy dzieÙa literackiego s znakami i maj swoje znaczenia. WedÙug J. Mukaìovskiego autor byÙ czÙonkiem spoÙecznoïci, dlatego jego twórczoï° powstaje z zamiarem przedstawienia jej konkretnemu ïrodowisku, w konkretnym czasie. Jest oczywiïcie moČliwe, Če dzieÙo „przeČyje swoje czasy”, zachowa swoj aktualnoï°, pomimo zmieniajcych si¿ literackich trendów i prdów, a publicznoï° znajdzie w nim nowe znaki i znaczenia20. GÙównym
za-daniem spoÙeczeÚstwa jest wi¿c dekodowanie norm i konwencji literatury21. DzieÙo literackie, które rzeczywiïcie ma si¿
sta° znakiem i struktur, winno by° tworzone z takim zamierzeniem22. Autor powinien teČ zaÙoČy°, Če dzieÙo nie jest 7 TamĪe, s. 477.
8 J. MukaĜovský, O strukturalizmu, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 26. 9 T. Eagleton, Úvod do literární teorie, Praha 2010, s. 117.
10 Zob. T. Kubiþek, Felix Vodiþka – názor a metoda. K dČjinám þeského strukturalismu, Praha 2010. 11 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 249.
12 Zob. J. MukaĜovský, Studie [I], Brno 2000. 13 Zob. Z. Mitoseková, dz. cyt. 14 TamĪe, s. 250.
15 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice a ve vČdČ o literatuĜe, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 9.
16 TamĪe, s. 13. Wszystkie cytaty pochodzące z pozycji: J. MukaĜovský, Studie [I], Brno 2000, zostaáy przetáumaczone z jĊzyka czeskiego przez autorkĊ artykuáu.
17 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice…, dz. cyt., s. 13. 18 TamĪe, s. 26-27.
19 J. MukaĜovský, Pojem celku v teorii umČní, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 49 20 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice…, dz. cyt., s. 17.
21 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 254.
dokumentem czy dowodem na istnienie jego osoby, ale literackim tekstem i ma estetyczne wÙasnoïci23. Dla J.
Mukaìo-vskiego podstawowym kryterium rozróČniania dzieÙ sztuki od innych przedmiotów, byÙa obecnoï° estetycznej funkcji i jej przewaga nad pozostaÙymi funkcjami. DzieÙo stanowiÙo dla niego znak estetyczny24. Perspektywa odbioru sztuki
jako znaku wÙaïciwie zakoÚczyÙa spór o to, czy waČniejsza jest forma czy treï°, poniewaČ zarówno jedna, jak i druga, zostaÙy uznane za waČne dla dzieÙa literackiego, poniewaČ kaČda z nich mogÙa sta° si¿ znakiem i posiada° znaczenie25.
DzieÙo literackie jest komunikatem i znakiem estetycznym; te dwa fakty Ùcz literatur¿ z aktywnoïci czÙowieka, ale staj si¿ takČe dla czytelnika ucieczk przed codziennoïci26. Literackie dzieÙo, jako struktura, w której wszystkie elementy
s w nieustannym ruchu, posiada takČe róČne warstwy znaczeniowe. Cho° poj¿cie dekodowania literatury pojawiÙo si¿ póĊniej, to juČ strukturaliïci wspominali o tym, Če aby czytelnik zrozumiaÙ sens dzieÙa, musi odczyta° on nie tylko znaki, ale caÙe warstwy znaczeniowe. Takim charakterystycznym rodzajem tekstu, który posiada dwa znaczenia, jest bajka lub baïÚ. PrzykÙadem „podwójnej” warstwy tekstu moČe by° Czerwony Kapturek. W tej bajce istniej dwie dominanty: dla dorosÙych i dla dzieci. T „Ùatwiejsz” w odczytaniu jest warstwa, w której dziewczynka, Czerwony Kapturek, w¿druje przez las i spotyka wilka. Drug, symboliczn warstw, która jest dla dzieci trudn, jeïli nie niemoČliw do odczytania, z racji ich ograniczonego zbioru znanych im znaków, jest ta wersja, któr odczyta° mog doroïli. Druga warstwa jest wi¿c psychoanalityczn opowieïci o dziewczynie, która traci cnot¿ z wilkiem (który jest symbolem m¿Čczyzny, a moČe nawet i metafor ojca)27. Interpretowanie tekstu zaleČy wi¿c od umiej¿tnoïci dekodowania znaków; czytelnik, dla którego kody
dzieÙa b¿d niezrozumiaÙe, przeczyta ciekaw opowieï°, i nic wi¿cej.
Przedmiotem badaÚ praskich strukturalistów cz¿sto stawaÙ si¿ j¿zyk poezji, chociaČ badacze zajmowali si¿ takČe in-nymi wytworami kultury, takimi jak np. Þ lm czy proza róČnych gatunków literackich. J. Mukaìovski uwaČaÙ, Če j¿zyk poetycki jest wyjtkowy, z tego wzgl¿du, Če jego ïrodki j¿zykowe skupiaj si¿ na stworzeniu dzieÙa, którego celem jest zbliČenie si¿ do estetycznego ideaÙu. Inaczej mówic: podstawowym dČeniem poezji nie jest komunikacja, niemniej jed-nak obydwa j¿zyki komunikacji i estetyki, maj na siebie wpÙyw28. Przy badaniach poezji waČny byÙ nie tylko j¿zyk, ale
i prozodia; jak pisaÙ J. Mukaìovski: „rytm (…) przenika caÙ struktur¿ i uzdalnia wszystkie elementy [poetyckiego dzieÙa] zaczynajc na dĊwi¿kowych, koÚczc na najbardziej zÙoČonej znaczeniowej jednostce, temacie”29.
Literackie dzieÙo jest struktur, ïrodkiem komunikacji pomi¿dzy nadawc a odbiorc. Wszystkie znaki s noïnikami znaczeÚ, dlatego waČny jest kontekst, w którym dzieÙo istnieje, i dzi¿ki któremu czytelnik moČe czyta° i rozumie° tekst30.
J. Mukaìovski okreïliÙ, Če kontekst jest to wyČsza literacka struktura, a wi¿c kierunek, tendencja lub gatunek31, które autor
wyraČa przy pomocy znaków w swoim tekïcie32. DzieÙo moČe by° odebrane inaczej w roku, w którym zostaÙo wydane,
niČ na przykÙad pi¿° lat póĊniej, a to z powodu cigle przeksztaÙcajcego si¿ spoÙecznego kontekstu oraz zmieniania si¿ oczekiwaÚ czytelnika33. Kontekst dzieÙa jest nie tylko rzeczywistoïci, w której ono powstaÙo. To odbiorca tekstu tworzy
ten kontekst samodzielnie. Strukturaliïci odrzucili pozytywistyczn koncepcj¿ kontekstu, która skupiaÙa si¿ na wszyst-kich moČliwych szczegóÙach, nie tyle literackiego dzieÙa, co caÙego Čycia autora. Nie byÙo waČne, czy autor dzieÚ przed napisaniem tekstu byÙ w gospodzie, ani z kim si¿ spotkaÙ, ani czy ktoï mu coï opowiedziaÙ, co póĊniej zostaÙo przelane na papier. Badacze wykorzystujcy metod¿ strukturaln, liczyli si¿ tylko z j¿zykowymi ïrodkami dzieÙa i elementami, które wskazywaÙy na to, Če o dziele moČna powiedzie°, Če jest estetyczne.
Strukturaliïci opierali si¿ na koncepcji F. de Saussera, w której to znak skÙadaÙ si¿ z oznaczanego i oznaczajcego. J. Mu-kaìovski ponadto rozróČniÙ dwa podstawowe rodzaje znaków: autonomiczny i komunikacyjny. Autonomiczny znak byÙ zarezerwowany dla wszystkich dzieÙ sztuki. Znak ten skÙadaÙ si¿ z trzech elementów: pierwszy to „dzieÙo-rzecz”, symboli-zujce zmysÙy, drugi - „estetyczny obiekt”, inaczej znaczenie, a trzeci to zwizek ze znaczon rzecz. Autonomiczny znak byÙ estetycznym poïrednikiem pomi¿dzy czÙonkami kolektywu. SkÙadaÙ si¿ on ze znaczonego obiektu i kontekstu, który jest zbiorem róČnych przejawów i reguÙ spoÙecznych. Znak komunikacyjny widoczny byÙ przede wszystkim w sztukach,
23 J. MukĜovský, [cyt. za:] F. Vodiþka, Struktura…, dz. cyt., s. 453. 24 J. MukaĜovský, UmČní, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 185. 25 F. Vodiþka, dz. cyt., s. 470.
26 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 253.
27 Zob. B. Bettelheim, Cudowne i poĪyteczne: o znaczeniach i wartoĞciach baĞni, Warszawa 1996. 28 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice…, dz. cyt., s. 22.
29 TamĪe, s. 23. 30 TamĪe.
31 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 255.
32 J. MukaĜovský, O strukturalismu…, dz. cyt., s. 31. 33 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 255.
które posiadaÙy sjuČet, tak wi¿c nie byÙ on udziaÙem wszystkich dzieÙ34. Zadaniem tego znaku byÙo komunikowanie myïli,
uczu°, ale takČe sjuČetu i treïci. WaČne w odbiorze tekstu byÙo to, aby dla czytelnika byÙo jasne, czy struktura dzieÙa jest Þ kcyjna, realistyczna, czy teČ wacha si¿ pomi¿dzy tymi dwoma obszarami; zazwyczaj byÙo to oczywiste z racji uČywania konkretnych znaków w tekïcie35.
Estetyka dzieҝa literackiego. Estetyczna wartoҲѴ, norma, funkcja
Poj¿cia normy, wartoïci i estetycznej funkcji s podstawowymi dla badaÚ dzieÙ literackich36. MoČna przedstawi° te
trzy elementy, jako trójkt estetyki. Dla J. Mukaìovskiego estetyka nie byÙa „nauk o pi¿knie”, ale „nauk o estetycznej funkcji, jej przejawach i noïnikach”37. J. Mukaìovski odszedÙ od tradycyjnego pojmowania estetyki, bardziej interesowaÙa
go struktura, analogicznie wi¿c: estetyka staÙa si¿ dla niego nauk o elementach tekstu, które mog by° budulcami este-tycznego dzieÙa.
Jednym z zagadnieÚ estetyki, którymi zajmowaÙ si¿ J. Mukaìovski byÙa funkcja estetyczna przedmiotu sztuki. WedÙug tego badacza, funkcja to „sposób samorealizacji subiektu wobec zewn¿trznego ïwiata”38. Instrumenty i czynnoïci, sÙuČce
do osigni¿cia celu, peÙni jakï funkcj¿, która jest trwaÙ wÙasnoïci tych przedmiotów39. Funkcja jest obecna we
wszyst-kich przejawach Čycia czÙowieka - zarówno w sztuce, jak i poza ni. DzieÙo posiada kilka funkcji, podobnie jak i inne poza-artystyczne obiekty ludzkiej aktywnoïci, aczkolwiek kiedy mówimy o dziele sztuki, niezb¿dne jest wyst¿powanie w nim funkcji estetycznej40. Funkcja ta jest jednym z elementów struktury, do której naleČ i inne np. teoretyczna, praktyczna czy
symboliczna; moČliwe jest tworzenie kolejnych przykÙadów. Relacje pomi¿dzy tymi funkcjami s dynamiczne, elementy struktury mog pozostawa° w tle, krzyČowa° si¿, Ùczy° i hierarchizowa°41, jednak kiedy mówimy o dziele sztuki, to
funk-cja estetyczna zawsze musi by° na pierwszym planie42. Funkcja estetyczna, w odróČnieniu od innych, nie ma wypeÙni°
Čadnego praktycznego celu, ale pomaga pozostaÙym w osigni¿ciu swojego zadania43. Ocena dzieÙa zaleČy od tego, czy
posiada widoczn stron¿ estetyczn, a nadrz¿dnoï° jakiejkolwiek innej funkcji jest uwaČana za naruszenie normalnego stanu44. Hierarchia funkcji moČe si¿ zmienia°, w zaleČnoïci od danej epoki literackiej, np. czeskie dzieÙo narodowe Babunia
B. N»mcovej moČe by° uznane za: dzieÙo estetyczne, prac¿ o folklorze i etnograÞ czny opis albo traktat o wychowaniu45.
Estetyczna funkcja sprawia, Če odbiorca moČe izolowa° przedmiot (czyli maksymalnie skoncentrowa° swoj uwag¿ na tekïcie)46, cz¿sto teČ dziaÙa ona samodzielnie, poza intencj autora, a jej odbiór zaleČy od kolektywu, który to skÙada si¿
gÙównie ze specjalistów literatury, autorów, krytyków, ale takČe i czytelników47.
J. Mukaìovski deÞ niowaÙ wartoï° jako: „zdolnoï° jakiejï rzeczy do osigni¿cia pewnego celu”48. Wartoï° i norma
dzie-Ùa s zaleČne od tego, jak odbierze je kolektyw; literacki tekst musi by° uznany przez spoÙeczeÚstwo za dzieÙo sztuki, poniewaČ to ono ustala, jakie normy pisania i jaki sposób wartoïciowania s obowizujce w konkretnej epoce. Autor moČe tworzy° w niezgodzie z norm, ale ta b¿dzie zawsze istnie° i b¿dzie zmierza° do bezwzgl¿dnej regulacji49. Dopóki
dzieÙo jest wypeÙnione estetyczn funkcj i norm, moČemy powiedzie°, Če osign¿Ùo cel, czyli staÙo si¿ estetycznie warto-ïciowe. Nie jest jednak konieczne, aby wartoï° byÙa zgodna z norm, poniewaČ w sztuce to norma jest podporzdkowana wartoïci, podczas gdy poza ni jest na odwrót. DzieÙo moČe wywoÙywa° uczucie przyjemnoïci, jak i nieprzyjemnoïci, jego odczytywanie jest procesem silnie zindywidualizowanym. Sposoby wartoïciowania dzieÙa caÙy czas si¿ zmieniaj, zaleČne s od przesuni¿° w czasie, socjalnego ïrodowiska, wpÙywów, zmian kulturowych oraz polityki. WedÙug J. Muka-ìovskiego dzieÙa „wieczne” jak np. dzieÙa Homera, Szekspira czy Moliera byÙy wysoko oceniane wÙaïciwie od momentu
34 J. MukaĜovský, Estetika jazyka, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 210-214. 35 TamĪe, s. 210-214.
36 J. MukaĜovský, Estetická funkce, norma…, dz. cyt., s. 81.
37 J. MukaĜovský, Význam estetiky, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 63.
38 J. MukaĜovský, Místo estetické funkce mezi ostatními, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 171. 39 TamĪe, s. 64.
40 J. MukaĜovský, O strukturalismu…, dz. cyt., s. 33-34. 41 J. MukaĜovský, Místo estetické funkce…, dz. cyt., s. 169. 42 J. MukaĜovský, Estetická funkce, norma…, dz. cyt., s. 88. 43 J. MukaĜovský, O strukturalismu…, dz. cyt., s. 34. 44 J. MukaĜovský, Estetická funkce, norma…, dz. cyt., s. 88. 45 J. MukaĜovský, UmČní…, dz. cyt., s. 188.
46 J. MukaĜovský, Estetická funkce, norma…, dz. cyt., s. 97. 47 TamĪe, s. 97.
48 TamĪe, s. 100. 49 TamĪe, s. 100.
ich wydania, w odróČnieniu od tekstów, które przeČyÙy swoje „wzloty i upadki”, czyli wielokrotnie byÙy postrzegane jako nieestetyczne, a nast¿pnie znajdowaÙy uznanie wïród publiki50. Estetyczne wartoïci cigle si¿ zmieniaj, aczkolwiek
wartoï° tych „wiecznych” dzieÙ przeksztaÙca si¿ powoli.
Wartoïciowanie jest procesem, na który wpÙyw ma czas i miejsce oraz spoÙeczne, dynamiczne relacje, które powo-duj, iČ rynek wydawniczy cigle si¿ modyÞ kuje. W czasach J. Mukaìovskiego, tak jak i dziï, cz¿sto zmieniaÙa si¿ moda i gust czytelników, co wpÙywaÙo teČ na pogldy krytyków. SpoÙeczeÚstwa wytworzyÙy wiele instytucji, których zadaniem jest ocena sztuki oraz stworzenie reguÙ jej wartoïciowania. DziaÙalnoï° krytyków, ekspertów, wymogi targu, konkursy, akademie i nagrody oraz wychowanie, propaganda czy cenzura, s tego przykÙadami51. Obserwacja rozwoju literatury
pozwoliÙa strukturalistom na stwierdzenie, Če im bardziej norma estetyczna jest staÙa, tym ci¿Čej jest o rozwój literatury, np. w socrealizmie, norma ta wpÙywa na dzieÙa tak silnie, Če szybko wyczerpaÙy si¿ moČliwoïci i pole tworzenia52.
Estetyczna norma reguluje estetyczn funkcj¿. Podobnie jak estetyczna wartoï°, norma takČe jest procesem, który ewoluuje na równi ze spoÙecznym rozwojem i ïrodowiskiem53. Estetyczna reguÙa ukierunkowuje si¿ na obiekt, który jest
jej noïnikiem. Nie ma w tym procesie Čadnego praktycznego celu. Wynikiem dziaÙania norm jest indywidualizacja war-toïci: obiekt ukazuje si¿ nam jako niepowtarzalny fakt. Norma jest zawsze obecna w procesie oceniania, nawet jeïli dzieÙo zostaÙo stworzone przeciwko niej. MoČliwe, Če utwór zostanie pozytywnie przyj¿ty, a dzieje si¿ tak dlatego, Če nawet nieprzyjemne dla czytelnika dzieÙo moČe mu si¿ podoba°54. J. Mukaìovski twierdziÙ, Če istnienie norm skÙania ludzi do
zmian poniewaČ gdyby nie byÙo zasad nie byÙoby teČ przeciwko czemu si¿ buntowa° a nast¿pnie tworzy°. Ten praski ba-dacz wymieniÙ kilka rodzajów norm, tworzc typologi¿ przydatn w analizie literatury. Pierwszy typ to norma, która jest materiaÙem (w przypadku dzieÙa jest to j¿zyk). Drugim typem s normy techniczne, które pokazuj elementy konieczne do rozróČnienia konwencji, gatunku czy stylu danego tekstu. Trzeci typ to normy praktyczne, do których naleČ m. in. etyczne, polityczne, socjalne, religħ ne. Ostatni rodzaj to normy estetycznej tradycji, które powstaÙy na dÙugo przed powsta-niem dzieÙa55. Te cztery typy byÙy dla strukturalistów pomocne w klasyÞ kacji i ocenianiu dzieÙ sztuki. Normy, podobnie
jak i inne elementy struktury56, pozostawaÙy w ruchu, ale kryteria wyróČniania ich i typy pozostawaÙy takie same.
Wszystkie te podstawowe poj¿cia to socjalne fakty. J. Mukaìovski opieraÙ si¿ na socjologii sztuki, i dlatego estetyczna funkcja, norma i wartoï° nie mogÙy by° inaczej badane, niČ przez pryzmat spoÙecznej rzeczywistoïci. CzÙowiek jest spo-Ùeczn istot, która rozwħ a si¿ w pewnym ïrodowisku, a wi¿c Čyje w strukturze. RóČne spoÙeczeÚstwa, róČne generacje miaÙy prawo do tego, aby interpretowa° dzieÙo na nowo, i w tym wÙaïnie byÙa najwi¿ksza, obiektywna wartoï° tekstu, Če mogÙo by° ono wielokrotnie dekodowane przez wiele pokoleÚ57.
Problem indywiduum w sztuce
J. Mukaìovski wiele swoich prac poïwi¿ciÙ problemom osobowoïci w sztuce, przeČyciom autora, jego emocji i stanu psychicznego w odniesieniu do badaÚ literatury. WedÙug niego wszystkie elementy subiektywne, m. in. takie jak Čycie autora, mogÙy by° tylko cz¿ïci caÙoïci badaÚ literackich58. Takie postrzeganie wzi¿Ùo si¿ std, Če po pierwsze, nie ma
ta-kiego j¿zyka, który opisaÙby emocje, po drugie, subiekt dzieÙa nie jest toČsamy z psychicznym indywiduum ani z autorem. W tym wypadku moc sprawcz ma nie tylko autor, ale i czytelnik, wi¿ksza grupa osób, a nawet caÙy naród59. Dla J.
Muka-ìovskiego obiektywnoï° dzieÙa mogÙa by° zachowana dzi¿ki dziaÙaniom znaku, którego dekodowanie determinuje status odbiorcy, sprawiajc, Če on takČe moČe sta° si¿ indywiduum. Dlatego strukturaliïci rozróČniali indywiduum-nadawc¿ i indywiduum-odbiorc¿60.
Problemem byÙ takČe zwizek indywiduum ze sztuk, która to rozwħ a si¿ autonomicznie, i wedÙug J. Mukaìovskiego, obiektywnie. Sztuka pozostaje poza dziaÙalnoïci codzienn czÙowieka. Subiekt dzieÙa nie moČe by° toČsamy z Čadn
50 TamĪe, s. 123-124. 51 TamĪe, s. 125-126. 52 Zob. T. Kubiþek, dz. cyt. 53 TamĪe, s. 148.
54 J. MukaĜovský, Estetická norma, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000, s. 149-150. 55 J. MukaĜovský, Estetická norma…, dz. cyt., s. 152-153.
56 TamĪe, s. 156. 57 TamĪe, s. 149.
58 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice…, dz. cyt., s. 14. 59 TamĪe, s. 15.
konkretn osob; jest moČliwe, Če osobowoï° autora do dzieÙa przeniknie, jednak nie b¿dzie ona niczym wi¿cej niČ abs-trakcyjnym elementem struktury dzieÙa61. Struktura nie jest prywatnym majtkiem autora-indywidualnoïci; zarówno ona
jak i subiekt naleČ do kolektywu. Subiekt nie jest Čadn konkretn osob czy ïwiadomoïci, jest to wymyïlony „punkt” dzieÙa. Jeïli chcemy zbada° podmiot, musimy sobie uïwiadomi°, Če nie jest on odbiorc czy nadawc, ale potencjalnym zaÙoČeniem. Subiekt moČe wypeÙni° si¿ którymkolwiek indywiduum, a zaleČy to od charakteru dzieÙa i jego moČliwoïci62.
Inne jest poj¿cie osobistoïci w sztuce, która to moČe by° wypeÙniona autorem, kolektywem, nadawc, lub inn osob, która ma wpÙyw na historyczny rozwój literatury63.
W poezji subiekt jest cz¿ïci j¿zyka. W wierszu jest wyraČony dzi¿ki ïrodkom j¿zykowym: rodzajowi, liczbie, zaim-kowi, a jego realizacja jest „osob” lub „postaci”, której okreïlenie naleČy do zadaÚ j¿zyka64. Cz¿sto poeta musi si¿ liczy°
z tym, Če ïrodki stylistyczne i zasób leksykalny jest ograniczony, dlatego jego wiersze cz¿sto mog mie° inny charakter, niČ pierwotnie zakÙadany. Wi¿kszoï° uczu° i emocji jest po prostu niemoČliwa do wyraČenia w j¿zyku65.
Poststrukturalizm
Lata szeï°dziesite XX w., to czas Praskiej Wiosny czyli liberalizacji socjalistycznego reČimu w CzechosÙowacji. Za spraw I sekretarza Komitetu Centralnego Alexandra Dub²eka, pod hasÙem budowania socjalizmu z „ludzk twarz”, zniesiono cenzur¿ oraz wprowadzono reformy, co spowodowaÙo rozkwit Čycia spoÙecznego i kulturalnego. W kinemato-graÞ i okres ten nazywany jest CzechosÙowack Now Fal. Praska Wiosna skoÚczyÙa si¿ wraz z wejïciem do CzechosÙo-wacji wojsk UkÙadu Warszawskiego w 1968 r.66
W czasie liberalizacji zacz¿Ùy si¿ rozwħ a° róČne nurty nauki, które mogÙy funkcjonowa° samodzielnie, niezaleČenie od teorii marksistowskich. TakČe i metoda badaÚ strukturalistycznych mogÙa wyjï° ze swoimi propozycjami, juČ w nowej, poststrukturalnej (czy teČ neostrukturalnej) postaci. Miroslav +ervenka, Robert Kalivoda, F. Vodi²ka, to gÙówni przed-stawiciele strukturalizmu nowej fali. Neostrukturaliïci czerpali z prac starszego pokolenia, jednak w przeciwieÚstwie do niego, uznali swój nurt za Þ lozoÞ czny kierunek. ZmieniÙy si¿ punkty ci¿Čkoïci badaÚ, rozwini¿to i przedeÞ niowano nie-które poj¿cia, ale nie zerwano caÙkowicie i radykalnie ze strukturalizmem, co wi¿cej, inspirowano si¿ nim. Badacze neo-strukturalizmu skupili si¿ nie na badaniach j¿zyka poezji, ale prozy, a w swoich analizach czerpali z semiotyki, statystyki i teorii informacji67.
Wielu badaczy zajmowaÙo si¿ polemik z J. Mukaìovskim, mi¿dzy innym jego wspóÙpracownik F. Vodi²ka, który rozszerzaÙ i wyjaïniaÙ strukturalistyczne metody badaÚ literatury, i którego moČemy zaliczy° w poczet neostrukturalistów. F. Vodi²ka zarzucaÙ J. Mukaìovskiemu, Če jego studia s prowadzone w izolacji od historii literatury, a jego rozbiory dzieÙ, np. K.H. Máchy, s synchroniczne. Dopiero po kilku latach J. Mukaìovski zaczÙ postrzega° literatur¿ z punktu widzenia diachronicznego. F. Vodi²ka uwaČaÙ takČe, Če typologia funkcji, któr stworzyÙ jego wspóÙpracownik, byÙa nieprawidÙowa i monofunkcjonalistyczna. Ponadto przekonania J. Mukaìovskiego byÙy zbyt bliskie marksizmu, szczególnie te poj¿cia zwizane ze sztuk i kolektywem oraz socjologi sztuki68.
J. Mukaìovský opisaÙ caÙoï° i struktur¿ jako coï, co skÙada si¿ z wi¿kszej iloïci cz¿ïci, niČ to, co dostrzega czytelnik „na pierwszy rzut oka”. T dodatkow wartoïci byÙ „semantyczny gest”, wobec którego koncentruj si¿ i organizuj wszystkie znaczenia w dziele. Semantyczny gest jest tekstow kategori, któr moČemy zrealizowa° wtedy, kiedy rozpo-znamy potencjaÙ znaczenia. Gest jest nie do koÚca rozwini¿tym poj¿ciem J. Mukaìovskiego, wi¿cej pisaÙ o nim F. Vodi²ka, aczkolwiek ten drugi badacz nie uČywaÙ poj¿cia gestu a dominanty. Innymi sÙowy, gest semantyczny J. Mukaìovskiego moČna wyrazi° za pomoc metafory: jako punkt, przy którym naleČy si¿ zatrzyma°, poniewaČ wtedy moČna z róČnych perspektyw obserwowa° struktur¿ dzieÙa. Zadaniem czytelnika byÙoby wyszukiwanie w dziele sztuki intencji, które two-rz relacj¿ z innymi, co oznaczaÙoby wÙaïnie odnalezienie gestu69.
61 J. MukaĜovský, ZámČrnost a nezámČrnost v umČní, [w:] TenĪe, Studie [I], Brno 2000. s. 258. 62 J. MukaĜovský, Problémy individua v umČní…, dz. cyt., s. 309-312.
63 F. Vodiþka, dz. cyt., s. 474.
64 J. MukaĜovský, Strukturalismus v estetice…, dz. cyt., s. 23. 65 J. MukaĜovský, Problémy individua v umČní…, dz. cyt., s. 307.
66 D. ĩygadáo, Czeski (praski) strukturalizm – zmierzch czy „zmiana paradygmatu”?, „Slavica Wratislaviensia” 2004, T. CXXIX. 67 TamĪe.
68 F. Vodiþka, dz. cyt., s. 478. 69 T. Kubiþek, dz. cyt., s. 83-84.
Mukaүovski, strukturaliҲci i dzisiejsza narratologia
J. Mukaìovski stworzyÙ podstawowe poj¿cia, których dziï uČywa wspóÙczesna czeska narratologia. Badacz ten byÙ jednym z najbardziej znanych strukturalistów; swoje prace caÙy czas aktualizowaÙ, odpowiadaÙ na swoich wykÙadach na pytania, które zrodziÙy si¿ podczas poprzednich spotkaÚ. Jego studia byÙy procesem dochodzenia do jednej, spójnej teorii. Rozwizania J. Mukaìovskiego byÙy wÙaïciwie jedn z pierwszych spójnych propozycji metod badania literatury po odej-ïciu czeskich naukowców od pozytywizmu.
Studia J. Mukaìovskiego maj dziï wielkie znacznie dla czeskiej tradycji badaÚ literackich, a zwÙaszcza dla narrato-logii. Badania narracji koncentrowaÙy si¿ na opisaniu zasad semantycznego organizowania akcji i relacji pomi¿dzy ele-mentami narracji. J. Mukaìovski pokazaÙ, Če wszystkie faktory, kaČda gÙoska, a nawet i te pozaj¿zykowe elementy, maj znaczenie dla narracji. Wszystkim wÙasnoïciom tekstu przypisywaÙ wartoïci. KaČdy element: czas, akcja, czyn, bohater, rzecz, opis, miaÙ wygld znaku70.
Narratologia, podobnie jak strukturalizm, czerpie z lingwistyki, chociaČ lingwistyka badaÙa j¿zykowe pÙaszczyzny tekstu, a narratologia analizuje tekst jako caÙoï°, semantyczn struktur¿71. Dla strukturalistów narracja byÙa ïrodkiem
ko-munikacji i cz¿ïci struktury.
Narracja jako komunikacyjna sytuacja o charakterze funkcji, ze swoj strategi oraz intencj, organizuje semantyk¿ tekstu. Intencja jest wedÙug praskich strukturalistów procesem, podczas którego si¿ dekoduje, a nast¿pnie konkretyzuje znaki dzieÙa. Aby zrozumie° intencj¿ naleČy pozna° dobrze wewn¿trzny kontekst dzieÙa. Napi¿cia i dynamika dzieÙa okre-ïlaj na staÙe narracj¿. Strukturaliïci mieli takČe swoje pogldy na rozdzielenie opisu od akcji. Opis byÙ dla nich dynamicz-nym elementem dzieÙa, który takČe byÙ zdolny aby dynamizowa° narracj¿. Opis i akcja byÙy dla praskich strukturalistów trudne, jeïli w ogóle moČliwe, do oddzielenia, poniewaČ obydwa elementy posiadaÙy znaczenie, byÙy wi¿c równowaČne dla narracji72.
Podsumowanie
DziaÙacze Praskiego KoÙa Lingwistycznego stworzyli spójn teori¿ strukturalistyczn. PrzyczyniÙ si¿ do tego w szcze-gólnoïci J. Mukaìovski, który w swoich koncepcjach opracowaÙ poj¿cia estetycznej funkcji, normy i wartoïci, pokazaÙ zwizki mi¿dzy tymi elementami oraz ich oddziaÙywanie na siebie nawzajem i na inne cz¿ïci dzieÙa literackiego. Na pocztku strukturalizm miaÙ by° „tylko” zbiorem przekonaÚ, dziï jednak moČna powiedzie°, Če strukturalizm staÙ si¿ spójn metod badaÚ lingwistycznych73.
Postrzeganie estetyki w koncepcji J. Mukaìovskiego byÙo caÙkowicie „strukturalne”. Estetyka nie byÙa dla niego nauk o pi¿knie. Badacz ten interesowaÙ si¿ czynnikami, które sprawiaj, Če o danym dziele moČemy powiedzie°, Če jest este-tyczne, czyli tym, jak dziaÙaj w strukturze tekstu normy i wartoïci estetyczne oraz jak s one porzdkowane przez funk-cje. Strukturaliïci nie rozwin¿li zagadnienia przeČycia estetycznego, skupili si¿ na strukturze oraz zastosowaniu funkcji w Čyciu czÙowieka74, w ich rozumieniu czytelnik miaÙ nie tyle przeČywa° dzieÙo, co je dekodowa°. Praskim uczonym nie
moČna jednak zarzuci°, Če w swoich badaniach nawoÙuj do „obalenia czÙowieka” czy odhumanizowania literatury, do których nakÙaniali niektórzy badacze strukturalni75. JuČ samo stworzenie poj¿° indywidua-odbiorcy i
indywidua-nadaw-cy czy wÙaïnie przeniesienie „ci¿Čaru” odczytywania tekstu i tworzenia kontekstu na czytelnika ukazuj, Če strukturalizm praski jest daleki od „obalenia czÙowieka”. Jednym z osigni¿° J. Mukaìovskiego byÙo poÙczenie dynamicznej koncepcji wartoïciowania estetycznego z ewolucj literack, inaczej mówic, opisanie semiologicznej orientacji estetyki. CzÙowiek postrzegany byÙ jako wielofunkcyjny byt, który istnieje w róČnych systemach – j¿zyka, nauki czy ideologii76.
Estetyczna norma, funkcja i wartoï°, semantyczny gest, to elementy propozycji strukturalistów do badaÚ dzieÙa lite-rackiego. Dla strukturalistów XX w. byÙ owocny – gÙównie w latach dwudziestych i trzydziestych, niestety II Wojna gwia-towa sprawiÙa, Če przerwano badania. Powstanie socjalistycznej CzechosÙowacji w 1948 r. zatrzymaÙo wszelkie analizy w innych nurtach niČ w teorii marksistowskiej. Uniwersytety zwolniÙy wielu strukturalistów, cz¿ï° z nich emigrowaÙa, aby
70 TamĪe, s. 83. 71 Z. Mitoseková, dz. cyt., s. 265. 72 T. Kubiþek, dz. cyt., s. 134-136. 73 D. ĩygadáo, dz. cyt., s. 171. 74 D. ĩygadáo, dz. cyt., s. 176. 75 TamĪe, s. 176.
76 L. Martinek, PojĊcie wartoĞci estetycznej w pracach Jana MukaĜovskiego i jego nastĊpców, [w:] S. Sawicki (red.), WartoĞü i sens. Aksjologiczne
móc prowadzi° swoje studia nad literatur. Nawet J. Mukaìovski, w czasach gÙ¿bokiego stalinizmu, wydaÙ rozpraw¿ Ke
kritice strukturalismu v naší literární v»d», w której to skrytykowaÙ strukturalistyczn koncepcj¿ czÙowieka, poniewaČ ta nie
przystawaÙa do marksistowskiej teorii77. Lata szeï°dziesite XX w. przyniosÙy chwilow odwilČ, Praska Wiosna jednak nie
trwaÙa dÙugo i caÙkowit wolnoï° w prowadzeniu badaÚ uzyskano dopiero w latach dziewi¿°dziesitych. O praskiej teorii strukturalistycznej moČna powiedzie°, Če jest nadal aktualna, mimo zmieniajcych si¿ czasów i trendów badaÚ. Elementy, które si¿ zdezaktualizowaÙy staÙy si¿ gÙównym obszarem rozwaČaÚ poststrukturalistów. Obecnie z metod strukturalnych czerpie narratologia.
Bibliografia Teksty ĊródÙowe
[1] Mukaìovský J., Estetická norma, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000.
[2] Mukaìovský J., Estetická funkce, norma a hodnota jako sociální fakty, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000. [3] Mukaìovský J., Estetika j¿zyka, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000.
[4] Mukaìovský J., Místo estetické funkce mezi ostatními, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000. [5] Mukaìovský J., O strukturalizmu, [w:] J. Mukaìovský,, Studie [I], Brno 2000.
[6] Mukaìovský J., Pojem celku v teorii um»ní, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000. [7] Mukaìovský J., Problémy individua v um»ní, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000.
[8] Mukaìovský J., Strukturalismus v estetice a ve v»d» o literatuìe, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000. [9] Mukaìovský J., Um»ní, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000.
[10] Mukaìovský J., Význam estetik, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000.
[11] Mukaìovský J., Zám»rnost a nezám»rnost v um»ní, [w:] J. Mukaìovský, Studie [I], Brno 2000. [12] Vodi²ka F., Struktura vývoje, Praha 1998.
KsiČki/czasopisma
[13] Eagleton T., Úvod do literární teorie, Praha 2010.
[14] Kubi²ek T., Felix Vodi²ka – názor a metoda. K d»jinám ²eského strukturalismu, Praha 2010.
[15] Martinek L., Poj¿cie wartoïci estetycznej w pracach Jana Mukaìovskiego i jego nast¿pców, [w:] S. Sawicki (red.), Wartoï° i sens. Aksjologiczne aspekty
teorii interpretacji, Lublin 2003.
[16] Mitoseková Z., Teorie literatury. Historický pìehled, Brno 2010.
[17] ygadÙo D., Czeski (praski) strukturalizm – zmierzch czy „zmiana paradygmatu”?, „Slavica Wratislaviensia” 2004, T. CXXIX.
