Jacek WENDZONKA Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) - gatunek nowy w f

(1)

Wiad. entomol. 33 (2) 139–145 Poznań 2014

Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (S

CHENCK

, 1861)

(Hymenoptera, Apoidea, Colletidae)

– gatunek nowy w faunie Polski

Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera,

Apoidea, Colletidae) – a new species in Polish fauna Jacek Wendzonka

Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań ABSTRACT. Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera,

Apoidea, Colletidae) has been reported from Poland for the first time, from eight localities in the western part of country. General information, identification note, distribution and situation in other countries for this species are discussed.

KEY WORDS: Hylaeus, Paraprosopis, lineolatus, Colletidae, Poland, fauna.

Rodzaj Hylaeus FABRICIUS, 1793 jest szeroko rozprzestrzeniony, zasiedla

wszystkie kontynenty poza Antarktydą. Liczy sobie ok. 580 gatunków (PROSZCZALKIN 2007) z czego z Europy wykazano 63 (DATHE 1980,

DATHE i in. 1996) a z Polski 28 (PAWLIKOWSKI i CELARY 2003). Do

podrodzaju Paraprosopis (POPOV, 1939) należy w Europie 7 gatunków,

5 z nich występuje w Polsce, w tym nowy dla fauny kraju Hylaeus (P.)

lineolatus (SCHENCK, 1861).

H. lineolatus jest gatunkiem relatywnie łatwym w identyfikacji. Samice

posiadają długie i bardzo wąskie plamki twarzowe, położone przy oczach złożonych. Głowa jest wydłużona, dłuższa niż szersza, zagłębienia twa-rzowe długie – kończą się przy górnej granicy bocznych przyoczek i są na końcu zbieżne (cecha podrodzaju), żuwaczki dwuzębne, tergity bez przepasek włoskowych. W naszej faunie do pomylenia jedynie z Hylaeus (Dentigera) gredleri FÖRSTER, 1871, gatunkiem o podobnych plamkach

(2)

Ryc. Rozmieszczenie Hylaeus lineolatus w Polsce. Fig. The distribution of Hylaeus lineolatus in Poland.

dłuższa, zagłębienia twarzowe krótsze, żuwaczki trójzębne, na tergicie I włoskowe przepaski. Samce H. lineolatus jako jedyne w krajowej faunie posiadają całkowicie czarny nadustek, plamy twarzowe znajdują się tylko przy oczach przez co, na pierwszy rzut oka, jest podobny do samic kilku gatunków z rodzaju.

Gatunek stwierdzono na ośmiu stanowiskach, wszystkie znajdują się na obszarze Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, mezoregionu Wzniesienia Gubińskie (makroregion Wzniesienia Zielonogórskie). Teren został ukształ-towany przez fazę leszczyńską ostatniego zlodowacenia północnopolskiego i jest utworzony przez wzgórza morenowe i kemowe o wys. do 125 m. n.p.m. (KONDRACKI 2002).

(3)

HYLAEUS (PARAPROSOPIS) LINEOLATUS (SCHENCK, 1861) […] 141

Stanowiska:

– VT73 Janiszowice (51°46’45’’N / 14°39’13’’E), wał przeciwpowo-dziowy wzdłuż Nysy Łużyckiej o przebiegu N-S i NW-SE, porośnięty ciepło i sucholubną roślinnością tworzącą układy o charakterze ksero-termicznym z Sedum maximum (L.) HOFFM., Jasione montana L.,

Tanacetum vulgare L., Rubus sp., Achillea millefolium L., Knautia arvensis (L.) COULT.

Materiał: 9 VII 2011, 1 ♀; 6 VIII 2011, 3 ♀♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT94 Górzyn (51°50’13’’N / 14°57’05’’E), kwietna, sucha łąka, przylegająca do lasu.

Materiał: 11 VI 2011, 1 ♂, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT93 Tarnów (51°46’26’’N / 14°52’01’’E), piaszczyste rozdroże na granicy wsi i boru. Inicjalna murawa napiaskowa z Corynephorus

canescens (L.) P.B., Hieracium pilosella L., J. montana i Conyza canadensis (L.) CRONQ. Charakterystyczne i dominujące gatunki

żądłówek na tym stanowisku to Dasypoda hirtipes (FABRICIUS, 1793)

oraz Bembix rostrata (LINNAEUS, 1758) tworzące mieszaną kolonię.

Materiał: 6 VIII 2011, 1 ♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT84 Gębice (51°52’19’’N / 14°47’57’’E), stanowisko ruderalne, trudne do sklasyfikowania. Dawna siedziba ludzka, po której pozostały tylko zdziczałe rośliny ogrodowe i drzewa owocowe, położona na skraju boru i przylegająca do ekstensywnie uprawianych pól i nieużyt-ków. Dominującymi roślinami kwiatowymi były J. montana, Anchusa

arvensis (L.) BIEB., T. vulgare, Melilotus officinalis (L.) PALLA, Artemisia

vulgaris L., Daucus carota L., A. millefolium, Trifolim arvense L.

Materiał: 10 VII 2011, 3 ♀♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT93 Mierków (51°47’49’’N / 14°54’39’’E), kserotermiczne łąki u podnóża nasypu nieczynnej linii kolejowej o przebiegu NW-SE. Bogata roślinność kserotermiczna i ruderalna jak Sedum sp., J. montana,

H pilosella, T. vulgare, K. arvensis . W sąsiedztwie wilgotne, kośne łąki.

Materiał: 9 VII 2011, 1 ♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT85 Bieżyce (51°56’52’’N / 14°47’20’’E), nieczynna żwirownia o wysokich skarpach, nosząca ślady prób zalesiania. Miejsce bardzo ciepłe z roślinnością kserotermiczną.

(4)

Fot. 1. Samica Hylaeus lineolatus na kwiecie Jasione montana. Photo 1. A female of Hylaeus lineolatus on a Jasione montana flower.

Fot. 2. Mierków. Stanowisko Hylaeus lineolatus przy nasypie kolejowym, na pierwszym planie kwiaty Jasione montana.

Photo 2. Mierków. The locality of Hylaeus lineolatus near a railway embankment, in the foreground Jasione montana flowers.

(5)

– VT82 Gręzawa (51°42’53’’N / 14°51’03’’E), suche łąki na łagodnym stoku graniczące z borem sosnowym, wykształcone częściowo na rudzie darniowej, z J. montana, K. arvensis, H. pilosella, A. millefolium i z pojedynczymi płatami Calluna vulgaris (L.) HULL.

Materiał: 9 VII 2011, 5 ♀♀, 1 ♂; 7 VIII 2011, 3♀♀; 21 VIII 2011, 1♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

– VT86 Budoradz (51°59’50’’N / 14°43’50’’E), kserotermiczna łąka przy piaszczystej drodze na terenach spacerowych północnego Gubina.

J. montana, T. arvense, Veronica spicata L., K. arvensis, A. millefolium.

Materiał: 7 VIII 2011, 1 ♀, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

Podgatunek nominatywny Hylaeus lineolatus lineolatus (SCHENCK,

1861) jest elementem śródziemnomorskim (DATHE 1980). Zasięg jego

występowania obejmuje Hiszpanię, Francję, Niemcy, Austrię, Czechy, Słowację, Węgry, Grecję, Ukrainę i Mołdawię (OSYCNJUK 1970).

Podawany także ze Słowenii (GOGALA 1999), Rumunii (TOMOZEI 2008),

Turcji i Iranu (GRACE 2010), Izraela i Włoch (ASCHER inf. list.) oraz

Rosji (OSYCNJUK i in. 1978). Według POLASZKA (2013) występuje także

w Bułgarii, Chorwacji, Serbii i Czarnogórze. Dane z Afryki, z Maroko i Algierii, odnoszą się do drugiego podgatunku Hylaeus lineolatus ferinus WARNCKE, 1992 (ASCHER inf. list.), trzeci podgatunek Hylaeus lineolatus

rudis (PITTIONI, 1950) jest endemitem ograniczonym występowaniem do

Cypru (DATHE 1980). W Niemczech uważany jest za gatunek

ekspan-sywny, rozszerzający zasięg ku północy (SAURE 2009), podobnie

interpretowana jest jego sytuacja w Czechach (DVOŘÁK i in. 2008).

Najdalej na północ wysunięte stanowisko znajduje się obecnie w Berlinie (SAURE 2009).

H. lineolatus jest gatunkiem dość rzadko wykazywanym w krajach

ościennych. W Czechach został uznany za wymarły (STRAKA 2005),

dopiero w ostatnich latach zostały odkryte nowe lokalizacje (STRAKA i in.

2007). W Niemczech z uwagi na niewielką ilość stanowisk, posiada na czerwonej liście kategorię G (zagrożenie nierozpoznane) (WESTRICH i in.

2008), podobnie w bezpośrednio sąsiadującej z terenem badań Brandem-burgii (DATHE i SAURE 2000).

Według danych literaturowych zasiedla suche biotopy, takie jak stoki wzniesień, śródlądowe wydmy, słoneczne brzegi lasów, nieczynne pias-kownie i żwirownie, gnieżdżąc się w pustych łodygach jeżyn Rubus sp. i galasach (OSYCNJUK 1970, WESTRICH 1989). Na Krymie gatunek

(6)

tam głównie kwiaty Dorycnium herbaceum VILL., a w innych krajach

Europy i Rubus ulmifolius SCHOTT, Eryngium campestre L., Angelica

sylvestris L. i inne. Dwupokoleniowy.

„Polskie” stanowiska mają wiele cech wspólnych. Są to suche, rude-ralne lub napiaskowe zbiorowiska o charakterze kserotermicznym. Wszystkie przylegają do barier niwelujących, w mniejszym lub większym stopniu, działanie wiatru. Najczęściej barierą tą jest bór lub las, w jednym przypadku wysoki nasyp kolejowy a w jednym wał przeciwpowodziowy. Z reguły teren jest lekko pochylony ku południu co poprawia warunki termiczne stanowiska. Z uwagi na powszechność występowania odpo-wiednich środowisk, H. lineolatus jest z pewnością szerzej rozprzestrze-niony, przynajmniej w zachodniej części kraju. Gatunek obserwowano tylko na kwiatach Jasione montana. Na stanowiskach w Gębicach i Jani-szowicach współwystępował z rzadkim Hylaeus (Prosopis) variegatus (FABRICIUS, 1798).

Serdeczne podziękowania składam pani dr Ludmile ROMASENKO

(Ukraina, Kijów) za zwrócenie przed laty mojej uwagi na ten gatunek, panu dr Johnowi ASCHEROWI (AMNH, Nowy Jork) za udostępnienie listy

okazów zdeponowanych w American Museum of Natural History, oraz panu mgr Tomaszowi RUTKOWSKIEMU (Poznań) za pomoc przy

prowa-dzeniu badań.

SUMMARY

Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea,

Colletidae) was collected in Poland for the first time. Discovered in 2011 in eight localities near Gubin and Zasieki, Wielkopolsko-Kujawska Lowland, very close to Polish-German board. All the localities are very warm (in a climatic sense), based on sandy grounds. All the specimens were collected/observed only on Jasione montana flowers. Additionally, a note on identification, worldwide distribution and situation in neighbouring countries of this species is given.

PIŚMIENNICTWO

DATHE H. 1980: Die Arten der Gattung Hylaeus F. in Europa. Mitteilungen aus dem zoologischen Museum in Berlin, 56 (2): 207-294.

DATHE H., SAURE, C. 2000: Rote Liste und Artenliste der Bienen des Landes

Brandenburg (Hymenoptera: Apidae). Naturschutz und Landschaftspflege in Brandenburg, 9 (1): 1–35.

(7)

DATHE H.,VON DER HEIDE A.,WITT,R. 1996: Nachweis einer neuen Maskenbiene für

Europa - Hylaeus lepidulus COCKERELL, 1924. (Hym., Apidae). Entomologische

Nachrichten und Berichten, 40 (3): 157-163.

DVOŘÁK L., BOGUSCH P., MALENOVSKÝ I., BEZDĔČKA P., BEZDĔČKOVÁ K., HOLÝ K.,

LIŠKA P., MACEK J., ROLLER L., ŘÍHA M., SMETANA V., STRAKA J., ŠIMA P. 2008:

Hymenoptera of Hády Hill, near the city of Brno (Czech Republic), collected during the Third Czech-Slovak Hymenoptera meeting. Acta Musei Moraviae, Sci. Biol., 93: 53-92.

GOGALA A. 1999: Bee Fauna of Slovenia: Checklist of species (Hymenoptera, Apoidea).

Scopolia, 42: 1-79.

GRACE A. 2010: Introductory Biogeography to Bees of the Eastern Mediterranean and

Near East. Bexhill Museum. Sussex. 284 ss.

KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. 440 ss.

OSYCNJUK A.,Z. 1970. Fauna Ukrainy, Bdžoli – Koletidi. Naukova Dumka, 12 (4): 1-160.

OSYCNJUK A., Z.,PANFILOW D.,W.,PONOMARIEWA A.,A. 1978: Apoidea. [W:] G.S.

MEDVEDEV. (red.), Opredelitel nasecomij yevropeiscoy chasti SSSR. Akademii Nauk

SSSR, 3 (1): 279-519.

PAWLIKOWSKI T.,CELARY W. 2003. Błonkówki – Hymenoptera. Pszczołowate – Apidae.

Wstęp i podrodzina lepiarkowate – Colletinae. Klucze do Oznaczania Owadów Polski, XXIV, 68a: 1-65.

POLASZEK, A. 2013. Fauna Europaea: Hylaeus lineolatus. [W:] M.-D. MITROIU:

Hymenoptera. Fauna Europaea version 2.6.1, http://www.faunaeur.org.

PROSZCZALKIN M.J. 2007: Colletidae. [W:] A.S. LELEJ (red.): Opredelitel nasekomykh

Dalnego Vostoka Rossyi. Rossyiskaia Akademia Nauk, 4 (5): 878-883.

SAURE C. 2009: Erste Nachweise von Hylaeus trinotatus (Pérez, 1895) in Deutschland

sowie Anmerkungen zu ausgewählten und in Deutschland seltenen Hylaeus-Arten (Hymenoptera, Apidae). Eucera 2 (1): 17–24.

STRAKA J. 2005: Apoidea (včely). (Apoidea – bees). [W:] J. FARKAČ, D. KRÁL,

M.ŠKORPÍK (red.): Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí.

(List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates). Agentura ochrany

přírody a krajiny ČR, Praha: 392-405.

STRAKA J.,BOGUSCH P.,PŘIDAL A. 2007: Apoidea: Apiformes (včely). [W:] P.BOGUSCH,

J.STRAKA,P.KMENT (red.): Annoted checklist of the Aculeata (Hymenoptera) of the

Czech Republic and Slovakia. Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae, Suppl.,

11: 241–299.

TOMOZEI B. 2008: Checklist of Bees of the genera Colletes LATREILLE, 1930 and

Hylaeus FABRICIUS, 1793 of Romania (Hymenoptera: Apiformes: Colletidae).

Entomologie Faunistique - Faunistic Entomology, 61 (3): 87-97.

WESTRICH P. 1989: Die Wildbienen Baden-Württembergs. Stuttgart, Eugen Ulmer. I-II:

1-972.

WESTRICH P.,FROMMER U.,MANDERY K.,RIEMANN H.,RUHNKE,H,SAURE C.,VOITH J.

2008: Rote Liste der Bienen Deutschlands (Hymenoptera, Apidae). Eucera, 1 (3): 33–87.