Oględziny miejsca przestępstwa

Zbigniew Jarocki

Oględziny miejsca przestępstwa

Palestra 10/5(101), 42-52

1966

ZBIGNIEW JAROCKI

Oględziny miejsca przestępstwa

I. Istota i cel oględzin

jednym z niepodw ażalnych tw ierdzeń krym inalistyki jest to, że czyn przestęp­ n y popełniany w określonym m iejscu i czasie pozostawia zawsze pew ne zm iany —

„ślady”. Zm iany te mogą być w yw ołane przez sam czyn, przez jego końcowy ■etap, to jest przez skutek. Mogą one także w ynikać z fak tu ipobytu spraw cy w miejscu dokonania przestępstw a lub wiązać się z pobytem tam innych osób. Mogą wreszcie być rezultatem użycia przez spraw cę narzędzi przestępstw a bądź śro d ­ ków realizujących — w szerszym rozum ieniu — zamierzony czyn przestępny, jak środki kom unikacji czy transportu.

W szystkie te zm iany dają podstaw ę do dokonania ustaleń zarówno w postępo­ w aniu przygotowawczym, jak i w toku procesu karnego. Czynnością, w toku k tó ­ rej bada |się rodzaj, treść, zasięg oraz sk u tk i ty c h zmian, s ą oględziny m iejsca zdarzenia.

Oględziny m iejsca są zatem czynnością, k tó ra dostarczając m ateriału dow odo­ wego w szystkim przyszłym czynnościom postępow ania karnego, polega n a po­ szukiw aniu, w ykryw aniu oraz re je stracji i u trw alan iu (przy jednoczesnej system a­ tycznej segregacji stanow iących lub mogących stanow ić m ateriał dowodowy) śla ­ dów przestępstw a n a m iejscu jego popełnienia.

Przy takim ujęciu treści oględzin m iejsca można — moim zdaniem — w yod­ rębnić dw ie istotne funkcje oględzin: jedną z nich nazw ałbym funkcją poszu- kiwaw czo-w ykryw ającą, a drugą — funkcją rejestrująco-utrw alającą.

W yodrębnienie tych funkcji jest — rzecz jasna — do przyjęcia tylko pod w a­ runkiem ich bezwzględnej jednoczesności i wzajem nego związku. Podnosząc zda­ rzające się niekiedy w praktyce błędne pojmowanie oględzin m iejsca p rzestęp ­ stw a jako czynności polegającej tylko n a reje stracji albo ty lk o n a poszukiwaniu śladów przestępstw a, należy podkreślić, że w arunkiem realizacji podstawowych zadań te j czynności jest jednoczesność i związek obu podanych wyżej funkcji i że czynność spełniająca tyjlko jedną z nich nie będzie oględzinami m iejsca zda­ rzenia.

Rozważając tem at z innej jeszcze strony, spróbujm y posłużyć się węższą i nie­ ak tualną dla całości zagadnienia definicją oględzin m iejsca jako ak tu bezpośred­ niego i osobistego spostrzegania w przedmiocie okoliczności wym agających stw ier­ dzenia, czyli dowodu.

W tym (prawidłowym — z procesowego p u nktu widzenia — określeniu brak jednak podstaw ow ych elem entów krym inalistycznej istoty oględzin, b rak ozna­ czenia ich funkcji i celu, tzn. ujaw nienia i utrw alenia w szystkich znajdujących się n a m iejscu przestępstw a śladów (i to w ich najszerszym rozumieniu), a to w celu dostarczenia m ateriału dowodowego do ustalenia osoby spraw cy lub sp ra w ­ ców, pomocników i innych osób zw iązanych z czynem przestępnym , osoby po­ krzywdzonego, czasu, sposobu, a niekiedy także m iejsca popełnienia przestęp­ stw a , rodzaju użytych przez spraw cę środków, rodzaju i rozm iaru wyrządzonej

N r 5 (101) O ględziny m iejsca p rzestępstw a 43

przestępstwem szkody, wreszcie innych okoliczności m ających związek z przebie­ giem i treścią w szystkich czynności śledczych. Odpowiedź n a pytanie, w jaki sposób zostało popełnione przestępstw o i jakim i środkam i posłużył się sprawca, obejm uje jednocześnie: z jednej strony — badanie dróg, którym i spraw ca iprzybył na m iejsce przestępstw a i oddalił się z niego, środków lokomocji i transportu, jakie zastały przez niego użyte, a z drugiej — wszystko, co pozostaje w związku z czynnościami poprzedzającym i przestępstw o i następującym i po nim.

II. Oględziny w stadiach postępowania karnego

Często d o przyjętego w literatu rze i w praktyce krym inalistycznej określenia: oględziny m iejsca przestępstw a — dodaje się przym iotnik „śledcze”. W ynikałoby z tego, że oględziny stanow ią czynność związaną jedynie ze śledztwem. W rzeczy­ wistości jest jednak inaczej.

Przepisy postępow ania karnego nie w yliczają w arunków dopuszczalności oglę­ dzin m iejsca przestępstw a, nie w skazują, k to oraz kiedy może dokonać tej czyn­ ności — poza stw ierdzeniem , że oględzin dokonuje się w razie potrzeby. T a w ła­ śnie okoliczność m a rozstrzygające znaczenie, przy czym może ona w yniknąć w każdym stadium postępow ania karnego, a nie tylko w toku śledztwa.

Umowność tego term inu: „śledcze” — w ynika jeszcze stąd, że oględziny miejsca przestępstw a mogą być przeprowadzone nie tylko n a podstaw ie przepisów ko­ deksu postępowania karnego, ale także jeszcze przed wszczęciem postępowania w ram ach czynności operacyjnych.

Dalej w ypada zauważyć, że oględziny takie są dokonywane nie tylko w toku śledztwa, ale także w trak cie dochodzenia, co rów nież podw aża ścisłość i p ra w i­ dłowość tego term inu, podkreślając dodatkowo jego umowność. Można zatem stwierdzić, że oględziny m iejsca przestępstw a są czynnością wchodzącą w skład całego postępow ania karnego, chociaż w praktyce są one najczęściej przeprow a­ dzane w toku postępow ania przygotowawczego, to znaczy w dochodzeniu lub śledz­ twie. Jednakże fa k t te n w ynika nie ze szczególnej n a tu ry oględzin, ale z n a j­ większej operatywności śledztw a oraz z m iejsca, jakie zajm uje ono w całokształ­ cie postępowania karnego.

Wiadomość o przestępstw ie dochodzi z reguły przede wszystkim do organów M ilicji Obywatelskiej i z tego względu oględziny m iejsca to praw ie we w szyst­ kich w ypadkach czynność dokonana przez MO.

W toku dochodzenia decyzję o przeprow adzeniu oględzin m iejsca przestępstw a podejm uje prowadzący je funkcjonariusz MO. W śledztwie prowadzonym w trybie a r l 235 § 2 kodeksu postępow ania karnego postanow ienie o dokonaniu oględzin m iejsca przestępstw a w ydaje prow adzący śledztwo oficer śledczy i on też doko­ n u je czynności oględzin.

Jeżeli prokurator zleci dokonanie takiej czynności w trybie art. 241 k.p.k., to on także w ydaje postanowienie o przeprow adzeniu oględzin. Na podkreślenie za­ sługuje fakt, że oględziny nie mogą być zarządzane, jak to się niekiedy zdarza w praktyce, lecz z procesowego p unktu widzenia w ym agają form y postanowienia.

Skoro przepisy k.p.k. nie precyzują, k to może dokonywać oględzin m iejsca przestępstw a, nie określają stadiów postępow ania przew idzianych dla tej czyn­ ności, to oględziny .przeprowadzone w każdym ze stadiów, a więc zarów no w do­ chodzeniu, jak i w śledztw ie oraz w toku procesu, m a ją jednoznaczną w artość dowodową. Czynność tę dokonaną w toku śledztw a prokuratorskiego, a nie

zle-44 Z b i g n i e w J a r o c k i _{N r 5 (101)}

ccną oficerowi śledczemu w m yśl art. 241 k.p.k., przeprowadzi osobiście prokuraT

tor, w ydając — jak zaznaczano. — właściwe postanowienie.

Obok oględzin m iejsca przestępstw a dokonanych w postępow aniu przygoto­ wawczym zdarzać się będą także oględziny przeprowadzone przez sąd w yrokują­ cy w spraw ie. N astępuje to w praktyce jiuż po wniesieniu aktu oskarżenia i wszczęciu postępowania sądowego, i to w toku postępowania dowodowego.

Decyzja o przeprowadzeniu oględzin będzie m iała także form ę postanow ienia wydanego przez sąd rozpoznający spraw ę. W doktrynie procesu karnego i w orze­ cznictwie Sądu Najwyższego oraz w roboczym języku praw niczym — dla prze­ prowadzonych przez sąd oględzin m iejsca przestępstw a przyjęła się nazw a „wizja lokalna”. Nieprecyzyjność tego określenia polega n a tym , że uogólnia ono różne pojęcia, oznaczające jednakow o zarów no oględziny m iejsca przestępstw a, jak i eksperym ent. Podział dokona się jednak w praktyce sam orzutnie, stosownie do właściwości tych różnych przecież czynności.

Posługując się jedynie form ą skrótow ą (jako że eksperym ent stanow i tem at odrębny), można twierdzić, że w izja lokalna przybierze .postać oględzin wówczas, kiedy sąd nie będzie odtw arzał przebiegu zdarzenia stanow iącego podmiot roz­ poznania, jedynie ograniczy się do czynności odpowiadających istocie oględzin. Czynności te m ogą polegać, jak to w ynika z podanej już definicji, n a poszuki­ w aniu, ujaw nianiu, rejestrow aniu i u trw alaniu śladów przestępstw a.

W ziwiązku z tym należy się zastanow ić nad dwom a elem entam i ta k rozum ianej wizji lokalnej, a m ian owicie nad:

a) czasem przeprow adzenia sądowych oględzin m iejsca przestępstw a,

b) charakterem śladów, których m ają te oględziny poszukiwać, ujaw nić i u trw a ­ lić.

Nawet w spraw ach o przestępstw a o prostej konstrukcji czynu śledztwo — praktycznie rzecz, biorąc — trw a co najm niej kilka do kilkunastu tygodni, a prze­ cież m om ent wszczęcia śledztw a nie zawsze się zbiega z czasem popełnienia przestępstw a.

Nie m a (potrzeby podkreślać, że chwila wszczęcia śledztwa, okres jego prow a­ dzenia, a naw et d ata w niesienia do sądu a k tu oskarżenia niejednokrotnie w yprze­ dzają o w iele m iesięcy m om ent rozpoczęcia rozpraw y i ew entualnego powzięcia postanow ienia o przeprow adzeniu oględzin m iejsca przestępstw a. Można więc twierdzić, że prowadzone przez sąd oględziny mogą odpowiadać sw ojej istocie tylko pod pewnym i w arunkam i, skoro zasadą — niestety praw ie nieuchronną — jest późny, a naw et spóźniony już niekiedy czas ich przeprowadzenia. W arunkam i tym i są: ch arak ter śladów przestępstw a ze względu n a ich trw ałość oraz ak tu al­ ny stan tych śladów. Można bowiem przyjąć, że oględzinom sądowym {właściwie rozumianym) m ogą być poddaw ane tylko m iejsca przestępstw pozostawiających trw ałe albo bardzo trw ałe ślady bądź też mogą im być poddawane takie m iejsca przestępstw a, k tóre ze względu na swój rodzaj stw arzają możliwość długiego utrzy­ m yw ania się śladów.

Pow staje pytanie, jakie znaczenia mogą mieć powyższe oględziny dokonane przez sąd np. w razie rozpoznaw ania spraw y o podpalenie, spowodowanie zaw a­ lenia się m ostu itp., a często rów nież w spraw ie o w ypadek drogowy? Otóż w przew ażającej większości wypadków będą one m iały charakter oględzin kon­ trolnych, gdyż z reguły n astąpią już po oględzinach w stępnych przeprow adzo­ nych w to k u postępowania przygotowawczego. Może się oczywiście zdarzyć, że w toku procesu sądowego ujaw nią się nowe fakty, daw niej nie znane śledztwu, które wykażą, że oglądane poprzednio m iejsce przestępstw a było pozorowane,

N r 5 (101) O ględziny m iejsca przestęp stw a ₄₅

bo czyn przestępny został popełniony gdzie indziej, i że w skutek tego inne, po­

przednio nie oglądane m iejsca należy poddać oględzinom. W w ypadku takim czyn­ ność tego rodzaju będzie m iała charakter oględzin przedkontrolnych m iejsca przestępstw a. Ze względu n a celowość i skuteczność takich oględzin pow inny one być dokonane z udziałem odpowiedniego pracow nika śledczego, przeprow adzają­ cego poprzednio oględziny w danej sprawie.

Niezależnie od tego oględziny m iejsca przestępstw a dokonyw ane przez sąd mogą przybrać jeszcze inną postać, a mianowicie oględzin, które nazw ałbym inform a­ cyjnymi. Chodzi tu o takie oględziny sądowe, których zadaniem jest nie badanie śladów przestępstw a, lecz dostarczenie organowi sądowem u wszelkich inform acji o m iejscu przestępstw a, a naw et o jego rodzaju, położeniu i innych właściwoś­ ciach.

Rzecz w tym, by zetknąw szy się z treścią ustaleń dokonanych w toku śledztwa, a następnie z w yjaśnieniam i oskarżanego i zeznaniam i świadków sędzia orzeka­ jący w spraw ie m iał dokładne wyobrażenie o tych właściwościach m iejsca prze­ stępstw a. W ynika stąd, że podjęcie decyzji o dokonaniu inform acyjnym oględzin m iejsca przestępstw a powinno nastąpić jeszcze przed rozpraw ą, i to z udziałem całego składu, który m a orzekać w spraw ie.

Zgłoszonej propozycji takich oględzin m ożna przeciwstaw ić argum ent, że oglę­ dziny, o których stanow i sąd w toku przew odu sądowego, są dokonyw ane jedynie w razie istniejącej potrzeby, oględziny zaś inform acyjne zachodzić by musiały w każdym wypadku. W ydaje się, że rzeczywiście oględziny inform acyjne byłyby bardziej częste, niż dokonywane w toku rozprawy, ale w dużej m ierze te w łaśnie oględziny inform acyjne pozwoliłyby n a bardziej w łaściw ą ocenę m ateriału dowo­ dowego, zm niejszyłyby przewlekłość postępow ania i często pozwoliłyby uniknąć powtórnego rozpoznaw ania spraw y. Ponadto można podnieść, że dokonyw ana przez sąd ocena potrzeby przeprow adzenia właściwych oględzin m iejsca przestępstw a bez poprzedniej znajomości tego m iesjca może być często problem atyczna.

III. Zagadnienie metodyczne oględzin miejsca przestępstwa

W metodyce oględzin m iejsca przestępstw a wyróżnić można zarówno z nauko­ wego, jak i z praktycznego p u nktu widzenia trzy zasadnicze elementy, których praw idłow e uwzględnienie w arunkuje powodzenie tej czynności, a mianowicie:-

a) czas oględzin, ' b) zakres oględzin,

' c) sposób przeprowadzenia oględzin.

a ) C Z A S O G L Ę D Z I N

Mówiąc o czasie dokonania oględzin m iejsca przestępstw a należy mieć na względzie, czas jako .okres dzielący m om ent popełnienia przestępstw a od chwili rozpoczęcia oględzin. Nawet w w ypadku takich przestępstw, k tóre pozostawiają pewne ślady trw ałe, w ystępują ślady zanikające. Są to ślady, których stru k tu ra n ie jest odporna n a działanie zjaw isk atm osferycznych, albo też takie, które z•■. cacji.. w laścivTcści sw ojej m aterii ulegają zanikowi.

■ Równie ważnym czynnikiem obok tej zanikowej właściwości jest działanie spraw cy lub innych osób skierow ane na zatarcie zmian wywołanych przez prze­ stępstw o.1 Poza tym spraw ca czynu przestępnego nie tylko może zatrzeć albo znie­ kształcić ślady dokonanego przez siebie przestępstw a, ale naw et — po jego

pdpeł-46 Z b i g n i e w J a r o c k i N r 5 (101)

nieniu — dokonać n a m iejscu czynu takich zmian, które stw orzą ślady iniie od istniejących w rzeczywistości. Może tu chodzić o czas popełnienia czynu, spo­ sób jego popełnienia itd., słowem o to, co nazw ałbym śladam i pozornymi.

Wniosek więc stąd taki, że oględziny powinny być rozpoczęte w najkrótszym czasie po ujaw nieniu przestępstw a.

h) Z A K R E S O G L Ę D Z I N

Je st zrozumiałe, że przy zastanaw ianiu się nad oględzinami m iejsca należy sobie zdać spraw ę z pojęcia tego m iejsca oraz rozważyć, co m a być poddane oglę­ dzinom, jak daleki m a być ich zasięg w terenie, wreszcie jakie elem enty tego teren u pow inny być przedm iotem oględzin.

Zakres oględzin pozostaje ponadto w ścisłym związku z rodzajem czynu prze­ stępnego oraz z miejscem jego popełnienia. Zależny on jest od tego, jakie czynności w aru n k u ją spraw cy realizację zamierzonego przestępstw a, k tóre z nich prowadzą bezpośrednio do urzeczyw istnienia jego zam iaru i stanow ią w arunek konieczny, a k tóre należy zaliczyć do czynności ubocznych i dających się zastąpić. N iektóre z przestępstw będą zmuszać spraw cę do działania n a takim terenie, który można by nazw ać wydłużonym miejscem przestępstw a, inne ząś zostaną dokonane n a niew ielkiej stosunkowo przestrzeni. Jest rzeczą oczywistą, że ostatecznie o w y­ dłużeniu m iejsca przestępstw a decyduje sposób jego popełnienia. Bo każde prze­ stępstw o może być dokonane na m iejscu zajm ującym znaczną lub niew ielką przestrzeń.

Nauka krym inalistyki i p raktyka krym inalistyczna opracowały już definicję m iejsca przestępstw a. Z definicji te j w ynika jednoznacznie, że m iejsce przestęp­ stw a to ta część przestrzeni otw artej lub zam kniętej, n a której znajdują się od­ kształcenia przedmiotów i sam ego teren u wywołane czynem przestępnym bądź też zn ajdują się przedm ioty m ające związek z przestępstwem . Takie określenie definiuje miejsce przestępstw a w ścisłym jego znaczeniu, a więc w skazuje ono tę ograniczoną działaniem spraw cy przestrzeń, n a której czyn został dokonany, po­ m ijając przy tym miejsce w szystkich czynności bezpośrednio poprzedzających przestępstw o oraz następujących po nim. Nie ulega jednak w ątpliw ości, że m iej­ sce czynności przygotowawczych oraz znajdujące się na nim ślady mogą m ieć również zasadnicze znaczenie nie tylko dla samych oględzin, ale i dla przebiegu całego postępow ania przygotowawczego.

Podobnie ważnego m ateriału dowodowego może dostarczyć m iejsce znajdujące się w pew nej odległości od m iejsca przestępstw a, n a które spraw ca odszedł po je ­ go dokonaniu. Oględziny tego m iejsca mogą ujaw nić ślady pojazdu, środka loko­ mocji lub transportu, którym , posłużył się spraw ca w celu oddalenia się od m iejsca przestępstw a albo w celu odwiezienia mienia. W końcu, n a tych odcinkach terenu mogą się znajdow ać różne przedmioty zgubione lub porzucone przez przestępcę, na podstaw ie których może nastąpić jego identyfikacja. Jest więc zrozumiałe, że takie czyści teren u to też m iejsca przestępstw a, ale w . szerszym tego słowa znaczeniu, chociaż teoretycznie nie jest ono zbieżne z pojęciem m iejsca prze­ stępstwa.

W rezultacie problem zakresu oględzin sprow adza się do pytania, kiedy i w ja ­ kiej sytuacji badać teren na odległość kilkudziesięciu, a kiedy kilkuset metrów, a to z kdlei da asum pt do oglądania teren u odległego o kilom etr czy naw et więcej. Na przykład użycie broni palnej przy popełnieniu przestępstw a powinno przem aw iać za rozszerzeniem m iejsca oględzin. Również działanie w grupie daje podstawę do przypuszczenia, że niektórzy ze sprawców przestępstw a nie znaj«

N r 5 (101) O ględ zin y m iejsca p rzestępstw a ₄₇

/

dowali się na m iejscu jego dokonania, natom iast zabezpieczali je, przebywając w pewnej odległości, w której powinno się szukać pozostawionych przez nich śla­ dów.

Tak rozum iane pojęcie zakresu oględzin składa się z d w ó c h . dających się w y­ różnić elementów. To bowiem, co jest zaw arte w przestrzennych granicach oglę­ dzin, należałoby •— zdaniem moim — określić jako ich zakres przestrzenny, n a to ­ m iast to, co rodzajow o stanow i obiekt ich badania, a w ięc podłoże, przedm ioty terenowe, zbiorniki stojącej lub bieżącej wody, budynki itp., jest zakresem przed­ miotowym albo rzeczowym oględzin m iejsca przestępstw a. Tego ostatniego nie- należy utożsamiać z pojęciem śladów przestępstw a, gdyż ustalenie zakresu przed­ miotowego oględzin rów na się udzieleniu odpowiedzi n a pytanie, gdzie właśnie- należy szukać tych śladów, w którym z obiektów danego terenu: w budynku mieszkalnym, w zabudow aniach czy też w hali maszyn. Zakres przestrzenny n a ­ tom iast odpowie na to, czy oględziny m ają być prowadzone we wszystkich po­ mieszczeniach tego domu, w całej hali maszyn, czy też tylko w jej części, na prze­ strzeni całego zbiornika wody, czy wreszcie tylko przy jego brzegach.

W zależności od czasu przeprow adzenia oględzin ich zakres może ulec zm ia­ nom, co zresztą w ynika z charakterystyki śladów danego przestępstw a. Oczywiście należy mieć n a uwadze rodzaj miejsca, n a którym zostało dokonane przestępstwo. Siady przestępstw a dokonanego w zam kniętym pomieszczeniu będą się z n atu ry rzeczy utrzym yw ały dłużej niż n a terenie otw artym , aczkolwiek reguła ta nie jest pozbawiona w yjątków . Przy sprzyjających bowiem w arunkach atmosferycznych ślady w nie uczęszczanym przez ludzi terenie otw artym mogą utrzym yw ać się dłużej, i to naw et w stanie m niej zniekształconym aniżeli ślady w pomieszczeniu- uczęszczanym. Tak więc późny w stosunku do m om entu dokonania przestępstw a czas przeprowadzenia oględzin m iejsca przestępstw a może spraw ić, że n a nie­ których częściach terenu czynność ta stanie się już tylko zaspokojeniem form al­ nego w ym agania (np. poszukiwanie śladów pojazdu mechanicznego na uczęszcza^- nej drodze publicznej).

c ) S P O S Ó B D O K O N A N I A O G L Ę D Z I N M I E J S C A P R Z E S T Ę P S T W A

Do przedm iotu tego tem atu należy nie tylko sam sposób dokonania oględzin m iejsca przestępstw a, ale także sposób dokonania czynności bezpośrednio poprze­ dzających oględziny. Są to czynności przygotowawcze, które podzielić można n a czynności zabezpieczające i czynności orientacyjne.

Są to czynności, które powinny być przeprow adzane przez dokonującego- oględziny osobiście, i w tym względzie nie należy ich identyfikow ać z czynnoś­ ciam i grupy operacyjno-śledczej, współdziałającej z prowadzącym ^oględziny. Cho­ dzi więc o to, > aby osoba posiadająca właściwe przygotowanie zabezpieczyła te ślady, które mogą zaniknąć lub ulec zniekształceniu, ja k rów nież o to, by w dro­ dze w ypytania ustalić aktualny sta n m iejsca przestępstw a. Należy zatem dowie­ dzieć się (a powinien to uczynić osobiście prowadzący oględziny), czy po doko­ naniu przestępstw a dokonano n a jego m iejscu jakichś zmian, przesunięć lub- przestaw ień oraz czy poruszały się po nim jakieś osoby. Pow inno to znaleźć swój> w yraz w protokole oględzin.

Inform acje te mogą tłum aczyć istnienie ujaw nionych śladów nie pozostawio­ nych przez sprawcę, a nie odpow iadających w ersji o przestępstw ie, jak n a przykład' w razie stw ierdzenia licznych i różnych śladów stóp, które mogą sugerow ać doko­ nanie przestępstw a przez kilku współsprawców. ,

-48 Z b i g n i e w J a r o c k i Nr 5 (101)

Można się zgodzić, żeby badanie śladów rozpoczynać od ich punktu wyjścio­ wego, naw et jeśli okaże się on upozorowany. Będzie to szczególnie celowe przy śladach układających się w jednokierunkow y bieg liniowy, jak ślady stóp, ślady kończyn zwierząt, ślady pojazdów konnych i mechanicznych itp. N aturalnie, nie może to prow adzić do naruszenia system atyki oględzin. Przy badaniu śladów zw ar­ tych <np. kałuża krw i) i grupow ych (np. liczne odciski stóp) pożądana w ydaje się m etoda spirali, polegająca n a przeszukiw aniu terenu ruchem spiralnym .

Przebieg czynności oględzin powinien być opisany w protokole z uwzględnie­ niem podziału na ustalenia dokonane w stadium statycznym , kiedy teren badany jest bez jakichkolw iek przesunięć lub przemieszczeń przedmiotów, oraz w stadium dynamicznym, kiedy badaniu teren u towarzyszy przesuwanie, przemieszczenie, podnoszenie przedmiotów itp. B rak takiej w zm ianki uniemożliwia kontrolę rezul­ tatów oględzin.

Na zakończenie omawianego tem atu należy się jeszcze zastanow ić nad związ­ kiem oględzin m iejsca przestępstw a z oględzinami rzeczy, nie tra k tu ją c przy tym oględzin rzeczy jako odrębnej czynności. Nasuwa się bowiem pytanie, w jakim stosunku pozostają oględziny m iejsca do oględzin rzeczy, i to pod kątem zbiegu tych dwóch czynności. W ydaje się, że można by powiedzieć, iż oględziny rzeczy stanow ią konieczny elem ent każdych oględzin miejsca. B adając bowiem jakikol­ w iek przedm iot ujaw niony n a m iejscu przestępstw a, przeprow adzający oględziny dokonuje jednocześnie oględzin rzeczy. Musi on przecież dla ich opisania i u trw a­ lenia zbadać wszystkie ich właściwości. Oczywiście przedm ioty te po takich w stęp­ nych oględzinach mogą być poddane — i zazwyczaj zostają poddane — w łaści­ wym oględzinom już poza miejscem przestępstwa.

IV, Kontrolne oględziny miejsca przestępstwa

a ) I S T O T A I C E L

W rozw ażanych na tem at kontrolnych oględzin m iejsca przestępstw a należy przede wszystkim założyć, że oględziny te nie należą do czynności, które dają się określić jako czynności bezwarunkowe. Oględziny bowiem takie nie będą prze­ prow adzane w każdym śledztwie łub też w następującym po nim etapie postę­ pow ania. Są one niew ątpliw ie czynnością w arunkow ą, tzn. taką, o której prze­ prow adzeniu zdecyduje konkretna potrzeba kontroli dotychczasowych ustaleń. Potrzeba ta może w ynikać z konieczności spraw dzenia rezultatów oględzin miejsca przestępstw a bądź w yników rew izji przeprowadzonych u spraw ców przestępstw a lub u innych osób,, a także z opisu zdarzenia zaw artego w zeznaniach świadków, z w yjaśnienień podejrzanego, z wyników oględzin lekarskich oraz z wyników wszelkich ekspertyz i w szystkich innych czynności dostarczających m ateriału w y ­ m agającego konfrontacji z rezu ltatam i oględzin m iejsca przestępstw a.

b ) Z A K R E S O G L Ę D Z I N K O N T R O L N Y C H .

’ W zasadzie oględziny kontrolne należy przeprow adzać w takim sam ym zakre­ sie jak poprzednie oględziny, i to ta k w sensie 'przestrzennym, jak i przedm ioto­ wym. N iejednokrotnie zajdzie jednak potrzeba rozszerzenia zakresu powtórnych oględzin. Prow adzący je uzna wówczas za konieczne poddanie kontrolnym oglę­ dzinom te ren u bardziej obszernego, jak również przedmiotów nie objętych do­ tychczasowym i oględzinami.

N r 5 (101) O ględ zin y m iejsca przestęp stw a ₄₉

Potrzeba rozszerzenia zakresu oględzin powtórnych może zajść np. wtedy, gdy z w yjaśnień podejrzanego lub z zeznań świadków w ynika, że używał on broni palnej, strzelając z niej w kierunku, który świadczy o tym, iż miejsce ew entual­ nego trafien ia pocisku znajduje się n a terenie nie poddanym poprzednio oglę­

dzinom.

Oględziny kontrolne pow inny się opierać na dokum entacji poprzednich oględzin. Pow inny, one być dokonane według tego samego planu, przy zastosowaniu tej sa­ m ej metody i wreszcie przy użyciu tych sam ych środków i tego samego co po­ przednio wyposażenia lub przyrządów. Chodzi bowiem o sprawdzenie, czy po­ przednia czynność doprowadziła do ujaw nienia wszystkiego, co m iało związek z przestępstw em i stanow iło jego ślady. N aturalnie, nie należy tego rozumieć jako zalecenia, by przeprow adzający oględziny pow tórne nie zastosował również innej m etody i nie użył dodatkowo bardziej skutecznych środków, bardziej właśęiwych i precyzyjnych przyrządów. Przeciwnie, powinien on działać przy zastosowaniu w szelkich używanych w praktyce i najbardziej skutecznych środków, ale wszystko to powinno być dokładnie opisane w protokole oględzin.

V. Oględziny miejsca przestępstwa a wersja o przestępstwie

W ersja o przebiegu przestępstw a, a więc ta w szechstronna teza o sprawcy i wszystkich okolicznościach jego przestępnego działania, będzie" tu taj rozpatry­ w ana jedynie z punktu w idzenia związku zachodzącego pomiędzy nią a jedną z podstawowych czynności śledczych, jaką są oględziny m iejsca przestępstw a.

Bezspornie słuszny jest pogląd, że oględziny m iejsca przestępstw a dostarczają niezm iernie ważnego, często podstawowego m ateriału do skonstruow ania w ersji

0 przestępstw ie, a co za tym idzie m ają one bezpośredni w pływ n a przebieg 1 rezultaty wszystkich czynności dokonanych w postępowaniu karnym . W związku z tym zasługuje n a rozważenie problem wzajemnego układu oględzin m iejsca prze­ stępstw a oraz w ersji o przestępstw ie w czasie, to jest w kolejności przebiegu toczącego się śledztwa, słowem — w a rto i należy zastanowić się nad tym, co z tych dw u kategorii jest w stępne, a co następne.

Z aw arte we w stępnej w ersji elem enty czasu i m iejsca dokonania przestępstw a, ja k rów nież znajdujący się w niej opis przebiegu przestępstw a wyznaczają moż­ liwość i zakres oraz cel oględzin. Samo więc uznanie oględzin m iejsca przestęp­ stw a za możliwe i podjęcie decyzji o ich dokonaniu jest rezultatem realizow ania planu wynikającego z pierw iastkow ej w ersji. Tym samym także jest ustalenie przestrzennego i przedmiotowego zakresu oględzin, a także ich celu.

Z zam eldowania o przestępstw ie wiadom o z reguły, gdzie zostało ono dokonane: w terenie otw artym lub w pomieszczeniu, w mieście lub na wsi, w budynku bądź w pojeżdzie, czyli wiadomo, jaki teren, jak rozległy, który budynek, które i ile pomieszczeń lub jaki pojazd należy poddać oględzinom.

Ujawnione ślady, ich związek z przestępstw em oraz okoliczności dające się z tego wyprowadzić w trybie w nioskow ania stan ą się dodatkowymi założeniami, w ersji.

A utor nie m a bynajm niej zam iaru oddzielać przy pomocy jakiejś linii dem arka- cyjnej oględzin od w ersji o przestępstw ie i zdaje sobie spraw ę ze ścisłego związku, jaki zachodzi między nimi, oraz z w zajem nego ich oddziaływania n a siebie. P

50 Z b i g n i e w J a r o c K i _{N r 5 (101)}

miotem niniejszych rozważań jest jedynie treść tego związku i pozycja, jaką w stosunku do siebie zajm ują obie kategorie: w ersja i oględziny. Z pierw iastko­ w ej w ersji o przestępstw ie może np. wynikać, że przestępstw a dokonano w punkcie X określonego ogólnie otw artego terenu, i ten w łaśnie odcinek jest poddaw any oględzinom. W toku równolegle prowadzonego z oględzinami w y p y ty w a n ia . św iad­ ków przestępstw a może się jednak okazać, że w skazanie przez składającego zamel­ dowanie o przestępstw ie pokrzywdzonego omawianego punktu jako m iejsca prze­ stępstw a było błędne w w yniku nieznajomości danej miejscowości lub nierozez- n ania m iejsca z powodu pory nocnej, mgły lub odurzenia alkoholowego, którem u podlegał pokrzywdzony.

Uzyskane w ten sposób dane stanow ią elem enty w ersji, ale one to w łaśnie zm ieniając przestrzenny zakres oględzin i wyznaczając inne od założonego m iejsca przestępstw a, w yw ierają bezpośredni w pływ n a przebieg tej czynności. Tu w łaśnie u jaw n ia się dynamiczny charakter w ersji zdarzenia, jej stały i równoległy do w szystkich czynności proces uzupełniania tezy o przestępstw ie, jej nieustannie aktualizująca się treść, k tóra będzie determ inow ać oględziny. Można by — zda­ niem moim — zaryzykować tw ierdzenie, że pozycja w ersji będzie w stosunku do oględzin aktualnie nadrzędna, tzn. że w ersja ta będzie o tyle wyznaczać przebieg oględzin, o ile zbliży się bardziej do stanu faktycznego przestępstw a aniżeli w y­ n iki oględzin.

Oczywiste jest również i odw rotne zjaw isko Okresowej nadrzędności oględzin, ■które ujaw niły nowe i nieznane, a ważne dla śledztwa okoliczności.

Ja k już zaznaczono wyżej, proces rozbudowy w stępnej w ersji przestępstw a w ynika nie tylko z tego, co ujaw niły oględziny miejsca, ale opiera się on n ad to na rezultatach w szystkich innych czynności, na wynikach w ypytania świadków jeszcze przed ich przesłuchaniem , na okolicznościach ustalonych w toku tego przesłuchania, na danych zaw artych w rejestrach, na wiadomościach agentural- nych itp. Nie ulega jednak kw estii, że w tym układzie czynników dostarczają­ cych w ersji bieżących wiadomości o przestępstw ie oględziny zajm ują podsta­ wową pozycję.

Obiektywnie istniejący m ateriał dowodowy ujaw niony w w yniku ich prze­ prow adzenia nie podlega przy tym wypaczeniom, które mogą zniekształcić relację św iadka czy też inform ację agenturalną. Ponadto w yniki oględzin w pływ ają po­ przez w ersję n a kierunek, tok oraz w yniki wszystkich czynności postępowania przygotowawczego. Z tego też powodu można powiedzieć, że w ersja jako proces wnioskowania, oględziny oraz wszystkie inne czynności śledcze stanow ią zam knięty układ elem entów postępow ania karnego, w którym w ersja jest centralnym , dyspo- zycyjno-kontrolnym ośrodkiem. U kład ten można by przedstaw ić graficznie w spo­ sób następujący: w e r s j a o p r z e s tę p s tw ie / / ^ \ 1 2 2 1 / / \ o g lę d z in y m ie j s c a p r z e s t ę p s t w a in n e c z y n n o ś c i

* Taki zrównoważony układ w zajem nej współzależności istnieje oczywiście w ów­ czas, kiedy oględziny m iejsca przestępstw a zostały przeprowadzone albo są w toku. W ynika z niego, że założenia w ersji determ inują przebieg .oględzin i innych czynności, a te z kolei m ają potwierdzić przyjętą w ersję, zmienić ją albo spo­ wodować zastąpienie tej w ersji — nową.

Nr 5 (101) O ględziny m iejsca przestęp stw a ₅₁

VI. Rola obrońcy w ewiązku z oględzinami miejsca przestępstwa

Jeżeli z wynikam i oględzin nadzorujący postępowanie przygotowawcze proku­ ra to r zapoznaje się bezpośrednio po ich przeprowadzeniu, a w razie osobistego dokonania czynności — w jej toku, to obrońcy mogą one być znane najwcześniej dopiero przy zapoznaniu podejrzanego z aktam i postępow ania przygotowawczego. Dzieje się tak naw et wówczas, kiedy obrona zostanie zlecona bezpośrednio po wszczęciu postępowania, a pełnomocnictwo zostanie złożone do akt. Obrońca nie jest dopuszczony do udziału w oględzinach m iejsca przeprowadzonych w postępo­ w aniu przygotowawczym, nie ma możliwości proponow ania zmiany ich zakresu, stosowania innych metod, aniżeli zostały przyjęte do przeprow adzenia oględzin.

Obrońca nie ma więc możliwości bezpośredniej kontroli nad zgodnością rzeczy­ w istych ustaleń dokonanych w toku oględzin z ich opisem zaw artym w proto­ kole (sporządzonym z przebiegu) tej czynności. Nie chodzi tu ■— rzecz jasna — o świadomy fałsz dokum entu, ale o błędy w ynikające z braku dostatecznej wiedzy fachowej, o w adliwą ocenę śladów lub o pominięcie tych elementów, które np. zdaniem przeprowadzającego czynność są nieistotne bądź nie m ają związku z przed­ miotem postępowania.

Tego rodzaju wadliwości mogłyby się stać tem atem wniosków obrońcy składa­ nych w toku oględzin bądź bezpośrednio po ich przeprowadzeniu, a w każdym razie jeszcze wówczas, kiedy nietrw ale i nie dające się później ujaw nić ślady mogą być uzyskane n a m iejscu przestępstw a.

Art. 242 k.p.k. dopuszcza udział obrońcy w czynnościach postępowania przygo­ towawczego, jednakże w praktyce przepis ten jest stosowany wyjątkowo, a udział obrońcy sprow adza się do uczestniczenia w końcowym przesłuchaniu. iStąd zasadny jest i w ynikający z istoty praworządności postulat ożywienia tego przepisu, a w szczególności częstszego dopuszczenia obrońcy do obecności przy oględzinach m iej­ sca przestępstwa. Aczkolwiek wynika to z gw arancji procesowych, których prze­ strzeganie jest obowiązkiem organów ścigających, to jednak z właściwie pojętej roli obrońcy w ypływ a obowiązek dążenia do jej realizacji. Obrońca, jednocześnie ze złożeniem pełnomocnictwa, powinien wnosić o dopuszczenie go do udziału w oględzinach m iejsca przestępstw a, a rodzaj czynu przestępnego, sposób, miejsce oraz inne okoliczności jego popełnienia dadzą asum pt do założenia, że oględziny takie będą przeprowadzone. Można uznać także za celowy wniosek o ich przepro­ wadzenie, jeżeli potrzeba tak a — zdaniem obrońcy — powstanie, a wniosek ten powinien zawierać, oczywiście, żądanie dopuszczenia obrońcy do udziału w czyn­ nościach.

W prawdzie zm iana dotychczasowej praktyki organów ścigania nie powinna stanow ić odległej przyszłości, jednakże do czasu praw idłow ej in terp retacji art.

i24j2 k.p.k. i rzeczywistego stosow ania tego przepisu zadania obrońcy związane z oględzinami m iejsca przestępstw a powinny być realizowane przez pośrednie przy­ najm niej oddziaływanie na ich przebieg. Wyrazić się to powinno we wnikliw ej analizie wyników oględzin, a więc w skrupulatnym badaniu treści protokołu z tej czynności.

K ontrolę opisanych tam ustaleń należy przeprow adzać w pełnej konfrontacji z m ateriałem dowodowym zebranym w toku innych czynności. Dotyczy to zeznań świadków, w yjaśnień podejrzanego, w yników ekspertyz itp. Jeżeli np. z zeznań św iadka w ynika odmienność m iejsca popełnienia, przestępstw a od m iejsca bad a­ nego w toku oględzin, odmienność sposobu popełnienia przestępstw a oraz odmien­ ność użytych środków w porów naniu z tym , co ustalono w toku oględzin, to

oko-52 K a z i m i e r z Ł o j e w s k l _{Nr 5 (101)}

Jiczność ta daje podstaw y do zgłoszenia wniosku o dokonanie oględzin powtórnych bądź kontrolnych. Może się zdarzyć, że w yniki oględzin nie były tem atem prze­ słuchania świadków lub podejrzanego, co uzasadni wniosek o przeprow adzenie po­ nownego przesłuchania.

W szystko to pozostaje w ścisłym związku z elem entam i w ersji o przestępstwie, a jej teza np. o popełnieniu czynu przez podejrzanego bądź w sposób lub przy użyciu środków ustalonych w toku oględzin może być sprzeczna z praw dą obiek­ tyw ną przem aw iającą na korzyść zlecającego obronę.

Od stopnia przygotowania obrońcy, jego znajomości -problematyki oględzin, zasad prawidłowego konstruow ania w ersji o przestępstw ie zależeć będzie rhiara, w jakiej zrealizuje on swe zadania w ynikające z funkcji obrony.

L I T E R A T U R A

w ykorzystana przy opracowywaniu niniejszego artykułu:

1 C y p k o w s k i W . P .: O SM O T R M IE S T A P R O IS S Z E S T W IJ A I T R U P A N A M IE S T IE JE G O O B N A R U 2 E N I J A , K ij ó w 1960 r. 2 G r o s s H .: C R IM IN A L IN W E S T IG A T IO N , L o n d y n 1962 r. 3 G u t e n k u n s t W .: K R Y M IN A L IS T Y K A , w y d a w n i c t w o P r a w n ic z e , W a r sz a w a 1965 r. 4 H o r o s z o w s k i p .: K R Y M IN A L IS T Y K A , P a ń s t w o w e W y d a w n ic t w o N a u k o w e , W a r­ sz a w a 1955 r. 5 H o r o s z o w s k i P .: ŚL E D C Z E O G L Ę D Z IN Y M IE J S C A , W y d a w n ic t w o P r a w n ic z e , W a r sz a w a 1959 r. 6 L e ’ c h a t R .: L A T E C H N IQ U E D E L ’E N Q U E T E C R IM IN E L L E , to m II, B r u k s e la . KAZIMIERZ ŁOJEWSKI

W obronie instytucji odmowy zeznań

( a r ty k u ł p o le m ic z n y )

W ydrukow any w „Państw ie i P raw ie” {z. 2 z 1964 r.) artykuł J. D ankow skiego1 dotyczący w ykładni art. 94 i 95 k.p.k. należy uznać za bardzo ciekawy i oryginalny przyczynek do tak spornej problem atyki w dziedzinie procesu karnego, jak ą sta­ now ią istota, charakter praw ny i k ry te ria stosowalności norm i reguł postępo­ w ania, w ystępujących w literatu rze praw niczej pod umowną nazw ą „zakazów do­ w odowych”. Jednakże z większością poglądów autora nie można się zgodzić. W ię­ cej naw et, należy je uznać za sprzeczne zarówno z treścią omawianych przepisów w rozum ieniu interpretacji w erbalnej, jak i z ogółem tych w szystkich przesłanek, które sk ład ają się n a ratio legis om awianych norm.

i J . D a n k o w s k i : K ilk a u w a g n a t e m a t w y k ła d n i a r t. 94 i 95 k .p .k ., P iP z. 2/64, s. 269 i n .