Prasa konspiracyjna Rzeszowszczyzny w latach 1939-1945

Sokół, Zofia

Prasa konspiracyjna

Rzeszowszczyzny w latach 1939-1945

ZOFIA SOKÓŁ

PR ASA K O N S PIR A C Y JN A RZESZOW SZCZYZNY W LATACH 1939— 1945

Dzieje tajn ej p rasy Rzeszowszczyzny — w przeciw ieństw ie do i n ­ nych regionów — nie doczekały się dotąd żadnej m onografii an i o p r a ­ cowania syntetycznego. Z jednostkow ych publikacji dotyczących po­ szczególnych czasopism na uw agę zasługują trz y P. S ie ra n ta zaw iera­ jąca m onografię pism a „O dw et” , Z. Hirsza odnosząca się do zagadnień poruszanych na łam ach ludowego pism a „Wieści”, oraz W. W ilb ik -Ja- gusztynow ej1.

Z innych publikacji, zaw ierający ch cenne inform acje o u k azy w an iu się w y daw nictw k o n sp iracy jn y ch czy też próbach ich w y d aw an ia, w y ­ mienić należy prace dotyczące dziejów ru c h u oporu na Rzeszowszczyź- nie Z. T raw ińskiej, A. Ciulika, W. Gośeimińskiego2. Na szczególną u w a ­ gę zasługują także cykle a rty k u łó w J. Sw irskiego i W. W ilbik-Jagusz- tynow ej odnoszące się do p ra c y związanej z organizacją ta jn y c h d r u ­ k a rń ludowego ru chu oporu3.

Wiadomości o poszczególnych w y daw n ictw ach konsp iracy jn y ch w y ­ daw anych w ty m regionie można znaleźć w m ate ria ła c h z sesji n a u k o ­ w ych i pop ularnonaukow ych, poświęconych ruchow i rew o lu c y jn em u 1 P. S i e r a n t , Zarys dzie jów konspiracyjnego pisma „Odw et”, „Rocznik H i­ storii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, t. 6, z. 1, s. 202—240; Z. H i r s z, Pro blemy

prz ebudo w y ustroju społeczno-politycznego na łamach „Wieści”, [w:] Ruch ludowy na Rzeszowszczyźnie, Lublin 1967; W. W i l b i k - J a g u s z t y n o w a , Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźn ie, Warszawa 1973.

2 Z. T r a w i ń s k a , PP R na Rzeszowszczyźnie w walce o w y zw o len ie naro­

dowe i społeczne, Rzeszów 1967; А. С i u 1 i k, Z. O r z e ł - T r a w i ń s к a, PPR w latach 1942—1944 w walce o narodowe i społeczne wy zw olen ie Rzeszowszczyzny,

Rzeszów 1957; W. G o ś c i m i ń s k i , Dzieje walki PPR, GL i AL z okupantem hit ­

lerowski m na Podkarpaciu, Rzeszów 1964.

3 J. S w i r s к i, Początki konspiracji ruchu ludowego. Z kart BCh w Rzeszou}-

skiem. Wspomnienia, „Zielony Sztandar”, 1956, nr 96— 101, 103—104; W. W i l b i k -

J a g u s z t y n o w a , Ze wspomnień kon spiratorów „Rocha” „Chłopski Sztandar”, 1946, nr 42, 45, 49; 1947, nr 5, 10; W. W i l b i k - J a g u s z t y n o w a , Roz wój prasy

50 Z O F I A S O K O Ł

i ludowego oraz k ształtow an iu się w ładzy ludow ej na Rzeszowszczyźnie4. Tym sam ym zagadnieniom poświęcone są inne dzieła zbiorowe, w y d a ­ w ane z okazji rocznic, a zaw ierające w spom nienia działaczy re w o lu c y j­ n ych i uczestników ru c h u oporu. Z tego ty p u w y d aw n ictw n a szczegól­ ną uw agę zasługują: W ładza ludowa rodziła się w walce i Z myślą,

o Polsce L u d o w e j5. ■

Sporo in form acji o w y d a w an iu tajn y c h gazetek, ich k olportażu i od­ działyw aniu n a społeczeństwo znaleźć m ożna w bogatej lite ra tu rz e w spom nieniow ej, ja k np.: E. Dąbrowskiego, B. M atusowej, R. Kisiela, S. O rdyka, J. Sokoła, Ł. G rzyw acza-Św italskiego i T. Sag an a6.

O drębnym zagadnieniem są m a te ria ły i d o k u m en ty rękopiśm ienne, zwłaszcza nie publikow ane opracow ania, relacje uczestników ru c h u opo­ ru, organizatorów , re d a k to ró w czy też d ru k a rz y zajm u jący ch się dzia­ łalnością w ydaw niczą w czasie okupacji, ja k również zachow ane w a r ­

chiw ach i bibliotekach zbiory tajn ej prasy. '

Na pierw szym m iejscu należy w ym ienić pracę- doktorską A. Daszkie­ wicza oraz m ag istersk ą E. Piotrowicz, w k tó ry c h kilka rozdziałów do­ tyczyło p ra c y propagandow ej, a zwłaszcza w y d aw an ia i kolportow ania tajnej p ra s y 7. Z in n ych na uw agę zasługują m onograficzne opracow ania

ruchu ludowego na Rze szo wszc zy źnie i je j kierunek ideologiczny, [w:], T e j ż e , Ba ­ taliony Chłopskie na Rzeszow szczyźnie, Warszawa 1973.

4 K. B i e l e n d a , Działalność PPR, GL i A L na terenie Rzeszowszczyzny w

latach 1942—1945, [w:] Materiały z sesji popularnonaukowej poświęconej ruchowi re wolucy jnemu w o j e w ó d z tw a rzeszowskiego, t. 1—2, Rzeszów 1960; T. P i s u l a , Jak rodził się władza ludu na rze sz ows kiej wsi, [w:] Materiały z sesji popularno­ naukowej poświęconej zagadnieniom kształtowania się w ł a d zy ludowej na R zes zo w­ szczyźnie, Rzeszów 1966; M. B e m b e n e k , Ruch ludo wy na Rzeszowszsczyźnie w czasie okupacji, [w:] Ruch lu do wy na Rzeszowszczyźnie. Materiały z sesji nauko­ w e j ozrganizowanej prze z W K ZSL w Rzeszowie z okazji 70-lecia ruchu lu dow e­ go, Lublin 1967; Sesja popularnonaukowa poświęcona działalności organizacji m ło ­ dzieżowy ch na Rzeszowszczyźnie, Rzeszów 1967 (głosy w dyskusji Z. Daraża i S.

Nowakowskiego).

5 A. B u d a , Tamte dni, [w:] Władza ludowa rodziła się w walce, Rzeszów 1959; A. B u d a , Nie staliśmy z bronią u nogi; P. K a r p , O ludziach i działalności

re wo lucy jnej na Podkarpaciu; M. K a c z o r , Walczyliśmy w e w s póln y m froncie;

A. C z e c h , W mrokach okupacji hitlerowskiej, [w:] Ż myślą o Polsce Ludowej,

Rzeszów 1964. .

6 E. D ą b r o w s k i , Szlakiem „Jędrusiów”, Warszawa 1967; t e n ż e , Bez bro­

ni, Warszawa 1969; B. M a t u s o w a , Ifo partyzancki poszły bój... 1939—1945, War­

szawa 1968; R. K i s i e l , Bez munduru m y żołnierze (1939—1945), Warszawa 1968; S. O r d y k , Hasło . „Wisła”. .Wspomnienia działaczy oddziału partyzanckiego BCh, Warszawa 1970; J. S o k ó ł , Konspiracja nad Wisłą i Sanem (1939—1944), War­ szawa 1971; Ł. G r z y w a c z - S w i t a l s k i , Z wa lk na Fodkarpaciu, Warszawa 1971; T. S a g a n , Konspiracja w „Natanie”, Warszawa 1972.

. 7 A. D a s z k i e w i c z , Ruch oporu .w regionie Beskidu Niskiego w latach 1939—1945, Kraków 1970, Wyższa Szkoła Pedagogiczna; E. P i o t r o w i c z , Obwód

F. Domka, L. H arli i M. Plisia oraz nie opublikow ane prace poświęcone poszczególnym czasopismom kon sp iracy jn y m , opracow ane przez b y łych redaktorów , jak C. Nalezińskiego i S. Janusza, czy też r e f e ra t K. R a j ­ zera, wygłoszony na sesji popularnonaukow ej poświęconej roli książki i czasopism w ru ch u oporu na tere n ie p o w iatu łańcuckiego8. Dużą w a r ­ tość faktograficzną m ają relacje pisem ne Uczestników ru c h u oporu za­ chowane w arch iw ach historii partii, ru c h u ludowego i rewolucyjnego, w W arszawie, Krakow ie, L ublinie i Rzeszowie, ja k rów nież n iek o m p le t­ ne zbiory tajn e j p ra s y rozrzucone niem al po wszystkich bibliotekach i archiw ach w Polsce. Na uw agę zasługują relacje S. Fołty, M. Maciągi, E. Dąbrowskiego, F. Kotuli, J. Sigdy, J. Plisia, J. Radożyckiego, K. Sko­ wrońskiego, B. T ry b u sa i innych, znajd u jące się bądź w zbiorach a rc h i­ wów państw ow ych, bądź p ry w a tn y c h w spom nianych osób lub h isto ry ­ ków, działaczy czy nauczycieli zajm ujący ch się ty m zag adnieniem 9. R e ­ lacje uzupełniane by ły dodatkow ym i in fo rm acjam i listowymi, jak r ó w ­ nież relacjam i u stnym i zb ieranym i w trak cie w yw iadów z b yłym i uczestnikam i ru ch u oporu i stanow iły cenne źródło inform acji, często uzupełniające luki w publikow anej lite ra tu rz e okupacyjnej albo w źródłach archiw alnych.

W okresie okupacji hitlerow skiej na obszarze obecnego w ojew ództw a rzeszowskiego wychodziło około 60 ty tu łó w czasopism konspiracyjnych, będących organam i organizacji, stro n n ictw i p a rtii politycznychi°.

przewors ki Związk u Walki Zbrojnej i Ar mii K r a jo w e j 1939—1944 (Studium orga­ nizacji i działalności), praca magisterska pisana pod kierunkiem prof. dr S. Herb­

sta, Warszawa 1970. ■

8 F. Domek, Wspomnienie z ruchu oporu oddziałów AK i BCh z okresu II w oj­ ny światowej (1939— 1944) na ziemi przeworskiej (ze zbiorów prywatnych); L. Har- la, O niepodległość, o władzę ludu, o przeobrażenia społeczno-ekonomiczne (rkps w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej); M. Pliś, Wspomnienia, rkps (w zbiorach prywatnych); Cz. Naleziński, Armia Krajowa w Rzeszowskiem, rkps; S. Janusz, „Idzie” — biuletny w ydawany w Pilźnie podczas okupacji, rkps (obie prace w zbiorach autorów); K. Rajzer, Podziemna prasa polska łańcuckiego ruchu oporu w czasie II wojny światowej, rkps w zbiorach Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łańcucie. .

9 S. Fołta, Prasa konspiracyjna. Relacja (1968); M. Maciąga, Relacja z czerwca 1970; E. Dąbrowski, Relacja (wspomnienia) z 1971; F. Kotula, Relacja z 1972; J. Si-, gda, Relacja w sprawie redagowania i wydawania pisma „Odwet” w tz w .. P o d c en -. trali „Wschód” w regionie Leżajska—Przeworska—Łańcuta (ok. 1958); J. Pliś,. Re­ lacja z 1972; J. Radożycki, Relacja (1972); K. Skowroński, Relacja z 1972; B. Try- bus, Relacja z 1972; Cz. Molenda, Relacja z 1972; L. Kubik, Relacja z 1972; J.B. Ożóg, Relacja z 1972; A. Stańko, Relacja z 1972; A. Patia, Relacja z 1972. .

10 Obliczono na podstawie literatury, wspomnień, ankiet, relacji i wywiadów z osobami, zajmującymi się w okresie okupacji wydawaniem, kolportowaniem, lub

52 Z O F I A S O K O Ł

T ajna prasa stanow iła sku teczn y oręż w ałki ideowej z okupantem . O degrała ona ważną rolę w organizow aniu ru c h u oporu. Niezależnie od treści, jakie propagow ała, ta jn a prasa stw arzała określony klim at, a dla członków poszczególnych u g ru p o w a ń politycznych stanow iła — czasem jed y n ą — form ę więzi organizacyjnej.

W ydaw nictw a konspiracyjne, zwłaszcza w m niejszych ośrodkach r e ­ gionalnych, były efem erydam i; ograniczano się czasami do w y d an ia kil­ ku, a nierzadko jednego n u m e ru czasopisma, po czym periodyk likw i­ dowano. Nie należy je d n a k lekceważyć tej efem erycznej pro d u k cji w y ­ dawniczej, gdyż zastępow ała ona prasę w ty ch miescowościach, do k tó ry c h c en traln e pism a docierały rzadko i z trudnością lub też nie dochodziły wcale.

P ra sa k o nspiracyjn a Rzeszowszczyzny nie m a dotąd żadnej m ono­ grafii ani opracow ania. W C e n tra ln y m katalogu prasy konspiracyjnej od­ notow ano zaledw ie 9 regionalnych czasopism rzeszowskich, w p ra c y B. Gołki Prasa konspiracyjna R O C H A — 6, a w k atalogu A. Przygoń- skiego Prasa konspiracyjna PP R ■— 9 ty tu łó w 11.

-Dzieje tajn ej p ra s y n a Rzeszowszczyźnie podzielić można na trzy okresy.

P ierw szy okres o bejm u je przełom la t 1939/1940 i pierw szy k w a rta ł 1940 r. do chwili u tw o rzen ia Zw iązku W alki Zbrojnej, k tó ry przejął niem al wszystkie sam o rzu tn e ośrodki ru c h u oporu. W ty m czasie za­ częto w ydaw ać jedn o lub d w u k a rtk o w e b iu le ty n y zaw ierające in fo r­ m acje polityczne z n asłuchu radiowego. Te b iu le ty n y radiow e w y d a ­ wano od pierw szych dni okupacji; p ow staw ały one z in icjaty w y je d n o ­ stek bądź też niew ielkich grup, na razie nie związanych z żadną o rg a ­ nizacją polityczną. B iu lety n y te były pisane ręcznie lub na m aszynach, rzadziej powielane, w niew ielkim nakładzie od k ilk u do kilkudziesięciu egzem plarzy, przeznaczone dla wąskiego grona k rew nych, znajom ych czy też członków g ru p y ru c h u oporu. W ty m czasie na Rzeszowszczyź­ nie wychodziło około 6 ty tu łó w tajn ej p rasy — b iuletynów radiowych, zaw ierający ch głównie info rm acje pochodzące z n a słu c h u 12.

11 L. D o b r o s z y c k i , Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939—

1945, Warszawa 1962; t e n ż e , Zaginiona prasa konspiracyjna z lat 1939—1945, [w:] Najnowsze Dzieje Polski 1939—1945, t. 7, Warszawa 1963, s. 173—195; B. G o ł k a , Prasa konspiracyjna „Rocha” 1939—1945, Warszawa 1960; A. P r z y g o ń s k i , Pra ­ sa konspisracyjna PPR. Zarys, katalog, życiorysy, Warszawa 1966; t e n ż e , Publi­ c y sty ka konspiracyjna PPR 1942—1944, t. 1, Warszawa 1961.

12 J. Sigda, Relacja w sprawie redagowania i wydawania pisma „Odwet” w tzw. Podcentrali „Wschód” w regionie Leżajska—Przeworska—Łańcuta, rkps, k. 1; J. Sko­ wroński, List z dnia 16 września 1972; Cz. Naleziński, Armia Krajowa w Rzeszow- skiem, rkps, k. 2; S. Janusz, „Idzie...” — biuletyn wydawany w Pilźnie podczas

D rugi etap dziejów ta jn e j p rasy obejm uje okres od połowy 1940 r. do końca 1941 r. i c h a ra k te ry z u je się organizow aniem sieci reg ionalnych ośrodków wydaw niczych, m ający ch już p ew ne p la n y i p ro g ra m y ideowe. Zm ienia się również technika rep ro d u k c ji (przeważnie hektograficzna), rozw ija się i ustala form a kolportażu, ja k również zwiększa się n ak ła d gazetek do 300— 600 i więcej egzem plarzy. W okresie tym powstało n a j ­ więcej tajn y c h ośrodków w ydaw niczych na Rzeszowszczyźnie. W płynęło na to wiele czynników, m iędzy in n ym i głód inform acji politycznej, w y ­ nikły z zakazów korzystan ia ze środków masowej inform acji, b ra k m o ­ żliwości korzystania z ośrodków k u ltu ra ln y c h , ja k rów nież pow ażny niedobór konsp iracyjn ej p rasy cen tralnej w s to s u n k u do potrzeb. W y ­ daw nictw a p rasy c en tralnej w W arszaw ie czy K rakow ie nie nadążały z zaspokojeniem potrzeb regionów dalej położonych, ze w zględu na trudności d ru k arsk ie i niebezpieczeństw a związane z kolportażem . Zwłaszcza na Rzeszowszczyźnie, bezpośrednio graniczącej ze Zw iązkiem Radzieckim, częstsze były k o ntro le i rew izje w pociągach. Nie bez w p ły ­ w u na tw orzenie się reg ionalnych ośrodków w ydaw niczych na Rzeszow­ szczyźnie m iała treść c e n traln e j prasy. C e n tra ln a prasa podaw ała w ia ­ domości zbyt ogólne, o w ydźw ięku ideow ym nie zawsze odpow iadającym szerokim rzeszom ludności w iejskiej, p rzy czym wiadomości te były mocno opóźnione w sto su n k u do w yd arzeń , a region dom agał się in fo r­ m acji n ajbardziej a k tu a ln y c h 13.

Trzeci okres rozw oju regionalnej p rasy n a Rzeszowszczyźnie o b ej­ m u je lata 1942— 1944/1945. W ty m czasie nastąpiło w y o d ręb n ian ie się sieci w ydaw niczych i kolp ortersk ich czołowych organizacji politycznych i stronnictw : g ru p kom unistycznych, ru c h u ludowego (Stronnictw a L u ­ dowego, „Rocha”, Batalionów Chłopskich) oraz Zw iązku W alki Zbrojnej przekształconego w ty m czasie w A rm ię K rajow ą. O rganizacje politycz­ ne m iały w łasny sy stem propagandow o-prasow y, w łasne organa p ra s o ­ we, ośrodki w ydaw nicze i kolporterskie, ja k rów nież licznych odbior­ ców. W ty m czasie zmienił się również system rep ro d u k cji — nierzadko w ydaw ano prasę drukiem , gdyż ośrodki dysponow ały już w łasn y m i d r u ­ karniam i, co pozwoliło na zwiększenie n a k ła d u p ra s y n a w e t do 5000 egzem plarzy. Zm ienił się również sposób uzyskiw ania inform acji — za­ m iast p rym ity w neg o nasłu chu działały już sp raw n ie p rac u jąc e i odpo­ w iednio wyposażone w sp rzęt techniczny służby radiowe, został zorga­ 18 J. Ś w i r s k i , Początki konspiracji ruchu ludowego, Z kart BCh w Rzeszow-

skiem, „Zielony Sztandar”, 1956, nr 96—100, 101, 103/4; W. W i l b i k - J a g u s z t y ­

n o w a , Ze wspo mnień konspiratorów „Rocha”. Montowanie prasy konspiracyjnej

w Rzeszowskiem, „Chłopski Sztandar”, 1946, nr 42, s. 3—5; nr 45, s. 5; nr 49, s. 3—5;

1947, nr 5, s. 3—5; nr 10, 3—5; t a ż , Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie, „Woj­ skowy Przegląd Historyczny”, 1969, nr 1, s. 201—228.

54 Z O F I A S O K O Ł

nizow any system przekazyw ania i o trzy m y w an ia inform acji i dyspozycji z ośrodków cen traln ych . Ośrodki w ydaw nicze poszczególnych u g ru p o ­ w a ń politycznych działały w oparciu o określony p ro g ram polityczno- ideow y14.

W pierw szych m iesiącach okupacji pojaw iły się ręcznie p rze p isy ­ w ane lub pow ielane n a m aszynach biu ro w y ch b iu le ty n y rad io w e n ie ­ om al w każdej większej miejscowości. W listopadzie i g ru d n iu 1939 r. w Rzeszowie wyszły dw a n u m e r y pism a „Polacy” ; w Kolbuszowej z in ic ja ty w y g ru p y inteligencji urzędniczo-nauczycielskiej ukazały się „W iadomości” pod k ieru n k iem A dam a Ozimka, Franciszka Ig n ara i K a ­ zim ierza Skowrońskiego oraz pismo młodzieżowe „ B iu lety n ” red ag o w a­ ne przez Stefana Deca15. „W iadomości” by ły red ag o w an e w miejsce w y ­ chodzących tu przed w ojną „Wiadomości Kolbuszowskich” i red ak cja tej gazety rozpoczęła w yd aw anie b iu le ty n u radiowego. W P rzecław iu (pow. Mielec) zaczął się ukazyw ać b iu le ty n pt. „ S to k ro tk a ”, w y d a ­ w a n y przez byłych ludowców — J a n a Błachowicza i Stefanię G ubernat. Później, w styczniu 1940 r., pismo to p rze jął ZW Z i jako dw utygodnik ukazywało się ono w Rzeszowie do końca m arca 1940 r. Z rozpoczęciem w ydaw ania pism a „O d w et” n a przełom ie m arca i k w ietn ia 1940 r. ga­ zetka „ S to k ro tk a ” p rzestała się u k azy w ać16.

W Jodłowej (pow. Jasło) przez pew ien czas ukazyw ało się pisemko pt. „Biuletyn R adiow y”, w y daw ane przez Józefa Przewłockiego, A n d rz e ­ ja S tu d n iarza i Leszka Hałacińskiego, a k olportow ane n a p ow iaty j a ­ sielski, dębicki i k ro śn ień sk i17.

W Sanoku i Jaśle w g ru d n iu 1939 r. Polska O rganizacja Sam oobro­ n y T erytorialnej rozpoczęła w y d aw an ie m iesięcznika pt. „S w it” , k tó ry ukazyw ał się do m aja 1941 r. Ogółem ukazało się 18 n u m eró w w n a ­ kładzie ok. 150— 200 egzem plarzy. Pism o to odegrało znaczną rolę w

14 W. C h o j n a c k i , Działalność w y daw n ic z a polskiego ruchu oporu 1939—

1945, „Kwartalnik Historyczny”, 1970, nr 3, s. 754; J. Sigda, Relacja w sprawie reda­

gowania..., k. 1—5; F. Danek, Wspomnienia z ruchu oporu Oddziałów AK, BCh z okre­ su II wojny światowej (1939—1944) na ziemi przeworskiej, rkps; L. Harla, O niepo­ dległość, o władzę ludu, o przeobrażenia społeczno-ekonomiczne, rkps; J. K u c i a ,

K r a k o w sk i ośrodek kon spiracyjnej działalności w y d a w n ic z ej (1939—1945), [w:] Z lat w o jn y i okupacji, t. 2, Kraków 1970, s. 178— 182. .

15 J. Skowroński, List z dnia 16 września 1972; F. Kotula, Relacja z 3 czerw­ ca 1972.

“ M a t u s o w a , Na partyzancki poszły bój... 1939—1945, s. 127; M. Maciąga, Relacja (rkps) oraz ankieta dotycząca pisma „Stokrótka”, z 27 września 1972. ' 17 Ł. G r z y w a c z - Ś w i t a l s k i , Z w a lk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 161; t e n ż e , Inspektorat A rm ii K r a jo w e j „Joachim” — Krosno-Jasło-Brz ozów-

integracji ludności tej części P o dkarpacia, zróżnicowanej narodow ościo­ wo i wyznaniowo; mobilizowało ono do wspólnej w alki ź faszyzm em i naw oływ ało do oporu przeciw ok u p a c y jn y m władzom. Pismo zaw ie­ rało szereg ry su n k ó w satyrycznych, k a r y k a tu r politycznych i w ierszy ośmieszających przyw ódców faszy zm u 18.

Z jednostkow ych in ic ja ty w w y daw niczych w początkach organizo­ w ania się ru c h u oporu na uw agę zasługuje działalność S tefan a Jan u sza z Pilzna i w y d a w an y przez niego b iu le ty n radiow y „Idzie...” . P ierw szy n u m e r tego b iu le ty n u zaczął się ukazyw ać w m arc u 1940 r. i z p r z e r ­ w am i wychodził do końca okupacji. Pismo przeznaczone było dla b a r ­ dzo wąskiego k ręgu odbiorców, przew ażnie kobiet, ukazyw ało się w n a ­ kładzie 6 egzem plarzy i zasięgiem oddziaływ ania obejm owało ponad 100 osób19.

Po pierw szym okresie sam orzutnego p ow staw ania w y d a w n ic tw n a ­ stąpił drugi okres planowego organizow ania ośrodków w ydaw niczych. W 1940 r. najpow ażniejszy ośrodek w y d aw n iczy powstał w T a rn o b rz e ­ gu. G ru p k a młodzieży skupionej wokół W ładysław a Jasińskiego rozpo­ częła w ydaw anie, początkowo niereg u larn ie, biuletynów radiowych, na tle k tó ry c h narodziła się m yśl w y d a w an ia własnego org an u prasow ego „O dw et”, od którego nazw ę przejęła później cała organizacja. P ierw szy n u m e r „O d w etu ” ukazał się n a przełom ie m arca i k w ietn ia 1940 r.

W Lipniku koło P rz ew o rsk a utw orzono ośrodek w y daw niczy (prze­ niesiony z Opalenisk), gdzie zaczęto w y d aw ać tygodnik „Czyn”, w m ie j­ sce dotąd ukazującego się „O d w etu ” . W koń cu 1940 r. i na początku 1941 r. w ydaw ano tu ta j sa ty ry c zn e pismo „Hałas na U licy” red agow ane

i opracow yw ane przez Czesława M olendę20. .

Zapotrzebow anie na prasę w tzw. inspektoracie „W schód’ w zrastało z każdym m iesiącem i dlatego postanow iono pismo „Czyn” w y d aw ać drukiem . Z apadła wówczas decyzja zarek w iro w an ia d ru k a rn i K isielew ­ skiego w Przew orsku, co też uczyniono 8 stycznia 1943 r.21 P rz ez p e ­ wien czas zasoby d r u k a r n i przewożono z m iejsca na m iejsce w celu z a ­ tarcia śladów, wreszcie umieszczono ją w Albigowej i uruchom iono w końcu 1943 r. Od tego czasu „Czyn” zaczął ukazyw ać się d ru k ie m w n a ­ kładzie około 2000— 250 egzem plarzy pod red a k c ją Eugeniusza Didyka i Józefa Sigdy, a p rzy pom ocy J a n a Bącali i Lecha Dzierżanowskiego.

18 „Swit”, Pismo Organizacji Bojowej POST, 1941 (w zbiorach Archiwum КС PZPR).

18 S. Janusz, „Idzie...” biuletyn wydawany..., к. 1—23.

20 Cz. Molenda, List z dnia 15 maja 1972; E. D ą b r o w s k i , Bez broni, War­ szawa 1969, s. 102.

21 A. Z a g ó r s k i , Ak c ja na drukarnię, „Za Wolność i Lud”, 1964, nr 2, s. 1; J. Sigda, Relacja w sprawie redagowania..., k. 10. . .. ■

56 Z O F I A S O K Ó Ł

Pismo wychodziło reg u la rn ie co tydzień, do lipca 1944 r., sta ra ją c się jed n y m z p opularniejszych pism ko n sp iracy jn y ch ukazujących się na Rzeszowszczyźnie.

W pozostałych p u n k tac h przebitkow ych zaszły również daleko idące zm iany organizacyjne. W obwodzie ZW Z—AK Jasło w d aw n y m punkcie przebitkow ym „O d w etu ” zaczęło się ukazyw ać pismo „ K r e t” ■— w fo r­ mie powielonej, w obwodzie Mielec w K rzem ien icy nowo pow stałe pismo nosiło ty tu ł „P lacó w ka”, a w T arnobrzegu ■— „Biuletyn In fo r­ m a c y jn y ”22.

W szystkie te ośrodki pow stały w m iejscu daw nych p u n k tó w p rz e ­ bitkow ych „O d w etu ”, naw iązy w ały zresztą do niego poprzez podobień­ stwo graficzne, k o n ty nu o w an ie n u m e ra c ji i edycji. Niem niej, by ły to już inne czasopisma, o zm ienionym program ie, będące już w y k ła d n i­ kiem ideologii ZW Z—A rm ii K ra jo w e j23.

Przekształceniu się Zw iązku W alki Z brojnej w A rm ię K ra jo w ą to ­ warzyszyło pow staw anie n ow ych ośrodków w ydaw niczych lub też p rz e j­ m ow anie już istniejących.

Jesienią 1940 r. w Handzlówce koło Ł ań cu ta J a n K raw iec rozpoczął w ydaw anie b iu le ty n u radiowego pt. „Ruch Polski” , k tó ry z początkiem 1941 r. przejął in sp e k to ra t „W schód” , tw orząc bazę pod duży i p rężny ośrodek w ydaw niczy. Z początkiem 1941 r. zaczęło ukazywać się tu ta j pismo „Na p o s te ru n k u ” , któ re z czasem stało się głów nym org an em AK na Rzeszowszczyźnie24. R e dak to ram i tego pism a kolejno byli: J a n Bałda, L udw ik Nałeziński, Gabriel Brzęk, a w spółpracow nikam i — Czesław Naleziński, bracia K rygow scy, L u d w ik Bałda i Stanisław N yrkowski. R edakcja tego pism a często zm ieniała m iejsce p o b y tu ze względów bez­ pieczeństwa; początkowo mieściła się w Handzlówce, n astęp n ie w Rze­ szowie, Błażowej, Tyczynie i Chm ielniku. Z pism em ty m w sp ó łp raco ­ w ał J a n Bolesław Ożóg, poeta, pu b lik u jąc szereg w ierszy i tekstów pieśni o c h a ra k te rz e patrio ty czny m . Z czasem „Na p o s te ru n k u ” stało się czołowym organ em AK, miało swoją prężn ą sieć p u n k tó w p rze b it­ kow ych i kolporterskich. Pop ularn o ść gazetki pociągała za sobą stałe zwiększanie nakład u, a o m a te ria ł — papier, m atry ce, k alk ę do po w ie­ lania — było coraz tru d n ie j. Postanow iono wówczas w y d aw ać pismo d ru k ie m i opracow ano śm iały pom ysł w y k ra d z en ia sp rz ę tu d r u k a rs k ie ­

22 P. S i e r a n t , Zarys dzi ejó w konspiracyjnego pisma..., s. 240.

23 P. S i e r a n t , op. cit., s. 240; M. M a c i ą g a , „Jędruś” a ZW Z—AK, „Wroc­ ławski Tygodnik Kulturalny”, 1969, nr 4, s. 6—7.

24 Cz. Naleziński, Armia Krajowa..., k. 2; J. Sigda, Relacja w sprawie redago­ wania..., k. 4; L. Kubik, Relacja z dnia 4 września 1972; A. Stańko, Relacja z 5 czerwca 1972.

go z więzienia w Rzeszowie, gdzie zgrom adzono sp o ry zapas m a te ria łu drukarskiego i m aszyn z zare k w iro w a n y ch przez władze ok u p acy jn e p ry w a tn y c h zakładów drukarskich. P la n ten został zrealizow any w p e ł­ ni: w koszach z bielizną przeznaczoną do p ran ia wywieziono cały po ­ trz e b n y sprzęt d ru k a rs k i w raz z m aszyną d ru k arsk ą, tzw. „bostonką”25. D ru k a rn ię zm ontow ano w zabudow aniach J a n a P a jd y w Obszarach K ielnarowskich. O dtąd „Na p o s te ru n k u ” ukazyw ało się d ru k ie m w n a ­ kładzie 5000 egzem plarzy.

Czasopismo to podaw ało bogaty serw is prasow y, k o m en ta rz e w y d a ­ rzeń politycznych i frontow ych, zamieszczało na sw ych łam ach szereg a rty k u łó w publicystycznych an alizujących sy tu ację polityczną Europy, sp ra w y granic Polski, stosunków z ZSRR, p ro g ra m u przyszłej w yzw o­ lonej Polski itp. Przyzn ać trzeba, że au to rz y a rty k u łó w w y k azy w ali d u ­ żą trzeźwość polityczną, co nie zawsze było zgodne z linią polityczną wyznaczoną przez rząd londyński. R edakcja pism a ogłaszała częste k o n ­ k u rsy literack ie n a wiersze, opowiadania, tek sty piosenek p arty zan ck ich itp. W w y n ik u k o n k u rsu n a sz ta n d a r p artyzancki, pierw sza nag ro d a „Na p o s te ru n k u ”, ja k ą o trzy m ał jed e n z projektów , sta ła się oficjal­ ny m sym bolem In sp e k to ra tu A K Rzeszów26.

Ośrodek w ydaw niczy „Na p o s te ru n k u ” m iał swoje p u n k ty p rz e b it­ kowe w obwodach Dębica i Kolbuszowa, gdzie początkowo z m a try c odbijano egzem plarze czasopisma, później jako sam odzielne d odatki lub m utacje. W Dębicy uk azyw ał się „ Ś w it” jako m u ta c ja „Na p o s te ru n k u ” z zachow aniem jego n u m e ra c ji i edycji. „Ś w it” u k azy w ał się od połowy m arca 1943 do lutego 1944 r. Przez pew ien czas d ru k o w a n y był w Łącz­ kach K ucharsk ich przez A dam a C zerepaka27.

Na tere n ie obwodu kolbuszowskiego w latach 1943 i 1944 wychodził „W iarus”, dodatek lok alny do pism a „Na p o s te ru n k u ” , pod red a k c ją M ichała Mokrzyckiego, p rzy pom ocy K azim ierza Skowrońskiego, K azi­ m ierza W eryńskiego, Bolesława N azim ka i J a n a Bolesława Ożoga28. P o ­ czątkowo p u n k t pow ielania mieścił się w dom u Skow rońskich i Rychlo- wej w Kolbuszowej Dolnej, następnie przeniesiony został do dom u Cho­ dorowskich w Kolbuszowej Górnej. P o nadto w Kolbuszowej ukazy w ały się jeszcze inne dodatki: „ G aw ęd a” i „ K o sy n ier” jako m u ta c je

„Wia-25 A. Z a g ó r s k i , Konspira cyjny opłatek, „Wrocławski Tygodnik Kulturalny”, 1969, nr 2, s. 7; Cz. Naleziński, Armia Krajowa..., k. 6-—9; J. B. Ożóg, Relacja z 4 września 1972; L. Kubik, Relacja z 4 czerwca 1972.

26 Cz. Naleziński, Armia Krajowa..., k. 10—20. 27 S. Janusz, „Idzie...” biuletyn wydawany..., k. 2—5.

28‘ K. Skowroński, List z dnia 16 września 1972 oraz relacja z 10 lipca 1972; J. B. Ożóg, Relacja z 4 września 1972.

58 Z O F I A S O K 0 Ł

ru s a ” , w nakładzie około 300 egzem plarzy n a u ż y te k pow iatu kolbu- szowskiego29.

Z innych inicjatyw, w ydaw niczych A K na uw agę zasługuje pismo młodzieżowe „C zaty” , w y d a w an e w Rzeszowie w połowie 1943 r., czy też „Placów ka” , pismo młodzieżowe w y d a w an e w P rzem y ślu , początko­ wo przez Stanisław a K ostkę i Zbigniew a Kam ińskiego. Po przejęciu w y ­ daw nictw a przez K e d y w ukazyw ało się ono pod zm ienionym ty tu łe m jako „ B iu le ty n ” pod re d a k c ją Józefa Zawiły, z zachow aniem edycji i n u m era cji „Placów ki”30. R e fe ra t p ro p ag a n d y in sp e k to ra tu p rzem y sk ie­ go w y d aw ał rów nież pisem ko „Prom . B iu lety n P ro p a g an d y Mówionej A K ” w L ip nik u na przełom ie la t 1943 i 1944. Był to tygodniow y p rz e ­ gląd inform acji, w y d a w an y jako m aszynopis, później pow ielany na hek- tografie w nakładzie około 200 egzem plarzy, przeznaczony dla p ropa- gandystów , zajm ujący ch się upowszechnianiem wiadomości politycznych wśród ludności cy w iln ej31. M utacją „ P ro m u ” był tygodnik pow ielany pt. „Żołnierz O by w atel”, w y d a w a n y w Handzlówce w połowie 1944 r., a przeznaczony dla p a rty z a n tó w 32.

O drębną funkcję w śród ośrodków w ydaw niczych n a Rzeszowszczyź­ nie zajm ow ał rejon Po d karp acia obejm ującego powiaty: Jasło, Krosno, Brzozów, Sanok i Lesko33. Na P od k a rp ac iu — najb ard ziej u p rze m y sło ­ wionej i zaludnionej części Rzeszowszczyzny ■— ru c h oporu rozpoczął się wcześnie, jeszcze w 1939 r., z in ic ja ty w y in d y w id u aln y ch osób lub grup, k tó re weszły później w skład ZW Z i AK. W pierw szym okresie na P o d k a rp ac iu uk a z y w a ły się sporadycznie b iu le ty n y rad io w e w J o ­ dłowej, Jaśle, Krośnie, W arzycach, Sanoku, L esk u — inicjow ane przez młodzież szkolną. W Miejscu P iasto w y m d ru k iem ukazyw ała się „R e­ d u ta ” od g ru d n ia 1940 r. do czerw ca 1941 r., organ ZWZ pod red ak cją Z. Lewickiego i S. Gieruckiego. N ato m iast A ntoni Zawadzki i W iktor Łęcki w ydaw ali w Ja śle n a przełom ie lat 1940 i 1941 „Nasz P rz e g lą d ” , b iuletyn radiow y, pow ielany, oraz pismo pt. „N aród P olski”. W K rośnie w ty m czasie u k a z y w a ły się pisma: „ B u n t” , „ P ło m ień ”, „Racławice” i „ W iktoria” , w Sanoku „ P o b u d k a ”, w Z agórzu „Wiadomości Podzie­

29 A. Zagórski, Relacja z 5 czerwca 1972.

89 S. K o s t k a - D ą b r o w a , Relacja z 6 czerwca 1972; Z. Sławian-Orliński, Kryptonimy z czasów okupacji hitlerowskiej 1939—1945, rkps (ze zbiorów L. Włod­ ka z Przemyśla). '

31 L. D o b r o s z y c k i , Zaginiona prasa konspiracyjna...; Z. Sławian-Orliński, Kryptonimy z czasów okupacji...; A. Zagórski, Relacja z 5 czerwca 1972.

32 A. S k a r ż y ń s k i , Niektóre as pekty działalności BIP-u K G A K , „Wojsko- -wy Przegląd Historyczny”, 1961, nr 3, s. 62—63.

m ia ”34. Liczne aresztow ania w 1941 r. rozbiły i zaham ow ały tę działal­ ność. W 1942 r. rozpoczęto odbudowę organizacji nieom al od nowa, tw o ­ rząc In sp e k to ra t A K „ Jo achim ” ob ejm u jący powiaty: Krosno, ' Jasło, Brzozów i Sanok początkowo z· siedzibą w Jaśle, od w rześnia 1943 r. w K rośnie35. Szefem praso w y m In sp e k to ra tu został A ntoni P a tia , dzien­ n ik arz o dużym doświadczeniu, k tó ry zorganizow ał ośrodki w ydaw nicze w poszczególnych obw odach36. W obwodzie K rosno ukazyw ało się pismo „R e d u ta ” (II) — oficjalny o rg an In sp e k to ra tu „ Jo ach im ” pod red a k c ją Franciszka F eriu sia (od czerwca 1942 r. do w rześnia 1944 r.).

■ W Ja śle org an em obwodu A K było pisem ko pow ielane „ K r e t” . U k a ­ zywało się ono k ró tk o i zawieszone zostało w sk u te k dekonspiracji. O rg a ­ n em obwodu Sanok b y ł „ P rzeg ląd T ygodniow y” pod red a k c ją J a n a Ra- dożyckiego, w y d a w a n y kolejno w Bażanówce, Ja ćm ierz u i W zdowie (od października 1943 r. do lipca 1944 r.)37. W obwodzie Brzozów w y d a w a ­ no pismo „Szlakiem Orła Białego” pow ielane w Haczowie pod red ak cją S. Narela.

Z in n y ch organizacji działających n a P o d karpaciu, k tó re później w e ­ szły w skład AK, w ym ienić należy g ru p ę „Racławice” . W y d aw ała ona pismo „Racław ice” i „ P rzeło m ” ■— tygodniow e serw isy prasow e pod red a k c ją B ronisław a T ryb u sa (od połowy 1943 r. do końca okupacji)38. O drębną k a rtę w dziejach ru c h u oporu na Rzeszowszczyźnie stanow i działalność Polskiej P a r tii Robotniczej ' i organizacji lewicowych, k tó re rozw inęły żyw ą akcję w ydaw niczą. W Rzeszowskiem P P R w yrosła na gruncie org anizacyjn ym C zynu Chłopsko-Robotniczego, K om unistów Podkarpacia i Z w iązku P a trio tó w P o dkarpacia. Od rozpoczęcia swojej działalności P P R rozw inęła ożywioną p racę organizacyjną, ideową i po ­ lityczną. Celem jej była m obilizacja społeczeństwa do bezkom prom iso­ wej w alki z o k u p a n te m o narodow e i społeczne wyzw olenie k raju . W aż­ n y m orężem org anizacyjn ym ideowego i politycznego rozw oju p a rtii była prasa, ta jn e gazetki, ulotki, ogłoszenia, k o m u n ik a ty itp. C e n tra ln a p rasa kon sp iracy jn a w y d a w an a w W arszaw ie spełniała w ażną rolę p ro ­ pagandową, docierając do różnych g ru p i tere n o w y c h środow isk lew i­ cowych. J e d n a k początkowo niew ielki jej n a k ła d (100— 200 egz.), t r u d ­ ności związane z k olportażem i rozproszenie poszczególnych g ru p nie 34 A. D a s z k i e w i c z , Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego w latach 1939—1945, praca doktorska, Kraków 1970, rkps (ze zbiorów autora); A. Patia, Re­

lacja z 7 czerwca 1972.

35 Ł. G r z y w a c z - S w i t a l s k i , Inspektorat Ar mii K r o k o w e j „Joachim” ;

t e n ż e , Z w a lk na Podkarpaciu, s. 140—141.

. 36 A. Patia, Relacja z czerwca 1972. "

37 J. Radożycki, Relacja z lipca 1972.

60 Z O F I A S O K Ó Ł

pozwalały na system atyczne z a o patryw an ie ośrodków prow incjonalnych w m ate ria ły propagandow e; w związku z ty m poszczególne ośrodki s ta ­ nęły wobec konieczności organizowania w łasn y ch terenow ych ośrodków w ydaw niczych38. Ju ż w 1940 r. — a więc jeszcze przed u tw orzeniem P P R na Rzeszowszczyźnie — pow stała g ru p a złożona z byłych działaczy ZWM „Wici” : Stanisław a Szybistego, Szym ona Kocioła, Józefa B ielen­ dy, W alentego Sikory i Bolesława M itury, pod nazw ą „Czyn Chłopsko- Robotniczy” , k tó ra zaczęła od 18 m arc a 1941 r. w ydaw ać czasopismo 0 tej samej nazw ie40. Pismo ukazyw ało się w maszynopisie w Czudcu, potem w Trzebusce; redagow ane było przez Teofila W itka. W m a ju w sk u te k rozbicia organizacji przez gestapo pismo przestało się u k a z y ­ wać. Ogółem w yszły trz y n u m ery , po czym działalność d ru k a rn i zo­ sta ła zawieszona41. Organizacja „Czyn Chłopsko-Robotniczy” sw y m w p ły ­ w em objęła również Podkarpacie, tw orząc terenow e ośrodki o rganiza­ cyjne pod nazw ą „Czyn Robotniczo-Chłopski”, skupiające działaczy ko­ m unistycznych. Zm iana nazw y m iała podkreślać robotniczy c h a ra k te r tej organizacji42.

W system ie org an izacyjn ym P P R Rzeszowszczyzna należała do Obwodu Krakowskiego; dzieliła się ona n a 2 okręgi: n r 12 — rzeszowski oraz n r 13 — jasielsko-gorlicki. Oba okręgi, oddalone od W arszaw y 1 K rakow a, od początku istnienia zainteresow ane były w rozw oju w łas­ nych ośrodków wydaw niczych. W 1942 r. w okręgu rzeszowskim za­ częto w ydaw ać pismo P P R „Czyn Chłopsko-Robotniczy” (II), k tó re w nazwie naw iązyw ało do pism a organizacji rew olucyjnej działającej na ty m tere n ie w okresie poprzedzającym pow stanie P P R 43.

W latach 1943— 1944 rzeszowski K o m ite t O kręgow y P P R w y d aw ał następujące pisma: „ P ro le tariu sz ” , „ J u tro Polski” i „Na s tra ż y ”, któ ry ch m iejsc w ydania oraz zespołów re d a k c y jn y c h nie udało się ustalić, jak również odnaleźć zachow anych egzem plarzy. W 1944 r· zorganizowano ośrodek w ydaw niczy w N ienadów ce (pow. Kolbuszowa), gdzie w y d a ­ w ano pow ielane pismo „K u wolności”, oraz d ru g i ośrodek w Czudcu, 39 Z. T r a w i ń s к a, PPR w Rz es zo w sk iem na czele frontu demokratycznego

w wal ce o wyzw olen ie narodowe i społeczne (1942·—1948), Rzeszów 1967, s. 42;

A. P r z y g o ń s k i , Prasa konspiracyjna PPR, cz. 1: Prasa konspiracyjna organi­

zacji przedpeperowskich, „Zeszyty Prasoznawcze”, 1962, nr 1/2, s. 4—9.

40 К. В i e 1 e n d a, Działalność PPR, GL i A L na terenie Rz eszow szczyzny

(lata 1942—1945), [w:] Materiały z sesji popularnonaukowej poświęconej ruchowi robotniczemu woj. rzeszowskiego, t. 1, Rzeszów 1960, s. 275.

41 J. K a m i ń s k i , Zrodzeni w walce. X X -l e c ie PPR na Rzeszowszczyźnie, „Wrocławski Tygodnik Katolików”, 1962, nr 12, s. 5—6; A. C z e c h , W mrokach

okupacji hitlerowskiej, [w:] Z my ślą o Polsce Ludowej, Rzeszów 1963, s. 14—16.

42 A. D a s z k i e w i c z , Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego, k. 60—61. 43 A. P r z y g o ń s k i , Prasa konspiracyjna PPR, s. 35.

w k tó ry m w y d aw ano od stycznia do m aja „Jedność Chłopsko-Robotni- czą”44. R ed ak to rem tego d w u tygodnika powielanego był K azim ierz Bał- chan, p rzy w spółpracy S tanisław a K róla i Józefa Liba. W m a ju 1944 r. ośrodek ten został zdekonspirow any, re d a k to r K azim ierz B ałchan a resz­ tow any i stracon y w m a ju 1944 r.

O kręg jasielsko-gorlicki był te re n e m o 'najsłabszej działalności w y ­ dawniczej partii, a przyczyna tego tkw iła w częstych rep re sja c h o k u ­ panta. Tutaj znajdow ały się cztery lotniska, m agazyny i silne garnizony wojskowe. Pow ażną przeszkodę w organizow aniu ru ch u oporu stanow ił problem narodow ościow y45. Nie bez znaczenia była też silna a n ty k o m u ­ nistyczna pro p agan d a obozu londyńskiego, jego prężne i dobrze w y p o ­ sażone ośrodki w ydaw nicze46. Okręg ten w p ra c y propagandow ej po słu ­ giwał się prasą krakow ską, rzeszowską i centralną, k tó rą p rz e d ru k o w y ­ wano na m iejscu — w Czudcu lub w Nienadówce. Z in ic ja ty w y A u g u ­ sty n a Micała i S tanisław a Ziaji w G orlicach zorganizowano ośrodek w ydaw niczy w dom u Dońskich, gdzie rozpoczęto tłum aczenie na język ukraiński ce n traln y c h pism P P R — „ T ry b u n y W olności” i „G w ard zisty ” — któ re n astępnie powielano jako m utacje. Z in ic ja ty w y se k re tarz a okręgu Em ila Dziedzica rozpoczęto przygotow ania do u tw o rzen ia ośrod­ ka wydaw niczego w Gorlicach, gdzie zam ierzano w y d aw ać pismo „Pło­ m ienie” lub „Z arzew ie”. Masowe aresztow ania gorlicko-jasielskiej o rg a ­ nizacji p a rty jn e j w m a ju 1943 r„ a n astępnie dekonspiracja lokalu, gdzie zam ierzano w ydaw ać pismo, sta n ę ły tem u na przeszkodzie47. Ośrodka wydaw niczego nie udało się zorganizować n a ty m teren ie do końca o k u ­ pacji. S krom ną działalność w ty m zakresie (wydaw anie odezw i ulotek) prowadzono przy pomocy dwóch p u n k tó w w ydaw niczych w Jabłonicy (pow. Jasło) i W ójtowej (pow. Gorlice), w yposażonych w m aszy n y do pisania. W Jabłonicy, w m ieszkaniu L u d w ik a Biernackiego, redagow ano pismo K om itetu Okręgowego P P R w Gorlicach, „T ry b u n ę P o d k a rp a c k ą ”, noszącą p o d ty tu ł „O rgan Naftow ego K o m ite tu Okręgowego P P R ” . R e ­ daktoram i. tej gazetki byli Jad w ig a Ludw ińska, P aw eł K a rp i W ojciech Kwilosz48.

44 A. P r z y g o ń s k i , op. cit., s. 129.

45 Ł. G r z y w a c z - Ś w i t a l s k i , Z w a lk na Podkarpaciu, s. 111—115. 46 A. P r z y g o ń s k i , Prasa konspiracyjna PPR, s. 89—93.

47 A. P r z y g o ń s k i , op. cit., s. 69, 72—74; J. L u d w i ń s k a , Pra wie dw a

lata w Krak owskiem, {w:] Czas wi elkiej próby. Wspomnienia bojo w ników o O jc zy­ znę Ludową 1939—1945, Warszawa 1969.

48 K. B i e l e n da, Działalność PPR, GL i AL..., s. 275; P. K a r p , O ludziach

i działalności rewolucyjnej na Podkarpaciu, [w:] Z myślą o Polsce Ludowej, Rze­

szów 1963, s. 260; Publicy sty ka konspiracyjna PPR 1939—1942, t. 1: 1942, Warszawa 1961, s. 337; W. G o ś c i m i ń s k i , Dzieje w a lk PPR, GL i A L z oku pan tem hitle­

62 Z O F I A S O K O Ł

Na łam ach „T ry b u n y P o d k a rp a c k ie j” w zyw ano do tw orzenia szero­ kiego fro n tu narodowego, analizow ano s y tu a c ję polityczną, m ięd zy n a­ rodową, zm iany zachodzące w k raju . G azetka propagow ała p latform ę porozumienia, z in n y m i organizacjam i k o n sp iracy jn y m i działającym i na terenie P o d k a rp ac ia 49. Podobny pro g ram ideow y rep rezen to w ała „ J e d ­ ność Chłopsko-Robotnicza” ■— organ K o m ite tu Okręgowego PPR, u k a ­ zujący się jako d w u tygodnik w Czudcu pow. Strzyżów. P ierw szy n u m e r tej gazetki ukazał się w sty czn iu 1944 r. pod red ak cją Kazim ierza Bał- chana i Stanisław a Króla. Członkam i red a k c ji byli również Józef Lib, J a n Ustrzycki i Józef Sitek, kolportaż prow adziła W iktoria Wiśniewska.. Pism o ukazyw ało się w postaci powielanej; zasięgiem sw ym obejm owało pow iat rzeszowski. Ogółem ukazało się 10 num erów , ostatni pochodził z 15 m aja 1944 r. Pismo przestało ukazyw ać się w sk u tek rozbicia r e ­ dakcji. „Jedność” m iała s ta ły układ treści złożony z a rty k u łu p r o g ra ­ mowego, wiadomości z fron tó w uzyskiw anych z własnego nasłuchu, w ia ­ domości różnych, przew ażnie z tere n u , ostatnich wiadomości, po k w ito ­ w a ń funduszu prasowego. W n u m era ch 2, 6, 7 publikow ano cykl a r t y ­ kułów O co w alczy Polska Partia Robotnicza, będący równocześnie p rogram em działania organizacji50.

W połowie 1944 r. w Nienadówce pow. Kolbuszowa zaczęło u k a z y ­ wać się powielane pisemko „K u wolności”, organ K om itetu Okręgowego P P R w Rzeszowie, P ro g ra m pism a był zbliżony do ideologii „Jedności Chłopsko-Robotniczej”. Pism o miało przygotow yw ać społeczeństwo do w ielkich przeobrażeń społecznych. Egzem plarzy pism a dotąd nie od­ naleziono51,

P rasa p a rty jn a o degrała znaczną rolę in fo rm acyjno-propagandow ą na .Rzeszowszczyźnie, m im o że ilościowo ustępow ała pismom AK. W sp o ­ sób pełny i obiektyw n y inform ow ała ona o sy tu acji politycznej na św ię­ cie i w k ra ju , ukazując we właściw ych p ro p o rcjach rzeczyw istą sy tu ację Polski na arenie m iędzynarodow ej. Działalność in fo rm acy jn a p rasy p a r ­ tyjnej łączyła się ściśle z działalnością wychowawczą, ideową i a g ita ­ cyjną, za pomocą której p a rtia m usiała przeciw działać zarówno polityce okupanta, ja k i w pływ om re a k c y jn y m sk ra jn y c h u g ru p o w ań podziemia.

48 „Jedność Chłopsko-Robotnicza. Organ PPR”, Czudec 1944, nr 6; K. B i eJ e n­ d a, Działalność PPR, GL i AL..., s. 32—33; P ubl icystyka konspiracyjna P P R 1942—·

1945, s. 328. , . · .

50 A. B u d a , Nie staliśmy z bronią u nogi, [w:] Z my ślą o Polsce Ludowej, Rzeszów 1963, s. 110; Д. C i u l i k, Z. O r z e ł - T r a w i ń s k a , S ylw e tk i działaczy

rewolucyjnych Ziemi. Rzeszowskiej, Rzeszów 1957, s. 35; Z. T r a w i ń s k a, PPR na Rzeszowszczyźnie, s. 49.

51 A. P r z y g o ń s j c i , Pras a konspiracyjna PPR, s. 133; Publicystyka konspi­

P rasa P P R w sposób n ajb ard ziej ko n se k w e n tn y przeciw staw iała się terro ro w i o k upan ta, m obilizując społeczeństwo do czynu zbrojnego, zwalczała faszyzm i jego ideologię, u m acniała i p o d trzy m y w ała w iarę w zwycięstwo, p rzeciw staw iała się dep raw acji m oralnej i politycznej

społeczeństwa. . .

R ad y k a ln y c h a ra k te r m ia ła p rasa ru ch u ludowego, k tó ra n a Rze­ szowszczyźnie odegrała ogrom ną rolę. R uch chłopski na teren ie Rze- szowszczyzny był silniejszy niż gdzie indziej. L udow cy rzeszowscy n a ­ leżeli, do. najbard ziej św iadom ych politycznie członków SL czy „W ici”., Rzeszowskie wchodziło organizacyjnie w skład O kręgu Krakowskiego, t w o r z ą c . w ła sn y podokręg, bardziej ra d y k a ln y i sam odzielny niż k r a ­

kowski lub c e n tra ln y w arszaw sk i52. .

Początki ośrodków w ydaw niczych teren o w y ch ru c h u ludowego się^ gają pierw szych dni okupacji. Początkow o skupiano się w niew ielkich grupkach w celu słuchania k o m u n ik ató w radiowych, k tó re zapisywano i podaw ano dalej. Lokalne b iu le ty n y radiow e w y p rzed ziły oficjalną prasę ludow ą „Rocha” . B iu letyn ó w tych ukazyw ało się bardzo dużo, niem al we w szystkich w iększych miejscowościach, gdzie przed w ojną działała organizacja młodzieżowa „Wici” lub miało w p ły w y S tronnictw o Ludowe. W g ru d n iu 1939 r. w P rzecław iu w pow. m ieleckim W ilhelm Lotz zaczął w yd a w ać odbijaną na powielaczu „S to k ro tk ę ” , pismo b y ­ łych ludowców, w y d a w an e początkowo z in icjaty w y p ry w a tn e j, n a s tę p ­ nie p rzejęte przez ZWZ i przeniesione do Rzochowa, pow. Mielec, za­ wieszone z chw ilą u kazania się „O d w etu ” W ładysław a Jasińskiego53.,

W m iarę konsolidow ania się ru c h u ludowego na Rzeszowszczyźnie zaszła konieczność organizow ania ośrodków wydaw niczych, gdyż głód wiadomości wśród chłopów był bardzo silny, ilość kolportow anej p rasy z ośrodków c e n traln y c h była niew ystarczająca, p rzy ty m ideologia w y ­ rażana przez prasę c e n tra ln ą nie zadow alała działaczy ru c h u ludowego

w Rzeszowskiem54. . . . . .

62 B. G o ł k a , Prasa konspiracyjna „Roęha”, s. 194; Materiały źródł owe cło

historii ruchu ludowego, t. 4: 1899—1945, Warszawa 1966, s. 572; W. W i l b i k -

J a g u s z t y n o w a , „...Podorać się pod wroga siły...”, [w:] Kobi eta w walce, War­ szawa 1970, s. 96—102; J. Ś w i r s k i , Początki konspiracji ruchu ludowego, „Zie­

lony Sztandar”, 1956, nr 96, s. 5; nr 97, s. 7.

53 M. Maciąga, Relacja z 7 czerwca 1972; t e n ż e , „Jędruś” a ZWZ—AK, „Wrocławski Tygodnik Katolików”, 1969, nr 4, s. 6—7; P. S i e r a n t , Zarys dzie­

jó w konspiracyjnego pisma..., s. 240. , , 54 S, O r d y k , Hasło „Wisła”, Warszawa 1970, s. 90][109; T. S a g a n , K onsp i­

racja w „Natanie”, Warszawa 1972, s. 90—101; Materiały źród ło we do historii...,

s. 577; J. S o k ó ł , Konspiracja nad Wisłą i Sanem (1939—1945), Warszawa 1971; t e n ż e , Znaczenie tajnej prasy ludowej, rkps (w zbiorach autora); K. R a j z e r ,

64 Z O F I A S O K O Ł

P ierw szy sam odzielny ośrodek w ydaw niczy utw orzono w Rzeszowie w 1940 r. pod k ieru n k iem Jerzego Sw irskiego w C en traln ej Kasie Kółek Rolniczych. Pierw sze n u m e ry pism a „P o d o ry w k a ”, w ydaw anego w tym ośrodku, ukazały się w czerwcu 1940 r. odbijane na powielaczu C en ­ tra ln ej K asy w nakładzie około 300 egzem plarzy. Ośrodek skupiał t a ­ kich działaczy, jak: W ładysław Jagusztyn, W ładysław Kojder, S ta n isła ­ wa Dziaduś, B ronisław K ątnik, p rzy w spółpracy działaczy kom u n isty cz­ nych — braci Szybistych i Teofila W itka. „ P o d o ry w k a ” ukazyw ała się w ciągu 14 miesięcy do sierpnia 1941 r., n astępnie w s k u te k dekonspi- racji ośrodek w ydaw n iczy przeniesiono do Brzozy S tad n ick iej55.

K o n ty n u acją „P o d o ry w k i” było czasopismo „Wieści”, organ K ie ro w ­ nictw a R uchu Ludowego podokręgu rzeszowskiego BCh. C e n tru m w y ­ dawnicze „Wieści” mieściło się początkowo w Julinie, potem w Jelnej, następnie w Chodakówce, a pod koniec okupacji w M arkow ej koło Przew orska. Oprócz działaczy w sp ó łpracujących z daw ną „P o d o ry w k ą ” wokół „Wieści” skupili się działacze ru ch u ludowego: W ładysław Fołta, W eronika W ilbik-Jagusztynow a, S tanisław Balcer, Tadeusz Miciak, J a n Ja nkonser, P a u l W ojtyn a i in n i56.

„Wieści” zaczęły ukazyw ać się jako tygodnik wiosną 1942 r. w n a ­ kładzie odi 1200 do 3000 egzem plarzy, co już na p rzełom ie la t 1942 i 1943 nie pokryw ało potrzeb organizacji terenow ych. Zaczęto więc organizować teren o w e p u n k ty przebitkow e w Machowie, Nagnajowie, Chorzewicach, Dąbrowicy, Grębowie i Grząskiej. W ten sposób .zasię­ giem oddziaływ ania objęto p ow iaty mielecki, tarnobrzeski, kolbuszow- ski, łańcucki, niżański i przew orski. W Chodakówce ośrodek został w y ­ posażony w m aszynę d ru k arsk ą po zlikwidowanej redakcji k rak o w sk ie ­ go czasopisma satyrycznego „Bicz” . Okręg K rak o w sk i A K p rzekazał dru k a rn ię ośrodkowi „Rocha” w Przew o rsk u . Maszynę d ru k arsk ą ro z­ łożoną na części i spakow aną w sk rzy n iach przewieziono niem ieckim tra n s p o rte m do m agazyn u „Społem ” w Przew o rsk u , skąd członkowie BCh przejęli ją i wyw ieźli do M arkow ej. Tam w czerw cu 1944 r. u r u ­ chomiono d ru k a rn ię i rozpoczęto w y d aw an ie d ru k iem pism a „Wieści” . R edakcja pozostała jed n a k w Chodakówce. Łącznicy pom iędzy poszcze­

Referat wygłoszony na sesji popularnonaukowej na temat: „Polska książka i czaso­ pismo w walce z niemieckim okupantem podczas II wojny światowej, odbytej w Łańcucie dnia 23 maja 1971”, rkps w zbiorach Powiatowej i Miejskiej Biblio­ teki Publicznej w Łańcucie.

55 J. Ś w i r s к i, Początki konspiracji ruchu ludowego. Z kart BCh w Rze-

szowskiem, „Zielony Sztandar”, 1956, nr 98, s. 5; W. W i 1 b i к - J a g u s z у n o w a, Ze wspom nień kon spiratorów „Rocha", s. 3—5.

56 Materiały źródł owe do historii ruchu ludowego, s. 572; J. Ś w i r s k i , Po­

gólnym i kom órk am i — Mieczysław Pelc, A ntoni O lb ry ch t i Dom inik K ubas — prow adzili również kolportaż w y d aw n ictw tego ośrodka57.

„Wieści” m iały dwa p u n k ty przebitkow e w pow. tarn o b rzesk im i rzeszowskim. K olportow ano „Wieści” do wszystkich kom órek ru ch u ludowego w podokręgu rzeszowskim oraz do wschodnich części w o je ­

w ództw a krakow skiego, kieleckiego i lubelskiego58. . .

„Wieści” były pism em program ow o-ideow ym i in fo rm a c y jn y m o je d ­ nolitym układzie treści. Oprócz in fo rm acji z w y d arzeń politycznych, sytuacji na fro ntach , życia em igracji polskiej, publikow ano w cyklach a rty k u ły program ow e, analizujące udział chłopów w życiu społecznym, p rzem iany gospodarcze i k u ltu ra ln e wsi, p ro g ra m ru ch u ludowego i j e ­ go historię. Od n u m e r u 18 z 1943 r. w prow adzono cykl' ,.Ku nowej Polsce L u d o w ej” rozw ijający w izję wyzwolonej Polski. Rozpoczął się on a rty k u łe m P r z e m ia n y w n u m erz e 18 z 20 czerwca 1943 r. A utorzy uważali, że niem ożliwe jest przyw rócenie stosunków społecznych sprzed wojny: „O kupacja nauczyła nas wiele. Przekształciła nasz sposób m y śle ­ nia, urobiła nasze pojęcie o s ta ry c h spraw ach, zbliżyła nas do siebie i w yrobiła przekonanie, że m usi być i będzie inaczej niż dotychczas byw ało”59.

W 1944 r. pismo przystąpiło do szerszego k o m entow ania d eklaracji ideow o-program ow ej ru c h u ludowego, k tó rą p rzed ru k o w an o w d ru k a rn i „Wieści” i na łam ach pism a w k w ie tn iu 1944 r. Najwięcej m iejsca po ­ święcano s p ra w o m prog ram u , przyszłego u s tro ju Polski Ludow ej i udziału chłopów w rządach nowej Polski. Chłop, żeby . mógł sprostać przyszłym w ielkim obowiązkom społecznym, m usi uczyć się, toteż s p r a ­ wom oświaty, p ra w a do nauki, do rozw oju k u ltu ra ln e g o wsi, poświę­ cano bardzo dużo m iejsca na łam ach pisma. N astęp n y m i problem am i, k tóre kom entow ano, były: polityka m iędzynarodow a, u k ład sił w E u ro ­ pie, w spółdziałanie aliantów , przebieg w alki z N iemcami, sp ra w a za­ chodnich i wschodnich granic Polski, możliwości rozw iązania k o n flik tu z Ukraińcam i, stosun ek do Zw iązku Radzieckiego itp.60 „Wieści” w 1944 r. ogłosiły k o nk u rs n a m arsz Batalionów Chłopskich, efektem k tó ­ rego był w y d a n y w lipcu tego roku oddzielny tom ik pt. Pieśni BCh.

57 A. K u c i a , K r a k o w sk i ośrodek kon spiracyjnej działalności..., s. 171; W. Foł- ta, Relacja; J. Sokół, Znaczenie tajnej prasy.

58 W. W i l b i k - J a g u s z y n o w a , „...Podorać się pod wroga śiły...’’, s. 106— 108; T. S a g a n , Konspiracja w „Natanie”, s. 90—91.

59 „Wieści. Tygodnik powielany”, 1943, nr 18 (ze zbiorów Biblioteki Jagielloń­ skiej).

00 Wie kowy konflikt, „Wieści”, 1943, nr 7; O nowe oblicza państw i jednostek, „Wieści”, 1943, nr 30; K u now ej wsi i Polsce Ludowej, „Wieści”, 1944, nr 1, nr 3, nr 4—6.

66 Ż O P I A S O K Ó Ł

W związku z wciąż rosnącym zapotrzebow aniem na pismo, jak ró w ­ nież w ciąganiem młodzieży do konspiracji, red a k c ja „Wieści” p rz y s tą ­ piła do w ydaw ania oddzielnego pism a dla młodzieży wiejskiej pt. „Św iat M łodych”, k tó ry z początku u kazyw ał się jako dodatek, a od listopada 1943 r. od n u m e ru 3 jako pismo sam odzielne61. Początkowo ukazyw ało się ono jako m iesięcznik pow ielany, ozdobiony ry su n k am i, winietam i, m ający c h a ra k te r k u ltu r a ln y i ideowy. O statnie n u m e ry pism a były już drukow ane. Na je g o łam ach publikow ano wiersze patriotyczne, opo­ w iadania i obrazki z życia dzieci i młodzieży wiejskiej w w a ru n k a c h okupacyjnych. Poza ty m d rukow ano w iele a rty k u łó w p ro gram ow ych w w ielu cyklach, m. in. „Chłopskim gościńcem” . N ow y cykl „Sylw etki d em o k rató w ” prezento w ał postacie M acieja R ataja, Stanisław a T hu g u tta, E dw arda Abramowskiego. Bardzo z n am ien y c h a ra k te r m iały „Listy do koleżanki” , m ające k ształtow ać ideologię i św iatopogląd w iejskich dziew ­ cząt, wciąż kręp o w a n y ch zakazam i obyczajności, Kościoła i zwyczajów. W prow adzono rów nież p o p u la rn y cykl „Na drogach w ied zy ”, a n a w e t utw orzono kącik h u m o ru i s a ty r y okupacyjnej.

W końcu 1944 r. w d r u k a r n i „Wieści” rozpoczęto w y d aw an ie czaso­ pism a dla kobiet pt. „Chłopka” , w y d aw n ictw a Ludowego Zw iązku K o ­ biet pod red a k c ją W eroniki W ilbik-Jagusztynow ej, H eleny Ś w ietlik o ­ wej, A urelii K ojdrow ej i M arii Jędrzejec. Pismo przeznaczone było dla kobiet i kolportow ane na obszarze obecnego w ojew ództw a rzeszowskie­ go i kieleckiego. Miało c h a ra k te r info rm acy jn o -p ro g ram o w y , zawierało również · szereg a rty k u łó w dotyczących p ro b lem aty k i LZK, ru c h u ko ­ biecego, udziału kobiet w ru c h u oporu. W n u m erze pierw szym z listo­ pada 1944 r. w a rty k u le pt. K ie r u n e k i cele form ułow ano p ro g ra m pisma: „Celem naszym sta je się w ja k w najszybszym czasie mocne scem entow anie m as kobiecych n a wsi, ja k najm ocniejsze powiązanie ich z ideologią r u c h u ludowego przez p rzetw o rzen ie in sty n k to w n y ch pragnień tkw iących w duszy chłopki na świadom e i żywiołowe dążenie do zajęcia w życiu społeczno-państw ow ym m iejsca jej odp o w iad ają­

cego”62. · '

Pismo stało na stanow isku wciągania kobiet w iejskich w szeroki n u r t życia społeczno-politycznego. P on ad to pismo podawało inform acje z frontu, kom entow ało bieżące wiadomości polityczne. Ukazały się trz y

n u m e ry „Chłopki” . ...

Oprócz w ym ienionych ju ż czasopism red a k c ja „Wieści” w ydaw ała

61 „Wieści”. Dodatek dla młodzieży (nr 1 września 1943), następnie „Wieści”, „Świat Młodych” nr 2—5 (grudzień 1943 — luty 1944), wreszcie „Świat Młodych”, Miesięcznik (nr 6—10, marzec—czerwiec 1944), (ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej).

..M ateriały P ro p a g an d o w e ” — tygodnik k o m en tu ją c y a k tu a ln e wyda-· rżenia polityczne, a przede w szystkim p rzeciw staw iający się p ro p a g a n ­ dzie prasow ej niem ieckiej i o strzegający Polaków p rz e d ja k ą k o lw ie k próbą kolato rac jo n iz m u , poddaw ania się n a stro jo m pesym izm u i w p ły ­ wom prop ag an d y okupanta. Zachował się pierw szy n u m e r tego pisma z 23 czerwca 1944 r. w form ie p o w ielan ej63. ' - ' ·

Ośrodek w ydaw niczy BCh przestał istnieć v/ ostatnich ~ tygodniach okupacji. Dom Ja w n iak ó w w Chodakówce, gdzie mieściła się redakcja· Rzeszowskiego Poc:c k ręgu BCh, w k tó ry m d rukow ano „Wieści”, został spalony przez grupę N arodow ych-Sił Z b ro jn y c h 64.

Rozkaz scalenia BCh z AK w y d a n y został w podokręgu rzeszowskim 25 listopada 1943 r., ale do- końca okupacji nie był on w y k o n an y i „Wieści” nie w eszły w skład p rasy AK.

-W spomnieć jeszcze n ależy o czasopiśm iennictw ie ru c h u ludowego na Podkarpaciu. Działalność SL, AK i BCh n a P o d k arp aciu polegała p rz e ­ de w szystkim na pro w ad zen iu p ro p ag a n d y poprzez pism a konspiracyjne, u p raw ia n iu sabotażu i przeciw staw ian iu się zarządzeniom a d m in is tra ­ c yjnym okupanta. Oprócz p ra s y c e n traln e j rozprow adzanej wśród, l u d ­ ności P o d k arp acia w y d a w an o w łasne pism a lokalne, jak np. „Siew ”,. ■„Racławice” organizacji wojskowej PO Z oraz „P rzeło m ” , w y d aw an y ch w K rośnie od połowy 1943 r. do końca okupacji. Czasopismo „Siew ” redagow ane było przez T. Kosika i H. Tw aroga, zawierało wiadomości z własnego nasłuchu, dostarczane przez siostry Jad w ig ę i M arię Kozioł z W innicy. Po u tw o rze n iu w lipeu 1-944 r. nowego pism a pt. „Chłopska S p ra w a ”, o rg a n u Pow iatowego K iero w nictw a R uchu Ludow ego w Jaśle,,

zawieszono w yd aw anie gazetki „Siew”65. .

Czasopismo „P rzeło m ” w y d a w an e było p rzez B ronisław a Trybusą w K rośnie i u kazyw ało się do końca okupacji. T u taj sw oje a rty k u ły polityczne publikow ał d r P e te rs i Ludw ik Gościński. . . . . .

Pod koniec okupacji, gdy klęska Niemiec była. już widoczna, k o n ­ s p ira c y jn y ru ch w ydaw niczy dosięga szczytu, zwłaszcza n a Podkarpaciu,· które było a re n ą ścierania się różnych p rąd ó w i k ieru n k ó w politycz­ nych. T eren te n był za mało nasy con y c e n traln ą p rasą ludow ą w sto ­ s u n k u do potrzeb i sytuacji, jak ie się tu ta j w y tw o rzy ły ; dlatego t e r e ­ nowe kom órki SL, „Rocha” i BCh p rz y s tą p iły do w y d a w an ia w łasnych terenow ych organów prasow ych. Czasy były bardzo n ap ię te i trudne. A rm ia Czerwona posuw ała się n a zachód, chwile w yzw olenia b y ły już

63 „Materiały Propagandowe”, 1944, nr 1 (z 23 czerwca) (zbiory L. Włodka

z Przemyśla). . . .

04 J. S w i r s к i, Z kart BCh w Rzeszowskiern, „Zielony Sztandar”, 1956, nr 98,

s. 6—7.

68 Z O F I A S O K Ó Ł

bliskie. P ra s a teren o w a m usiała na ty m tere n ie odegrać podw ójną rolę: m obilizowania społeczeństw a do w alk i z o kupantem , jak rów nież do w alki o społeczną spraw iedliw ość i zwalczanie p ro p ag an d y obozu lo n ­ dyńskiego. Pow stało wówczas szereg now ych organów prasow ych, k tó ­ ry ch żywot był k rótki, nieraz ograniczony do kilk u num erów , niem niej odegrały one w ażną rolę w k ształto w an iu postaw i w y ra b ia n iu św iato ­ poglądu ludności w iejskiej. Oprócz już w ym ienionych ty tu łó w u k a z y ­ w ały się: „Nasza D roga” , „O racz”, „Z arzew ie” , „Chłopska S p raw a i in ­ n e 66. Pism a te p ow staw ały w dwóch ośrodkach: w rzeszowskim („Oracz”) i w okręgu gorlickim („Zarzew ie” , „Nasza D roga” i „Żołnierz Po d ziem ­ n y ” ·— dla żołnierzy w alczących w szeregach B atalionów Chłopskich). „Zarzew ie” , tyg o d nik pow ielany, w y d a w an y był początkowo w B rz a ­ nie, pow. Gorlice, następn ie w Bukow cu w dom u J a n a M amieszka pod red a k c ją Z. Popowicza, M ichała O brzuta i Józefa Olsztyńskiego. Pismo to było kolpo rtow an e n a cały pow iat gorlicki i nowosądecki. Zaw ierało a rty k u ły polityczne, program ow e, wiadomości z k r a j u i ze św iata, jak również z najbliższej okolicy. W n u m erz e 4 z 20 czerwca 1944 r. pismo wystąpiło o przyłączenie do Polski W rocław ia, Szczecina i Królewca, mobilizowało o czynne w ystąpienie chłopów do w alki o sw oje p r a w a 67. W a rty k u le O właściwą metodą ppacy niepodległościowej (nr 13 z 22 czerwca 1944 r.) rozpraw iano się z A rm ią K rajo w ą, k tó ra tylko sobie przypisyw ała p ra w a do w alki o niepodległość. „Z arzew ie” ukazyw ało się do końca okupacji.

„Oracz” , n iere g u la rn ie u kazujące się pismo SL—BCh, ukazyw ało się wczesną wiosną 1944 r. we wsi Zaczernię w dom u Franciszka F u r ­ m ana. Ogółem ukazało się kilka n u m eró w tego niezw ykle in te r e s u ją ­ cego pisma, k tó re w sposobie redagow ania i ujm o w an ia s p ra w chłop­ skich nie ustępow ało prasie c en traln ej. G azetka m iała s ta ły układ: a rty k u ły program ow e, cykle z h istorii ru c h u ludowego, w ydarzenia, w k tó ry c h podaw ano in fo rm acje z k ra ju , ze św iata i najbliższych okolic. Od n u m e ru 6 n a karcie tytułow ej umieszczano motto: „Po chlebie pierw szą kolejnością jest o św iata”. Sp raw o m ośw iaty poświęcano też sporo miejsca, ja k ró w nież ostrzeganiu przed pójściem na lep p r o p a ­ gandy niem ieckiej68.

Dla żołnierzy w alczących w szeregach BCh okręg gorlicki w y d aw ał konspiracyjn e pismo „Żołnierz P o d z iem n y ”. P ie rw sz y n u m e r ukazał się 1 m arca 1944 r„ n a stęp n ie ukazyw ało się jako dekadów ka do 30 gru d n ia 1944 r. pow ielane w nakładzie od 250—300 egzem plarzy. R edakcja pis­

66 Op. cit., s. 205—206. 67 Op. cit., s. 220.