Prasa filmowa i teatralna w Polsce w latach 1918-1939 (stan ilościowy, rozmieszczenie, próba wstępnej charakterystyki)

Gierszewska, Barbara

Prasa filmowa i teatralna w Polsce w

latach 1918-1939 (stan ilościowy,

rozmieszczenie, próba wstępnej

charakterystyki)

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/2, 15-24

1992

Kwartalnik H istorii Prasy Polskiej XX XI 2 P L IS S N 0137-2998

BARBARA G IE R SZ E W SK A (Kielce)

PRASA F IL M O W A I T EA TR A L N A W PO L SC E W LATACH 1 9 1 8 -1 9 3 9 (STAN IL O ŚCIO W Y, RO ZM IESZ C Z E N IE , PRÓ BA W STĘPN EJ

CH ARA KTERYSTYK I)

W latach 1918— 1939 ukazywało się w Polsce ok oło 190 tytułów czasopism poświęconych problematyce filmowej i teatralnej. Jest to liczba świadcząca 0 dużym zainteresowaniu zagadnieniem, dlatego zbadanie wartości tejże prasy jako źródła badań nad kulturą filmową i teatralną wydaje się pożądane.

Temat powyższy nie zainteresował dotychczas historyków prasy. O prócz wzmianek o czołow ych czasopism ach filmowych i teatralnych, przy okazji om ówień prasy kulturalno-społecznej i literackiej, nie istnieje monograficzne opracowanie tego problemu. M ożem y m ówić jedynie o w ycinkowym prze­ glądzie zawartości treściowej głównych tytułów, które to badania prowadzone były przeważnie pod kątem działalności wybranego krytyka teatralnego czy filmowego albo dotyczyły opracowań publicystyki teatralnej lub film ow ej1.

W prasie filmowej i teatralnej tego okresu m ożna wyodrębnić trzy rodzaje czasopism: pisma popularne dla szerokich kręgów odbiorców — pełne reklam 1 sensacyjnych wiadom ości z życia gwiazd, pisma o aspiracjach naukowych oraz periodyki branżowe, łączące informacje fachowe z popularyzacją aktual­ nie popieranych obrazów filmowych i widowisk teatralnych.

D la celów statystycznych zastosow ałam podział na: czasopism a filmowe, czasopisma teatralne i czasopism a teatralno-filmowe.

Przyjmując za podstawę znane źródła bibliograficzne2 i katalogi b ib liotek 3

1 A. J a c k i e w i c z , F ilo zo f kina, „Teatr i Film ”, 1957, nr 4; A. K u m o r , K a ro l Irzykow - ski-teoretykfilm u , W arszawa 1965; S. J a n i c k i , Eugeniusza Cękalskiego teoria montażu, „Kwartal­ nik F ilm ow y”, R. 6: 1956, nr 2 —3; A. A r m a t y s , Leon Try stan teoretyk filmu, „Kwartalnik Film ow y”, R. 7: 1957, nr 4; W. J e w s i e w i e k i , P olska kinematografia w okresie film u niemego, Ł ódź 1966; t e n ż e , P olska kinematografia w okresie film u dźwiękowego, Ł ódź 1967; Polska myśl teatralna i filmowa, pod red. T. Siverta i R. Taborskiego, W arszawa 1972.

2 W. J e w s i e w i c k i , M a teria ły do dziejów film u w Polsce, W arszawa 1952, z. 2: Bibliografia (na prawach rękopisu); S. S t r a u s s , Bibliografia tytułów czasopism teatralnych, W rocław 1953; Bibliografia czasopism pomorskich. W ojewództwo bydgoskie, pod red. H. Baranowskiego, Prace W ydziału F ilologiczn o-F ilozoficzn ego Tow arzystw a N au k ow ego w Toruniu, t. 8: 1960, z. 3; W. K a s z u b i n a , Bibliografia prasy łódzkiej, W arszawa 1967; M. P r z y w e c k a - S a m e c k a , J. R e i t e r , Bibliografia polskich czasopism śląskich (do 1939 roku), W rocław 1960; J. G l e n s k , Bibliografia opracowań p rasy polskiej, t. 1, O pole 1973.

Biblio-udało mi się ustalić 194 tytuły czasopism związanych z filmem i teatrem; w tym 78 czasopism filmowych, 72 czasopism a teatralno-filmowe.

D la pism zmieniających tytuł w trakcie wychodzenia wprowadziłam zasadę, według której stosuje się oddzielny opis dla każdego ciągu tytułu. Jeżeli więc czasopism o w trakcie ukazywania się zm ieniło tytuł, jest traktowane jako nowy periodyk, z tym że zaznacza się, iż jest to kontynuacja.

Porów nując zebrane dane statystyczne om aw ianego okresu z sytuacją z 1913 r., obserwujemy gwałtowny wzrost tytułów czasopism filmowych i teatralnych już na początku Drugiej Rzeczypospolitej. W 1913 r. bibliografie rejestrują tylko 3 tytuły czasopism przystające tematycznie do prasy filmowej i teatralnej, w 1918 r. — 2 tytuły, natom iast w 1919 r. zanotow ano już 11 tytułów; w tym 4 czasopism a filmowe, 6 teatralnych i 1 teatralno-filmowe. Tak szybki wzrost liczbowy prasy filmowej i teatralnej jest typow y dla rozwoju całego polskiego czasopiśm iennictwa i łączy się z nadziejami na nowe m ożliwości po odzyskaniu niepodległości P o lsk i4.

W latach 1920 — 1923 mamy do czynienia ze znacznym spadkiem liczby tytułów periodyków głównie kinematograficznych (patrz: tabela 1), sp ow od o­ wanym w pewnym stopniu przez działania Polskiego Związku Teatrów Świetl­ nych i Polskiego Związku Przem ysłowców Film ow ych, którym to organizac­ jom udało się na jakiś czas zdobyć m on op ol na ogłoszenia reklamowe

i pozyskać dla swych celów czołow e pisma tego typu, tj. „K ino dla W szyst­ kich”, „Przegląd Teatralny i Kinem atograficzny”, „K ino” oraz „Ekran” 5.

Sytuacja zm ienia się na korzyść w latach 1924—1926, kiedy liczba tytułów wzrasta do 14 czasopism filmowych i teatralnych. Chwilowe zachwianie wzrostu liczby czasopism nastąpiło w 1927 r. (ukazywało się tylko 9 czaso­ pism), by w 1929 r. osiągnąć szczytową dla okresu m iędzywojennego liczbę 16 tytułów periodyków filmowych i teatralnych. Od 1930 r. (poza wzrostem liczby czasopism w 1932 r.) następow ał spadek dynam iki rozwoju ilościow ego tejże prasy — w 1939 r. do 5 tytułów. Zaham owanie tempa ukazywania się nowych periodyków w latach trzydziestych jest także charakterystyczne dla stanu całego czasopiśm iennictwa polskiego, bo łączy się ze skutkam i wielkiego kryzysu ekon om iczn ego6.

W ahania liczb tytułów om awianych czasopism w poszczególnych latach okresu m iędzywojennego były spow odow ane głównie uwarunkowaniami spo­ łeczno-gospodarczym i większych ośrodków przemysłowych. Analiza mapy wydawniczej prasy filmowej i teatralnej orientuje, że najwięcej pism filmowych

teki Jagiellońskiej, pod red. S. Grzeszczuka, K raków 1974, z. 1 —9; K a ta lo g czasopism polskich B iblioteki U niw ersyteckiej w Warszawie, oprać. M. Brodecka i in., W arszawa 1980; K a ta lo g mikrofilmów. Czasopism , W arszawa 1986, Biblioteka U niw ersytecka w Warszawie.

4 A. N o t k o w s k i , P olska prasa prowincjonalna Drugiej R zeczypospolitej (1918 — 1939), W a r s z a w a -Ł ó d ź 1982.

5 J. B o c h e ń s k a , Polska m yśl film ow a do roku 1939, W rocław 1974, s. 62. 6 A. P a c z k o w s k i , P rasa polska w latach 1918 — 1939, W arszawa 1980.

PRASA FILMOWA I TEATRALNA W LATACH 1918-1939 17

T a b l i c a 1. Stan ilościow y czasopism film owych, teatralnych i teatralno-film ow ych w Polsce w latach 1918 — 1939, z podziałem na wydaw nictw a warszawskie i pozawarszawskie

Rok

C zasopism a warszawskie C zasopism a pozawarszawskie

Razem Cz. film. Cz. teatr. . Cz. t.-f. Razem Cz. fim. Cz. teatr. Cz.t.-f. Razem

1913 1 1 1 1918 1 1 1 1 2 1919 3 1 1 5 1 5 6 11 1920 2 1 3 2 2 5 1921 1 1 2 1 3 1 5 7 1922 1 1 2 1 2 1 3 6 1923 2 . 2 3 7 1 7 1924 1 2 1 4 3 5 2 10 14 1925 4 4 8 3 3 6 14 1926 1 3 4 1 3 3 7 . 11 1927 2 ' i 1 ' 4 2 2 1 5 9 1928 1 2 2 5 4 3 4 11 16 1929 3 1 1 5 1 3 2 6 11 1930 2 2 4 3 2 1 . 5 10 1931 1 1 2 2 4 5 1932 4 3 7 3 4 7 14 1933 4 2 6 1 1 2 8 1934 3 2 5 3 3 8 1935 4 1 5 1 3 3 9 1936 3 3 2 3 1 5 9 1937 4 1 5 5 5 10 1938 4 1 5 1 2 1 4 9 1939 4 4 1 .. 1 5 Razem 50 26 16 92 32 53 17 102 194

ukazywało się w dużych miastach, podobnie było z czasopism am i teatralno- filmowymi. N atom iast na mniej więcej stałym poziom ie, w kolejnych latach Drugiej Rzeczypospolitej, pozostaw ała liczba pism teatralnych, których naj­ większy rozwój nastąpił na prowincji.

Taka geografia wydawnicza tych pism ma logiczne uzasadnienie. Prasa filmowa nie m ogła rozwijać się w małych ośrodkach, skoro kinematografy dopiero zaczynały wkraczać do sal projekcyjnych dużych miast i nie były jeszcze zjawiskiem m asowym , jakim stać się miał niebawem film. K inoteatry powstają w dużych aglomeracjach miejskich, gdzie m am y do czynienia z cy­ wilizacją przemysłową, a co za tym idzie z rozrastającą się klasą robotniczą, która po skończonej pracy chętnie korzysta z tej formy rozryw ki7.

Z danych statystycznych wynika jeszcze, że aż 92 tytuły periodyków o pro­ blematyce teatru i kina ukazywało się w Drugiej Rzeczypospolitej w stolicy. Czasopism , których miejscem wydania były pozawarszawskie ośrodki wydaw ­

7 S. B e y l i n , N ow iny i nowinki film ow e 1896-^1939, W arszawa 1973.

nicze, mamy 102 tytuły. I tak w Warszawie w latach 1918 — 1939 wychodziło 50 tytułów czasopism filmowych, 26 teatralno-filmowych i tylko 16 pism z życia teatru.

Analiza miejsca wydania poszczególnych tytułów czasopism pozwala okre­ ślić, że największy rozwój ilościow y tej specjalistycznej prasy miał miejsce w województwach centralnych (118 tytułów), kolejno: w województwach zachodnich (36 tytułów), w województwach południowych (27 tytułów) i naj­ gorzej przedstawiał się stan województw wschodnich, gdzie liczba tytułów czasopism , głównie teatralnych, wynosiła tylko 13. Podobnie wygląda porów ­ nanie miast, jako miejsc wydania poszczególnych tytułów: Ł ódź — 22 czasopism a, Poznań — 18, Lwów — 15, W ilno — 12, K raków — 11 tytułów (patrz: tabela 2).

T a b e l a 2. C zasopism a film ow e i teatralne w latach 1918 — 1939 wg m iejscow ości w ydawnictw

M iejscow ość C zasopism a film ow e Czasopism a teatralne C zasopism a film.-teatr. Razem W arszawa 50 15 25 92 Ł ódź 7 10 5 22 Radom 1 — — 1 Lublin — 3 — 3 Siedlce — 1 - 1 G rodno — 1 — 1 . W ilno 3 . 7 2 12 Łuck — 1 - . 1 Poznań 4 11 3 18 Bydgoszcz 1 4 5 G rudziądz 1 - : 2 Toruń — 3 • 1 4 Płock — 1 - 1 K atow ice 2 ■ 2 2 6 K raków 6 5 — 11 Lwów 3 7 5 15 Przemyśl - 1 - 1 Razem 78 72 44 194

Czasopism a filmowe i teatralne ukazujące się w P olsce międzywojennej to głównie m odne w tym okresie magazyny dużego formatu. M agazyn filmowy musiał zawierać dużo fotografii (nierzadko opartych na fotom ontażu), grafiki, różnego rodzaju ozdobników , najlepiej jeśli był drukowany na dobrym papierze i miał przyjemny dla oka układ graficzny. Tekst miał z reguły znaczenie drugorzędne, ale musiał być jasny, lekki, zawierać dużo sensacyjnych informacji (mogły to być nawet wiadom ości bulwersujące odbiorcę w ychodzą­ cych równolegle ambitnych czasopism literackich), a najlepiej najświeższych nowinek z życia gwiazd filmu i teatru.

PRASA FILMOWA I TEATRALNA W LATACH 1918-1939 19

D o takich czasopism należy zaliczyć „Świat Literacki i Teatralny” (1926), wydawany w Łodzi przez malarza Bolesława Cybisa, „Aktora i W idza” pod redakcją Leona Bortkiewicza i Henryka Ładosza, poznańską „M uzę”, w y­ chodzący w W arszawie w latach 1928 — 1929 w redakcji Marii Jehanne W ielopolskiej „K ino-Teatr”, W iesława Bończy-Tom aszewskiego „X M uzę” (W arszawa 1937 — 1939), redagowane przez Aleksandra Forda łódzkie czaso­ pisma: „Przegląd Film ow y” (1925) i „Ilustrowany Tygodnik Film ow y”, Juliu­ sza Bertfelda lwowski magazyn „Scena-Film”, ukazujący się w Grudziądzu i redagowany przez W ładysława U hla dwutygodnik „Świat Film u”, poznański „Teatr i K ino” (1921 —1924) czy W ładysława Drzewieckiego „Kina Stolicy” (Warszawa 1923).

Prasa ta, pom im o niskiego na ogół poziom u artystycznego i literackiego, wniosła duży wkład w rozwój kultury masowej w wolnej Polsce. Badając treść poszczególnych artykułów m ożna z powodzeniem odtworzyć fakty z życia kulturalnego ośrodków, gdzie się ukazywały, oraz wiedzieć, co działo się w teatrze i kinie na świecie.

Czasopism a tego okresu zajmowały, jak już wspomniałam , istotne miejsce w sprzedaży reklamy handlowej. W niemal każdym numerze, obojętnie jakiego m agazynu filmowego, przynajmniej 30% ogólnej powierzchni pism a prze­ znaczano na informacje ogłoszeniowe. Jak to wyjaśniał Andrzej Paczkowski, „zysk przynosiły ogłoszenia — ogłoszeniodaw ców przyciągał do pism a jego wysoki nakład — wysoki nakład był osiągalny wtedy, gdy gazeta trafiała w gusty szerokich kręgów publiczności” 8. Cytat ten wprawdzie odnosi się do wielkich dzienników, ale i tu sytuacja wyglądała podobnie.

Cena jednego egzemplarza poszczególnego tytułu w ynosiła w latach trzydziestych ok oło 50 gr. Tyle np. kosztow ało warszawskie „K ino” w 1930 r. (w 1937 r. koszt jednego numeru w ynosił 30 gr) czy łódzki „K alejdoskop” (w 1926 r. cena numeru wynosiła 60 gr). Tańszy był warszawski „Aktor i W idz”, dwutygodnik pośw ięcony teatrowi i publiczności, gdyż pom im o objętości zbli­ żonej do „K alejdoskopu” i podobnych wymiarów (32 cm x 24 cm) kosztow ał w 1936 r. tylko 20 gr. W ychodząca w formacie 24 cm x 15,5 cm kilkunasto- stronicow a poznańska „M uza” kosztow ała w 1926 r. też 30 gr, choć była równie starannie wydawana, co o połow ę droższy, wspom niany już „Kalej­ doskop ”. Różnice w cenach były jednak niewielkie i nie m iały większego zna­ czenia dla sytuacji finansowej tych pism. Podstaw ow ą bowiem część d och o­ dów redakcji stanowił zysk z drukowanych ogłoszeń i reklam.

W ydawane w Łodzi przez M ieczysława K ołtońskiego „Zwierciadło D zie­ sięciu M uz” było czasopism em bezpłatnym, nastawionym na „propagowa­ nie wartości kulturalnych Ł odzi” 9, o czym informowała w artykule wstęp­ nym redakcja. Jednakże cena ogłoszeń jednej strony wynosiła aż 100 zł, 1/2 strony — 50 zł i analogicznie 1/4 strony — 25 zł, czyli że za koszt umieszczenia

8 A. P a c z k o w s k i , C zw arta władza, W arszawa 1973, s. 110. 9 „Zwierciadło dziesięciu M uz”, R. 1: 1924, nr 1, s. 1.

w „Zwierciadle” jednostronicowej reklamy m ożna było nabyć np. 333 egzem ­ plarze poznańskiej „M uzy”.

Z pow yższego zestawienia widać jasno, że dla istnienia tego rodzaju prasy zamieszczanie ogłoszeń było rzeczą konieczną.

Jako przykład niedostosow ania do realiów ekonom icznych m ożna przyto­ czyć los am bitnego pisma „Film Polski”, wydawanego przez Franciszka Zyndrama-M uchę. Ten całkowicie niezależny periodyk, prezentujący najnow­ sze zagadnienia teoretyczne z dziedziny filmologii, stojący na wysokim pozio­ mie edytorskim, nie naginający zam ieszczonych recenzji filmowych do życzeń dystrybutorów i nie wspierany przez ogłoszenia branżowe, zbankrutował już po pięciu numerach.

O uwarunkowaniach ekonom icznych istnienia prasy filmowej wspom ina Jadwiga Bocheńska w pracy Polska myśl film owa do roku 1 9 3 9 10. W yraża ona pogląd, że istniało wiele czasopism , które pod pozorem propagowania sztuki filmowej „ograniczały się do reklam owania rozmaitych kursów aktorskich, konkursów piękności, rozpowszechniania pikantnych plotek z życia świata film owego i tym podobnych sytuacji”, a wszystko dla „doraźnego zysku”.

Nadm ierne nasycenie czasopism filmowych i teatralnych ogłoszeniam i bran­ żow ym i spow odow ało swego rodzaju podział na wydawnictwa ważne dla rozwoju kultury teatralnej i filmowej i pisma mierne, w których próżno szu­ kać rzetelnego om ów ienia spektaklu teatralnego czy filmu, nie wspominając o nowatorskich rozprawach teoretycznych.

Pieniądze z tytułu sprzedaży ulicznej czy prenumeraty czasopism a były na tyle niewielkie, że nie m ogły utrzymać redakcji, zatem właściwie nie było odejścia od ogłoszeń. Pew ne dochody przynosiła jeszcze sprzedaż um iesz­ czonych w pism ach zdjęć. Informacje typu: „wszystkie zdjęcia umieszczone w »K alejdoskopie«, a oznaczone u dołu Ag. fot. »K alejdoskopu« są do nabycia w formacie pocztów kow ym w Administracji po cenie zł 1.20, — ” nie były rzadkością.

W całym okresie m iędzywojennym ukazywało się w P olsce ok oło 70 tytu­ łów czasopism teatralnych. Ż yw ot większości z nich był krótki, nie miały też większego znaczenia dla rozwoju myśli teatralnej. Prezentow ały na swych łamach repertuar teatrów, którym służyły, popularyzow ały nazwiska autorów inscenizowanych widowisk i ewentualnie dbały o żywy kontakt z publicznoś­ cią teatralną. Takim celom służyła toruńska „Nasza Scena” (wydawana w la­ tach 1925 — 1926), redagowana przez W ładysława Błońskiego „Sztuka i Ży­ cie” — poruszająca problemy teatru toruńskiego, grudziądzkiego i bydgos­ kiego, reprezentująca politykę Teatru Pom orskiego „M aska Toruńska” (1929)n , wychodzące w Przemyślu „Fredreum” (1937), ukazujące się pod redakcją B. Busiakiewicza „Echa Teatralne” (1922) w Poznaniu, pismo okresowe pośw ięcone propagandzie kultury .teatralnej w Łucku „Logeion”

10 J. B o c h e ń s k a , op. cit. s. 61.

PRASA FILMOWA I TEATRALNA W LATACH 1918-1939 21

(1936 — 1937) czy redagowany przez Antoniego Ferskiego „Lubelski Ilust­ rowany Przegląd Teatralny”.

N a okres dwudziestolecia m iędzywojennego przypada rozwój teatrologii w Polsce. Teoretycy, krytycy i reżyserzy teatralni pisywali w poważnych czasopismach teatralnych. D o takich zaliczyć należy: „Teatr”, „Listy z Teatru”, „Scenę Lwowską”, „W iadom ości Redutowe”, „Życie Teatru”, „Scenę P olską”, „Teatr L udow y” i „Com oedię” 12. Pism a te publikowały na swych kartach bardzo ciekawe wypowiedzi z zakresu historii i teorii teatru, historii dzieł scenicznych, skupiając swe zainteresowania głównie na problemach socjologii sztuki teatralnej oraz wyodrębnianiu widowiska teatralnego jako dzieła sztuki pośród innych d zieł13.

N a temat teorii teatru w ypowiadał się często Leon Schiller — reżyser, znawca teatru. Znane są jego fundamentalne dla rozwoju teatru artykuły zam ieszczane w „Scenie Polskiej”, „Przeglądzie Teatralnym i Kinem atograficz­ nym”, „Antenie” czy „Łodzi Teatralnej”.

Innym znawcą teatru uprawiającym publicystykę na łamach prasy był M ieczysław Rulikowski — wybitny bibliofil i historyk teatru. Jest on autorem ważnych dla teatrologii rozpraw historyczno-teatralnych w „Życiu Teatru”, „Teatrze”, „Życiu Sztuki” i „Scenie Polskiej”. Zawdzięczamy mu również om ów ienia znaczących spektakli teatralnych w „Ilustrowanym Przeglądzie Teatralnym”, „Rewii”, „Ekranie i Scenie” i „Com oedii”.

N a tematy twórczej inscenizacji sztuk teatralnych, praw reżysera, autora i aktora wypowiadał się sam redaktor fachowego „Życia Teatru” W itold

Brumer. ..

W tym przeglądzie wybitnych nazwisk zasłużonych dla polskiej kultury, jakie spotykam y w ówczesnej prasie teatralnej, nie m ożna pom inąć W łady­ sława Zawistowskiego, Bohdana K orzeniowskiego, W iliama Horzycy, Euge­ niusza Lauda, Ludwika Sim ona, Jerzego Ronarda Bujańskiego, Stefana Essm anowskiego. Byli to ludzie o bardzo szerokich zainteresowaniach teatral­ nych, czynnie zaangażow ani w życie teatru.

D la rozwoju teatru ludow ego w Polsce zasłużyli się szczególnie: Jędrzej Cierniak, Józef Jedlicz, Tadeusz Pawlikowski, Zygmunt Garges i M ieczysław Róg. Jędrzej Cierniak, od 1923 r. redaktor naczelny „Teatru L udow ego”, w latach 1935/36—1938/39 redaktor „Teatru w Szkole”, to znany działacz ludow y i oświatowy, utalentowany publicysta, któremu zawdzięczamy teorię teatru m onum entalno-m isteryjnego14.

Autorem pierwszych w Polsce rozpraw ze scenografii był redaktor świet­ nego pism a „Sztuki Piękne”, z zaw odu historyk sztuki — M ieczysław Treter.

12 E. U d a ł s k a , Teatrologia w Polsce w latach 1918 — 1939. Rekonesans, W arszawa 1977, s. 9 6 - 1 2 5 .

13 Teatrologia w Polsce w latach 1 9 1 8 —1939. Antologia, wybór tekstów i oprać. E. U dalska, W arszawa 1979.

W „Życiu Teatru”, „Theatre de P ologn e” i „Sztukach Pięknych” publikował d oniosłe prace na ten temat.

D ziałalność krytycznoteatralną rozwinął w czasopism ach Adam Zagórski. Swe wypowiedzi zam ieszczał głównie w prasie lwowskiej i krakowskiej. Z na­ m ienna jest jego rozprawa „Zagadnienia sceny i zagadnienia widowni, publi­ kow ana w „Scenie Polskiej” 15. Spostrzeżenia autora, że „Aktor jest tylko za­ stępcą widza w jego czynnej roli, jest jego obiektywizacją”, czy „Widz i aktor to jedno ciało teatru. Jedna i ta sama krew płynie w ich żyłach i ożyw ia ich” 16, albo: „N ie scena m a żyć i aktor przeżywać, lecz widownia m a przeżywać i żyć” 17 — stosow ane są stale w teatrze współczesnym.

W czasopism ach kinematograficznych mamy także do czynienia z pisars­ twem teoretycznokrytycznym w dziedzinie filmu. W „K inem ie”, „Ekranie”, „Ki­ nie”, „Filmie Polskim ”, „Ekranie i Scenie” pojawiają się rozprawy — m a­ nifesty późniejszych teoretyków filmu oraz ludzi, którzy uznali zjawisko kina za czynnik nieodwracalnie zm ieniający życie społeczne i mający duży wpływ na zm iany w kulturze w ogóle. Sztandarowy wydaje się tu artykuł Leo Belm onta pt. H ołd kinematografowi, wydrukowany w „Kinemie”. Belm ont nazywa kine­ m atograf „zadokum entowaną teraźniejszością, która pójdzie w głęboką dal przyszłości — przeszłość, która powtarza się dow olnie, ile razy zechcem y” 18. W prasie filmowej Drugiej Rzeczypospolitej nie ma tak sztywnego jak w_ czasopiśm iennictwie teatralnym rozgraniczenia — na czasopism a fachowe i popularne. Jest to prasa lżejsza, bardziej skomercjalizowana, przystosow ana do m asow ego odbioru, generalnie stojąca na dużo niższym poziom ie niż ówczesne pism a teatralne. N ie oznacza to jednak, że nie znajdziemy w niej przykładów tworzącej się d opiefo polskiej myśli filmowej. N ie zapominajmy także o istnieniu czasopism teatralno-filmowych, które okazały się najlepszą płaszczyzną dla sporów znawców, dla teoretycznych rozpraw z dziedziny filmologii, występujących na przemian z artykułami o teatrze.

Najciekawszym pod względem prezentacji najnowszych osiągnięć film o­ wych czasopism em był „Film P olski” Franciszka Zyndram a-M uchy. Artykuły zam ieszczone w pięciu wydanych numerach pism a w pełni sygnalizują zaintere­ sowania, problem y i postulaty kinematografii polskiej. N a wysokim poziom ie uplasow ało się również czasopism o „Ekran i Scena” Tadeusza K ończyca, ze świetnymi felietonam i Andrzeja Własta. N ie m ożna też pom inąć warszaw­ skiego „K ino-Teatru” — pism a uprawiającego bardzo znaczącą publicystykę, z którym współpracowały takie osobistości, jak Seweryn Lusztig, Jerzy Braun, M aria Jehanne W ielopolska i Anatol Stern.

W odróżnieniu od czasopism a teatralnych, w których myśl teatralną tworzyli teoretycy, w filmie, obok grupy pisarzy i dziennikarzy zajmujących się

15 „Scena P olsk a”, R. 7: 1925, nr 3.

16 Tamże.

17 Tamże,

PRASA FILMOWA I TEATRALNA W LATACH 1918-1939 23

publicystyką filmową, mamy do czynienia ze znaczną liczbą ludzi czynnie pracujących w kinematografii. Pisanie artykułów do prasy stanowiło dla nich dodatkow ą m ożliw ość wypowiedzenia się na tematy zawodowe.

Gorzkie artykuły na temat sytuacji w polskim kinie pisali np. reżyser Jerzy Bossak (w „Żywej Sztuce”), aktor Jan Baumritter (redaktor założonego w Warszawie w 1920 r. czasopisma „Kinema”), scenarzysta Anatol Stern (w cza­ sopiśm ie „K ino-Film ”) czy znany reżyser Aleksander Ford (w łódzkim „Prze­

glądzie Film ow ym ” i „Ilustrowanym Tygodniku Film ow ym ”).

Charakterystyczną rzeczą było także włączenie się do działalności publicy­ stycznej ludzi bardzo m łodych, zafascynowanych kinem. O bow iązki sekretarza redakcji tygodnika „K ino” objął np. dwudziestoletni dziennikarz W ładysław B run19. N atom iast czasopism o „Żywa Sztuka”, chlubiące się bardzo wysokim poziom em graficznym (w opracowaniu Karola Hillera) i poważnym podejściem do zagadnień filmoznawczych (artykuły Leo Belm onta i Marii Jehanne W ie­ lopolskiej), wydał w Łodzi w 1927 r. siedemdziesięcioletni wówczas Jerzy

B ossak 20. ■

Zasadniczą jednak linię rozwoju polskiej myśli filmowej w dwudziestoleciu między woj ennym prezentowali w prasie uznani krytycy teatralni i filmowi. M yślę tu o Tadeuszu Peiperze, Antonim Słonimskim, K arolu Irzykowskim. Zajmowali się oni wszechstronną analizą środków wyrazu filmu, wypowiadali swe uwagi na temat m ożliwości kina, porównywali zjawisko widowiska teatralnego z obrazem filmowym. Jak podaje H istoria film u polskiego, „mamy w tým czasie do czynienia ze sporami film oznawców na temat koncepcji filmu abstrakcyjnego do filmu artystycznego, ale społecznie użytecznego” 21.

Zwolennikam i filmu o tendencjach surrealistycznych, co często wyrażali w swych artykułach, byli Peiper, Trystan, Kurek. W teorię filmu treściowego zaangażow ał się Irzykowski i Cękalski, oni też rozwijali teorię filmu społecznie użytecznego22.

O poczytności i atrakcyjności periodyków filmowych i teatralnych świad­ czy fakt, że w ciągu dwudziestu lat ukazało się ich aż ok oło 190 tytułów. Jakkolwiek w iększość z nich m iała charakter efemeryczny (upadały po kilku numerach) i tylko kilkanaście m ożna uznać za twórcze i realizujące w pełni potrzeby swoich odbiorców, to nie da się zaprzeczyć, że pozostałe odegrały dużą rolę w tworzeniu kultury niepodległej Polski.

W iększość z nich m iała zasięg lokalny. „Deutsche Bühne Bromberg” H ansa Titzego i „Scena B ydgoska” W ładysława Stom y oddziaływały jedynie na teatralne środowisko Bydgoszczy, „Kinem atograf P olski” miał rację bytu w Katowicach, dwutygodnik Sergiusza Rubinowa „Widz. F ilm — Teatr

—Ra-19 B. A r m a t ý s , L. A r m a t y s , W. S t r a d o m s k i , H istoria film u polskiego, t. 2: —Ra-19 3 0 ——Ra-1939, W arszawa 1988, s. 79.

20 Tamże. 21 Tamże.

-dio — A ktualności” uzyskał popularność w W ilnie, wychodzące w 1925 r. „W iadom ości Teatralne” E. Czermańskiego kupowali mieszkańcy G rodna, podobnie było ze „Sceną Płocką” Kazimierza M eyznera czy poznańskim czasopism em „Film R om ans” (1938).

Czasopism a film owe i teatralne tego okresu różniły się więc m iędzy sobą zasięgiem oddziaływania społecznego, poziom em wydawniczym i literackim, stopniem hom ogenizacji treści, kręgiem odbiorców. Ale poza poważnym i czasopism am i fachowymi, była to zawsze prasa czasu wolnego, do której czytelnik sięgał chętnie, i to bez różnicy, czy był to zapalony kinoman, znudzona gospodyni dom ow a, czy urzędnik raz w miesiącu idący do teatru. Była to prasa żywa, aktualna, otwarta na zaspokajanie gustów swych czytel­ ników.