Mariusz Korzeniowski
Wydział Opieki nad Dziećmi
Centralnego komitetu
Obywatelskiego w Rosji - powstanie i
początki działalności
Echa Przeszłości 9, 165-179
M ariusz Korzeniowski
In s ty tu t H istoriiU niw ersytet M arii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
WYDZIAŁ OPIEKI N A D DZIEĆMI CENTRALNEGO
KOM ITETU OBYWATELSKIEGO W ROSJI
- POW STANIE I POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI
W d z iałaln o ści C e n tra ln e g o K o m ite tu O b y w atelsk ieg o g u b e rn i K ró le stw a P olskiego (CK O ) w R osji, fo rm a ln ie rozpoczętej z k o ń cem s ie r p n ia 1915 r., n ie z m ie rn ie w a ż n e m iejsce zajm ow ało z a p e w n ie n ie w łaściw ej opieki, pom ocy m a te ria ln e j o ra z e d u k a c ji n a jm ło d sz y m u c z e s tn ik o m p rz y m u so w e g o w y ch o d źstw a .
W ielk iej d e te r m in a c ji i p o ś w ię c e n ia w y m a g a ły od K o m ite tu p ie rw s z e m ie s ią c e a k c ji r a tu n k o w e j. D oszło b o w ie m do ro z p o c z ę c ia p rz y m u s o w e j e w a k u a c ji, a w ła śc iw ie w y g n a n ia m ie s z k a ń c ó w g u b e r n i p o ls k ic h z r o d z in n y c h s tr o n , s p ę d z e n ia p rz e z n ic h ty g o d n i, a n ie k ie d y m ie s ię c y n a s z la k a c h e w a k u a c y jn y c h o ra z o p a d n ię c ia fali w ychodźczej i o s ie d le n ia uchodźców w g u b e r n ia c h u k r a iń s k ic h , b ia ło ru s k ic h , w ie lk o ru s k ic h i sy b e ry jsk ic h c a rsk ie g o im p e riu m . D r a m a t p ęd zo n ej n a W sch ó d lu d n o śc i, p o c z ą tk i je j z rz e s z a n ia , a je d n o c z e śn ie k s z ta łto w a n ia s t r u k t u r o rg a n iz a c y jn y c h , o p ra c o w a n ia p r o g r a m u o ra z fo rm a k ty w n o śc i K o m ite tu w R osji w z a je m n ie n a ło ż y ły się n a sie b ie w d ru g ie j połow ie 1915 r .1 W śró d uchodźców zn a jd o w a ło się d użo dzieci i m łodzieży.
P r z e d m io te m r o z w a ż a ń b ę d z ie tw o r z e n ie p r z e z C K O o d p o w ie d n ic h s t r u k t u r , k tó r e z a ję ły się z a p e w n ie n ie m o p ie k i d z ie c io m i m ło d z ie ż y o ra z ic h k s z ta łc e n ie m . Do te g o n ie z b ę d n a b y ła k a d r a p e d a g o g ic z n a , z a p e w n ie n ie p o m ocy d y d a k ty c z n e j o ra z p o d rę c z n ik ó w d la sz k ó ł z a k ła d a n y c h p rz e z K o m ite t.
1 Szerzej na ten temat patrz: M. Korzeniowski, M. Mądzik, D. Tarasiuk, Tułaczy los.
Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin 2007, s. 51-78;
M. Korzeniowski, Na wygnańczym szlaku... Działalność Centralnego Komitetu Obywatelskiego
Królestwa Polskiego na Białorusi w latach 1915-1918, Lublin 2001, s. 389; Idem, Rejon Zachod ni Centralnego Komitetu Obywatelskiego-powstanie i początki działalności, „Studia z dziejów
Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 29, 1994, s. 29-46; Idem, Struktura organizacyjna
i początki działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji w 1915 r., „Annales UMCS”, sec. F, vol. 46/47, 1991/1992, s. 343-368.
P r a c a n in ie js z a j e s t je d y n ie p r ó b ą z a s y g n a liz o w a n ia n ie z m ie r n ie w a ż n e go a s p e k tu c o d z ie n n o śc i p o lsk ie j lu d n o ś c i w R o sji, tj. o p ie k i i k s z ta łc e n ia n a jm ło d s z y c h je j p rz e d s ta w ic ie li w y w o d z ą c y c h się z a ró w n o ze s ta r e j i now ej e m ig ra c ji, j a k i m ie jsc o w y c h P o la k ó w -m ie s z k a ń c ó w k re s ó w b y łej I R z ec z p o sp o lite j. C e n tr a ln y K o m ite t O b y w a te ls k i p o d ją ł się w a ż n e g o z a d a n ia .
S k ło n iła go o g ro m n a r z e s z a n a jm ło d s z y c h u c h o d ź c ó w p r z e m ie r z a ją c a w d n ia c h p rz y m u so w e j m ig ra c ji b e z k r e s y ro sy jsk ie g o p a ń s tw a . P o tw ie rd z a ły to n ie ty lk o r a p o r ty p rz e d s ta w ic ie li C K O d o n o sz ą c e o k a ta s tr o f ie , j a k a m ia ła m ie jsc e n a s z la k a c h e w a k u a c y jn y c h , a le u z u p e łn ia ją je w s p o m n ie n ia u c h o d ź ców o ra z czło n k ó w K o m ite tu . W iele d zieci p o z b a w io n y c h by ło o p ie k i ro d z ic ie l sk ie j, b ą d ź to w a rz y sz y n ied o li. P rz e b ija ło z n ic h te ż z a tr o s k a n ie o ich zd ro w ie t a k m o ra ln e , j a k i fizyczne. D e m o ra liz a c ja , w id m o g ło d u , a do teg o g ro ź b a w y n a ro d o w ie n ia s ta n o w iły e le m e n ta r n e z a g ro ż e n ia , w o b liczu k tó ry c h z n a la z ły się n ie ty lk o rz e sz e uchodźców , a le p rz e d e w s z y s tk im ic h n a jm ło d s z a g r u p a 2.
W iele k ło p o tó w s p ra w iło o k re ś le n ie liczb y n a jm ło d s z y c h w y g n ań có w . K o n ie c z n o ść z a b e z p ie c z e n ia p om ocy m a te r ia ln e j i s ta b iliz a c ji p o ło ż e n ia i ro z p o c z ęcia e d u k a c ji.
P e w n e w ą tp liw o ś c i w z b u d z a p r z y ję te p rz e z K o m ite t k r y te r iu m w ie k u s łu ż ą c e o k r e ś le n iu p rz y n a le ż n o ś c i do o m a w ia n e j k a te g o r ii uchodźców . W y d aje się , że n ie z o sta ło d o p ra c o w a n e p rz e z w ła d z e o rg a n iz a c ji w p o c z ą tk o w y m o k re s ie d z ia ła ln o ś c i w R osji. Z a n a jm ło d sz e g o t u ła c z a u z n a w a n o n ie je d n o k r o tn ie osobę, k t ó r a n ie p rz e k r o c z y ła 14 r o k u ży cia, n a t o m i a s t s t a r s z ą z a z d o ln ą do p o d ję c ia p racy . J e d n a k ż e z a lic z a n o do n ie j uchodźców , k tó r z y n ie u k o ń c z y li 16-go r o k u życia. D la te g o te ż n a le ż y p rz y ją ć , że g ó r n a g r a n ic a w ie k u te j k a te g o r ii u c ie k in ie ró w , w z a le ż n o ś c i od je j i n te r p r e ta c ji p rz e z p o sz c ze g ó ln e s t r u k t u r y o rg a n iz a c ji w a h a ła się m ię d z y 14 a 16 ro k ie m .
U c h o d źcy do 16-go r o k u ż y c ia s ta n o w ili z n a c z ą c ą g r u p ę w ś ró d w y g n a ń ców z K r ó le s tw a P o lsk ie g o . Ś w ia d c z ą o ty m liczb y p o d a w a n e n a b ie ż ą c o n a ła m a c h p o lsk o ję z y c z n e j p r a s y o ra z w s p r a w o z d a n ia c h o rg a n iz a c ji n ie s ie n ia pom ocy o fia ro m wojny. K a ro l M ic h a lc z y k w ra p o rc ie z d n ia 14 g r u d n ia 1915 r., a tr a k tu ją c y m o p o ło ż e n iu w y g n a ń c ó w z n a jd u ją c y c h się w B o b r u js k u i o k o li c a c h s tw ie r d z a ł, iż w ś ró d 70 0 0 tu ła c z y -P o la k ó w 40% sta n o w iły , z n a jd u ją c e się w o p ła k a n y m s ta n ie , d z ieci3. C K O z k o le i in fo rm o w a ł, iż w k o ń c u s ie r p n ia 1917 r. w je g o o c h ro n a c h i s z k o ła c h z n a jd o w a ło się 50 339 osób. P o d a n e liczb y p o tw ie r d z a ją w ie lk i w y s iłe k K o m ite tu . D o d ajm y , iż o r g a n iz a c ja z a p is a ła w sw o ich r e je s tr a c h 333 7 9 4 u ch o d źcó w 4.
2
Szerzej na ten temat patrz: W. Glinka, Pamiętnik wielkiej wojny, t. 1-4, Warszawa 1927, S. Srokowski, Z dni zawieruchy dziejowej 1914-1918, Kraków 1932; B. Rappaport, Carati rewolucja (Trzy lata za frontem rosyjskim), Warszawa 1919; Z. Wasilewski, Na wschodnim posterunku. Księga pielgrzymstwa polskiego 1915-1918, Warszawa 1919; Archiwum Akt No
wych w Warszawie (AAN), Centralny Komitet Obywatelski w Piotrogrodzie (CKO), 2, 94.
3
AAN, CKO, 722, Sprawozdanie K. Michalczyka z Bobrujska i jego okolic z 14 XII 1915 r., s. 18.4
Praca społeczna wygnańców. O pracy ludowej CKO, „Sprawa Polska”, nr 32, 20 VIII/3 IX 1917 r., s. 456.O b ecn o ść d zieci i m ło d z ie ż y w w y g n a ń c z y m d r a m a c ie p o tw ie rd z a ł k o m u n i k a t o p u b lik o w a n y 10 m a r c a 1918 r. p rz e z R a d ę Z jazd ó w P o ls k ic h O r g a n iz a cji P o m o c y O fia ro m W ojny (RZ P O P O W ) n a ła m a c h „ O g n is k a P o ls k ie g o ”. W e d łu g p o d a n y c h in fo rm a c ji p o ls k ie o rg a n iz a c je ra to w n ic z e z a r e je s tr o w a ły 748 329 w y g n ań có w , z te g o 321 779 osób s ta n o w iły d z ieci5.
P rz y to c z o n e s z a c u n k i o d n o s z ą się je d n a k ż e ty lk o do uchodźców , k tó r z y d o ta r li do m ie jsc o s ie d le n ia , z o s ta li z a r e je s tr o w a n i i o trz y m a li pom oc. N ie o d z w ie rc ie d la ją j e d n a k rz e c z y w iste j liczb y n a jm ło d s z y c h , k tó rz y z n a le ź li się n a s z la k a c h e w a k u a c y jn y c h . N ie m o ż n a b o w ie m o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie - ilu sp o ś ró d n ic h n ie p rz e ż y ło tu ła c z k i i s ta ło się je j o fia ra m i. P ro b le m e m j e s t te ż u s ta le n ie licz b y ty c h , k tó r z y w p ra w d z ie p r z e tr w a li c z a s e w a k u a c ji,
a le n ig d z ie n ie p o tw ie rd z o n o ic h o b ecności.
Z n a c z n a lic z b a d zie ci i m ło d z ie ż y w ś ró d u c ie k in ie ró w z K r ó le s tw a P o l sk ie g o w s k a z y w a ła cele i m e to d y p r o w a d z e n ia p ra c y ra to w n ic z e j p rz e z C K O w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h d z ia ła ln o ś c i o ra z n a r z u c a ła r a m y o rg a n iz a c y jn e . N a n a r a d z ie czło n k ó w C K O z 2 6 p a ź d z ie r n ik a (8 lis to p a d a ) 1915 r. z a p a d ła o s ta te c z n a d e c y z ja o u tw o r z e n iu W y d z ia łu O p ie k i n a d D z ie ć m i6. R o z w ija ła o n a p o s ta n o w ie n ia p o d ję te n a p o s ie d z e n iu C K O w p o ło w ie p a ź d z ie r n ik a (1 4/27 i 15/28) 1915 r., k tó r e d o ty c z y ły u tw o r z e n ia p rz y z a r z ą d a c h re jo n o w y c h K o m ite tu p o d p o rz ą d k o w a n y c h m u o so b n y c h w y d z ia łó w o p ie k i n a d d z ie ć m i7. S łu s z n o ś ć d ecy zji p o tw ie r d z a s p ra w o z d a n ie z a p ie rw s z y ro k d z ia ła l n o śc i w R osji:
S p o ś r ó d lu d n o ś c i w y g n a ń c z e j n a jw ię c e j n ie w ą tp liw ie - p is a li je g o a u to r z y
- u c ie r p ia ły d zieci. M ło d sze , p o n iż e j 6 -iu la t, w o g r o m n e j liczb ie, w p r o s t w y
m ie r a ły z w y c ie ń c ze n ia . W iele d zie c i p o z o s ta ło sie ro ta m i. I n n e s k a z a n e b y ły n a z d z ic z e n ie i w y n a r o d o w ie n ie w ś r ó d obcego o to czen ia . M n ó s tw o d z ie c i p o ls k ic h b yło p o k la s z to r a c h p r a w o s ła w n y c h . B a r d z o w iele d z ie c i j u ż p a r ę m ie się c y p o o p u s z c z e n iu k r a ju z a c z y n a ło m ó w ić p o ro sy jsk u , p o d w p ły w e m o b c o w a n ia z d z ie ć m i r o s y js k im i n a u lic a c h , g d z ie p r z e b y w a ły d łu że j, n iż w d o m u . U bożsi ro d zice, n a w e t m a ją c y n ie ja k ie za r o b k i, n ie u m ie li d a ć d z ie c io m a n i części tej o p ie k i fiz y c z n e j i m o ra ln e j, j a k ą m ia ły one w k r a ju - w sw o ic h w s ia c h r o d z in n yc h . Z o r g a n iz o w a n ie w ie lk ie j a k c ji o p ie k i n a d d z ie ć m i s ta ło się p r z e to rze c zą k o n ie c zn ą , a że b y ch o ć w części z a ż e g n a ć stra ty , w y n ik łe w te j m ie rze z o p u s z c ze n ia k r a j u 8.
P o w s ta n ie W y d z ia łu u p o rz ą d k o w a ło d z ia ła n ia o p ie k u ń c z e i o św ia to w e s t r u k t u r K o m ite tu (n p . w g u b e r n ia c h b ia ło r u s k ic h , p rz e z k tó r e w io d ły g łó w
5
Odezwy Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny. Do społeczeństwa polskiego, „Ogni sko Polskie”, nr 2(85), 10 III 1918 r., s. 3.6
AAN, CKO, 1, Protokół narady członków CKO z dnia 26 X/8 XI 1915 r., s. 30.7
AAN, CKO, 2, Protokół posiedzenia Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Piotrogro- dzie z 14/27-15/28 X 1915 r., s. 11.8
Sprawozdanie z działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego wśród wygnańców w Rosji za czas od 1-go sierpnia 1915 r. do dnia 1-go października 1916 r., [w:]n e s z la k i p rz y m u s o w e j m ig ra c ji w g łą b R osji) n a ty c h m ia s t po ro z p o c z ę ciu w s ie r p n iu i w e w r z e ś n iu 1915 r. a k c ji ra to w n ic z e j. Do w n io s k u s k ła n ia dość la k o n ic z n e s tw ie r d z e n ie o u tw o r z e n iu s z k o ln ic tw a lu d o w eg o u ż y te w p r o to k o le z o b r a d C K O w p a ź d z ie r n ik u 1915 r .9, czy te ż r e la c ja z a m ie s z c z o n a w „ E c h u P o ls k im ”, k t ó r a t r a k t o w a ł a o ro z w o ju s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o w Mo- h y le w sz c z y ź n ie . J e j a u to r w s k a z a ł, iż lo k a ln y C K O , po u z y s k a n iu o d p o w ie d n ic h k o n c e sji, od w r z e ś n ia 1915 r. o tw o rz y ł w M o h y le w ie 6 -k la s o w ą k o e d u k a c y jn ą sz k o łę p o ls k ą i je d n o k la s o w ą sz k o łę e l e m e n t a r n ą 10.
P o d s ta w o w y cel a k ty w n o ś c i W y d z ia łu O p ie k i n a D ziećm i, z o s ta ł o m ó w io n y w k o m u n ik a c ie C K O z 18 lu te g o 19 1 6 r. I n fo rm u ją c o e f e k ta c h a k c ji ra to w n ic z e j, p is a ł:
W trosce o za sp o k o je n ie p o tr z e b w y g n a ń c ó w p o ls k ic h , C K O m u s ia ł zw ró c ić szc ze g ó ln ą u w a g ę n a d zieci, które, b ę d ą c w ogóle m n ie j o d p o r n y m i n a w sze lk ie z m ia n y w y m a g a ją n a d e r s ta r a n n e j o p ieki, ta k p o d w z g lę d e m o c h ro n y z d r o w ia fizy c zn e g o , j a k i m o r a ln e g o 11.
P o d s ta w a p r o g ra m o w a p r o w a d z iła do z a g w a r a n to w a n ia d z ia tw ie p o lsk ie j
s w o jsk ie g o w y c h o w a n ia i n a u c z a n ia i w ogóle r o d z in n e j o p ie k i12. N a le ż y p o d
k re ś lić , że n ie o d n o s iła się je d y n ie do a k ty w n o ś c i W y d z ia łu w g u b e r n ia c h ro sy jsk ic h . P rz y ś w ie c a ło m u ta k ż e p r z e k o n a n ie , iż n a le ż a ło w y ch o w ać dzieci i m ło d z ie ż n a d o b ry c h o b y w a te li P o ls k i, a lb o w ie m w p rz y sz ło śc i b ę d ą d ecy d o w a ć o je j lo s a c h 13.
T r u d n a s y tu a c ja ty s ię c y n a jm ło d s z y c h w y g n a ń c ó w s p r a w iła , iż C K O i je g o n o w a s t r u k t u r a z a g łó w n e z a d a n ie u z n a li: z o rg a n iz o w a n ie s y s te m a ty c z n e j r e je s tr a c ji d z ieci i m łodzieży, o p ie k i i p r z e n o s z e n ie je j do p o ls k ic h o c h ro n ze s c h ro n is k i p r z y tu lis k ro s y js k ic h o ra z p ro w a d z o n y c h p rz e z C e rk ie w p r a w o s ła w n ą . O p ró cz tr o s k i o c o d z ie n n y b y t n ie le tn ic h W y d ział p o d ją ł ró w n ie ż a k c ję ro z w ija n ia sz k o ły n a ro d o w e j o ra z z a b ie g i o p om oce d y d a k ty c z n e , z a p e w n ie n ie k a d r y n a u c z y c ie ls k ie j. P la c ó w k i o ś w ia to w e t r a k t o w a ł j a k o o ś ro d k i p o lsk o śc i, w o k ó ł k tó ry c h p o w in n i się s k u p ia ć ró w n ie ż d o ro śli w y g n ań cy . M ia ły p rz y p o m in a ć s z m a t o jc zy ste j z i e m i 14.
D z ia ła ln o ś ć W y d z ia łu k o n c e n tr o w a ła się n a p rz y g o to w a n iu w y k ła d n i p r a w n e j p o d p o rz ą d k o w a n y m m u o c h ro n o m i szk o ło m , u ła tw ie n iu ic h z a k ła d a n i a p rz e z s t r u k t u r y C K O , w re s z c ie u t r z y m y w a n iu s ta ły c h k o n ta k tó w
9
AAN, CKO, 2, Protokół ..., s. 11.10
Z życia kolonii polskich na prowincji. Szkolnictwo polskie na Mohylowszczyżnie, „Echo Polskie”, nr 27, 3/16 VII 1916 r., s. 11.11
AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7. Wydział opieki nad dziećmi z 18 II 1916 r., s. 17; „Sztandar”, nr 9, 28 II/12 III 1916 r., s. 8.12
AAN, CKO, 568, Okólnik. Do zarządów rejonowych i pp. Pełnomocników CKO z 12 XI 1915 r., s. 1; Praca społeczna wygnańców. CKO, „Sprawa Polska”, nr 11-12, 31 III 1918 r., s. 172.13
W. Grabski, A. Zabko-Potopowicz, Ratownictwo społeczne w czasie wielkiej wojny, [w:] Polska w czasie wielkiej wojny (1914-1918), t. 2, Warszawa 1932, s. 81.14
AAN, CKO, 11, Komunikat nr 12. Działalność oświatowo-wychowawcza CKO, 4 II 1917 r., s. 35.z r o s y js k im m in is te r s tw e m o ś w ia ty i K u r a to r e m W a rs z a w s k ie g o O k rę g u N a u k o w eg o , o d p o w ie d z ia ln y m z a fu n k c jo n o w a n ie p o ls k ic h p la c ó w e k o ś w ia to w y ch e w a k u o w a n y c h z K r ó le s tw a P o lsk ie g o i now o p o w s ta ją c y c h w g u b e r n ia c h ro sy jsk ic h .
W y d z ia ł O p ie k i n a d D z ie ć m i w s to s u n k u do C K O s ta n o w ił fo rm a ln ie o r g a n d o rad czy . W rz e c z y w isto śc i m ia ł u s t a l a ć z a s a d y a k c ji r a to w a n ia dzieci p o lsk ic h , o p rac o w y w ć re g u ły je j p r o w a d z e n ia , c z u w a ć n a d p ra w id ło w o ś c ią p ra c y w r e jo n a c h , o k r ę g a c h i o d d z ia ła c h K o m ite tu . P r z e p r o w a d z a ł in s p e k c je z a k ła d ó w o św ia to w y c h i w y ch o w aw czy ch , ś c is łą r e je s tr a c ję z a ło ż o n y c h p rz e z C K O p la c ó w e k , w y ja ś n ia ł z a s a d y a k c ji r a to w n ic z e j, r o z s tr z y g a ł k w e s tie s p o r n e o ra z re g u lo w a ł b u d ż e t15.
K ie ro w a n ie p r a c a m i W y d z ia łu C K O p o w ie rz y ł p ra w n ik o w i F r a n c is z k o w i N o w o d w o rsk ie m u , b y łe m u p o sło w i do D u m y P a ń s tw o w e j, c z ło n k o w i K o m ite t u O b y w a te ls k ie g o m i a s t a W a rszaw y . W e w ła d z a c h W y d z ia łu , j a k in fo rm o w a ł w k o m u n ik a c ie z 18 lu te g o 19 1 6 r., z n a le ź li się ta k ż e : S ta n is ła w G le z m e r (b y ły r e p r e z e n t a n t C K O w M o sk w ie i P io tro g ro d z ie , p r e z e s T o w a rz y s tw a G n ia z d S ie ro cy ch , c z ło n e k K o m ite tu w. k s. T a tia n y M ik o ła je w n e j), J e r z y Go- ścic k i (p o se ł do D u m y P a ń s tw o w e j), C z e sła w K a r p iń s k i (c z ło n e k ro sy jsk ie j R a d y P a ń s tw a , p re z e s p io tro g ro d z k ie g o o d d z ia łu P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a P o m ocy O fia ro m W o jn y (P T P O W ), w ic e p re z e s R a d y Z jazdów ), M a r ia n L u to s ła w s k i (p e łn o m o c n ik sz c z e g ó ln y C K O w R e jo n ie Ś ro d k o w y m ), p rof. S t a n i s ła w P ta s z y c k i ( p re z e s P o lsk ie j M a c ie rz y S z k o ln e j), h r. M a r ia S o b a ń s k a , h r. M ic h a ł S o b a ń s k i, p rof. A n d rz e j S z n u k ( s e k r e ta r z W y d z ia łu ) i h r. W ła d y s ła w W ielo p o lsk i (c z ło n e k C K O )16.
Z a p ro s z e n ie do u d z ia łu w e w ła d z a c h W y d z ia łu w y b itn y c h p rz e d s ta w ic ie li n a u k i, r e p r e z e n ta n tó w uchodźców , p o ls k ic h in s ty tu c ji o p ie k u ń c z y c h , p o słó w do D u m y i R a d y P a ń s t w a o ra z czło n k ó w o r g a n iz a c ji ro s y js k ic h by ło s łu s z n y m p o su n ię c ie m . G w a r a n to w a ło to s k u te c z n e p ro w a d z e n ie w s z e lk ic h a k cji. D o d a jm y p ro w a d z o n y c h n a o b s z a rz e ob cy m d la u c ie k in ie ró w p o d w z g lę d e m n a ro d o w y m , k u ltu r o w y m i ję z y k o w y m .
O b ecn o ść o so b isto śc i p o lity k i, a r y s to k r a c ji i n a u k i u ła tw ia ło k o n ta k ty z o r g a n iz a c ja m i i w ła d z a m i ro s y js k im i o ra z g w a ra n to w a ło s k u te c z n ą pom oc. Ic h a t u t e m b y ła d o s k o n a ła z n a jo m o ść ro s y js k ic h re a lió w , co o k a z a ło się p r z y d a tn e sz c z e g ó ln ie w p ie rw s z y c h ty g o d n ia c h d z ia ła ln o ś c i te j s t r u k t u r y C K O . T y m b a rd z ie j, że W y d z iał ro z p o c z y n a ją c d z ia ła ln o ś ć w lis to p a d z ie 1915 r.
15 AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 18; AAN, CKO, 570, Regulamin Wydziału Oświaty, s. 25; AAN, CKO, 2, Protokół posiedzenia CKO z 19-20 XI 1915 r., s. 28.
16 AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 17; C. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy
w parlamencie rosyjskim 1906-1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 67-70, 99-100;
Dodać należy, iż skład członków Wydziału uległ rozszerzeniu. Weszli do niego: Jan Malecki, Wacław Paszkowski, Feliks Mazurkiewicz, Bohdan Wydżga, Halina Glezmerowa, Jadwiga Żu kowska, Wacław Kryński, Halina Kasperowiczówna, ks. Czesław Falkowski, Bohdan Wiśniew ski, Klemens Jędrzejewski i prof. Karol Appel, AAN, CKO, 570, Protokół XIII posiedzenia Wydziału Opieki nad Dziećmi CKO z 10/23 II 1916 r., s. 45.
p rz y ją ł b a rd z o a m b itn y p la n . W y s ta rc z y n a d m ie n ić , że p o trz e b y p o lsk ie j d z ia tw y w y g n a ń c z e j w d łu ż sz e j p e r s p e k ty w ie m ia ło z a sp o k o ić 750 z ak ład ó w , w ty m około 4 5 0 o c h ro n z n a u c z a n ie m , 2 0 0 je d n o k la s o w y c h sz k ó ł e le m e n ta r n y c h o ra z 100 s c h r o n is k i p rz y tu łk ó w d la d zieci, w k tó ry c h ró w n ie ż p rz e w i d z ia n o p ro w a d z e n ie n a u c z a n ia p o c z ą tk o w e g o 17.
P o w o d z e n ie a k c ji ra to w n ic z e j z a le ż a ło od w y k o n a n ia sz y b k o i s p r a w n ie a k c ji z a p is y w a n ia . S p ra w ę r e je s tr a c ji W y d z ia ł p o d ją ł n ie m a l n a ty c h m ia s t po z o rg a n iz o w a n iu się , a je j z a s a d y o k re ś lił w o k ó ln ik u z a ty tu ło w a n y m W o b ro
n ie d zie c i p o ls k ic h . G łó w n ą ro lę p ie rw o tn ie p r z y p is a ł lo k a ln y m p e łn o m o c n i
k o m i i n s tr u k to r o m C K O . R e je s tr a c ji p o d le g a ły d zieci p rz e b y w a ją c e n a w y g n a n iu z ro d z ic a m i, ro d z in a m i lu b o p ie k u n a m i. K o m ite t m ia ł z a te m s p o r z ą d zić r e je s tr y d zieci, k tó r e z n a la z ły się w je g o p la c ó w k a c h lu b w in n y c h p o l s k ic h z a k ła d a c h w y c h o w a w c z y ch i d o b ro c z y n n y c h , w z g lę d n ie p rz e b y w a ły w p o d o b n y c h , a le n ie p o ls k ic h in s ty tu c ja c h . Do d ru g ie j g r u p y p o d le g a ją c y c h z a p iso w i, z a lic z a ł d ziec i odcięte o d s w y c h ro d zic ó w i r o d z in , z n a jd u ją c e się w ró ż n y c h p o ls k ic h p la c ó w k a c h o ś w ia to w y c h , p o z o s ta ją c e p o z a n im i i p o z b a w io n e o p ie k i, e w e n tu a ln ie n a tzw . o p ie c e p rz y g o d n e j o r a z u m ie s z c z o n e w o ś r o d k a c h n ie p o ls k ic h 18.
N ie z w y k le p o m o c n ą o k a z a ła się s e k c ja P o g o to w ia r a tu n k o w e g o d z ie
ci p o ls k ic h , k t ó r ą z o r g a n iz o w a ła i p r o w a d z iła h r. M . S o b a ń s k a w e s p ó ł
z C. K a r p iń s k im . P o d ic h k u r a t e l ą z n a jd o w a ły się ró w n ie ż d z ie c i p o z b a w io n e ja k ie jk o lw ie k o p ie k i19.
N ie z m ie rn ie w a ż n e o k a z a ły się w y s iłk i se k c ji z w ią z a n e z w y s z u k iw a n ie m i p rz e n o s z e n ie m d zieci do p o ls k ic h z a k ła d ó w z ic h ro s y js k ic h o d p o w ie d n i- k ó w 20. W e d łu g W ik to ra P a w e lc z y k a , w o k re s ie od p a ź d z ie r n ik a 1915 r. do lu te g o 1917 r., u d a ło się je j o d n a le ź ć 4 8 4 3 n a jm ło d s z y c h u ch o d źcó w 21.
L ic z b a t a choć m o że w z b u d z a ć w ą tp liw o śc i, to je d n a k ż e n ie z o s ta ła b y o s ią g n ię ta b e z p o d ję c ia w sp ó łp ra c y , d o b re j w oli o ra z o d p o w ie d n ic h zez w o le ń w ła d z i o rg a n iz a c ji ro s y js k ic h n a p ro w a d z e n ie p o s z u k iw a ń d zieci — u c h o d ź ców w ic h s c h r o n is k a c h , o c h ro n k a c h i p r z y tu łk a c h . Z a t a k ą m o ż n a u z n a ć d ecy zję K o m ite tu w. k s. T a tia n y M ik o ła je w n e j p o d ję tą 7 (20) g r u d n ia 1915 r. o r o z e s ła n iu o k ó ln ik a w k tó r y m z a le c a ł, b y s ie r o ty b e z o p ie k i u m ie s z c z a ć w s c h r o n is k a c h o tw ie ra n y c h i p ro w a d z o n y c h p rz e z o r g a n iz a c je n a ro d o w e 22.
17
AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 17.18
AAN, CKO, 9, Okólnik. W obronie dzieci polskich, s. 42 (40).19
AAN, CKO, 577, Do Rady Zjazdów POPOW w Moskwie od Wydziału opieki nad dziećmi z 20 V 1916 r., s. 82.20
AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 17.21
AAN, CKO, 1, Protokół..., s. 30; W. Pawelczyk, Polskie placówki opiekuńczo-wychowawcze i szkoły jednoklasowe zorganizowane i nadzorowane przez Centralny Komitet Obywatelski w Rosji w latach 1915-1917, (streszczenie referatu), [w:] Sprawozdania. Opolskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk. Wydział I Nauk Historyczno-Społecznych. Seria A, R: 1977/78, nr 15, s. 10; W. Grabski, A. Zabko-Potopowicz, op. cit., s. 81.
22
Różne wiadomości. Wydział opieki nad dziećmi, „Ognisko Polskie”, nr 7, 21 II/5 III 1916 r., s. 7.U z u p e łn ia ła j ą p o n a d to o d e z w a j a k ą „ K o m ite t T a tia n o w s k i” w y d a ł 23 g r u d n ia te g o ro k u , w k tó re j sp rz e c iw ił się o d d a w a n iu d z ie c i-w y g n a ń có w p o d o p ie k ę tzw . c h ło p s k im p a tr o n a to m i ro d z in o m w ło ś c ia ń s k im n a w y c h o w a n ie . S tw ie r d z a ł je d n o c z e ś n ie , iż z a tr z y m a n ie d z ia tw y w je g o o c h ro n a c h u ła tw i o d n a le z ie n ie ic h p rz e z rodziców , k tó rz y j a k p is a n o w a p e lu c o ra z częściej z w ra c a li się do K o m ite tu z p r o ś b ą o u s ta le n ie m ie js c a p o b y tu d z ie c k a 23. P ro w a d z e n ie p o s z u k iw a ń d zieci p o ls k ic h w ro s y js k ic h in s ty tu c ja c h o p ie k u ń c z y c h , szc z e g ó ln ie z a ś c e rk ie w n y c h , n ie b y ło b y m o ż liw e b e z p o s ta n o w ie n ia Ś w ią to b liw e g o S y n o d u z 20 k w ie tn ia (3 m a ja ) 1 9 1 6 r. N a k a z y w a ł w ła d zo m d ie c e z ja ln y m w R o sji p r z y g o to w a n ie o d p o w ie d n ie g o r o z p o r z ą d z e n ia m a ją c e g o n a c e lu u ła tw ie n ie w y s z u k iw a n ia d zie ci b ę d ą c y c h p o d o p ie k ą i n s t y tu c ji k o śc io ła p ra w o s ła w n e g o o ra z o d d a w a n ie ic h n a ż ą d a n ie k o m ite tó w p o l
s k ic h 24.
W y d ział O p ie k i n a d D ziećm i, d y s k u tu ją c 11(24) lis to p a d a 1915 r. n a t e m a t s k u te c z n o ś c i o d b ie r a n ia d zie c i z r ą k obcych w y ró ż n ił tr z y g r u p y i n s t y tu c ji n ie p o ls k ic h , w k tó ry c h m o g li p rz e b y w a ć n a jm ło d s i u c h o d ź c y z K ró le s tw a P o lsk ie g o . W p ie rw s z e j u m ie ś c ił k la s z to r y i o c h ro n y c e rk ie w n e o ra z in s ty tu c je p o d le g łe Ś w ią to b liw e m u S y n o d o w i; w d ru g ie j z a k ła d y p o z o sta ją c e
p o d z a r z ą d e m c e sa rzo w e j M a r ii; n a t o m i a s t do o s ta tn ie j z a lic z y ł p o z o sta łe
p la c ó w k i o p ie k u ń c z e n a le ż ą c e do o rg a n iz a c ji ro s y js k ic h . N ie w y k lu c z y ł ta k ż e m o żliw o ści p o b y tu d ziec i p o d o p ie k ą osób p ry w a tn y c h . O s tr z e g a ł je d n o c z e ś n ie , iż od w y lic z o n y c h pow yżej in s ty tu c ji n ie n a le ż a ło się sp o d z ie w a ć u ł a tw ie ń w w y d o b y w a n iu od n ic h d z iec i-u ch o d źcó w z g u b e r n i p o ls k ic h 25. N ie b e z z n a c z e n ia b y ły ró w n ie ż z a b ie g i h r. M. S o b a ń s k ie j u P e łn o m o c n i k a G łó w n eg o W sz e c h ro sy jsk ie g o Z w ią z k u M ia s t M ic h a ła C z e łn o k o w a o w y r a ż e n ie zg o d y n a p e n e tr a c ję o c h ro n e k i s c h ro n is k z n a jd u ją c y c h się p o d je g o o p ie k ą w p o s z u k iw a n iu d zieci p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia . M. C z e łn o k o w zw ró cił się do s t r u k t u r Z w ią z k u M ia s t z p o le c e n ie m u d z ie le n ia w sz e lk ie j p o m o cy 26. P o w o ły w a ł się n a p o s ta n o w ie n ie N a r a d y S p e c ja ln e j do S p r a w U ch o d źcó w p rz y M in is tr z e S p r a w W e w n ę trz n y c h , k tó r e m ów iło o k o n ie c z n o śc i c h r o n ie n ia n a ro d o w y c h , k u ltu r a ln y c h i re lig ijn y c h o d m ie n n o ś c i p o d le g a ją c y c h ich opiece d z ie c i27.
R e je s tr a c ja n a jm ło d s z y c h u c h o d źcó w je d n a k ż e n a p o ty k a ła tr u d n o ś c i. W y d z ia ł o g ra n ic z y ł się do z a p is y w a n ia d z ie c i-sie ro t, p o z b a w io n y c h „sw ojskiej o p ie k i”, p r z y g a r n ię ty c h p rz e z p r z y tu łk i i u c z ą c y c h się w s z k o ła c h C K O . Z a 23 AAN, CKO, 577, Pismo Komitetu w. ks. Tatiany Mikołajewnej do jego oddziałów z 23 XII 1915 r., s. 31.
24 AAN, CKO, 925, Pismo CKO do Pełnomocnika Komitetu w Orle, (zawiera tekst rozpo rządzenia Świątobliwego Synodu z 20 IV 1916 r.), (brak daty), s. 14-15; Sprawozdanie z działal ności..., s. 23.
25 AAN, CKO, 570, Protokół z 3-go posiedzenia Wydziału Opieki nad Dziećmi, (brak daty), s. 8-9.
26 AAN, CKO, 577, Pismo Pełnomocnika Głównego Związku Miast do miejskich komite tów Związku Miast z 31 III 1916 r., s. 34.
w ę ż e n ie a k c ji sp iso w e j W y d z ia łu w y n ik a ło ta k ż e z k o n ie c z n o śc i u w z g lę d n ie n ia p ro w a d z o n e g o p rz e z R a d ę Z jazd ó w o g ólnego r e j e s t r u u ch o d ź có w o ra z n a d m ie rn e g o o b c ią ż e n ia s t r u k t u r C K O p o d o b n y m i z a ję c ia m i28.
P e w n e tr u d n o ś c i s p r a w ia p r z e d s ta w ie n ie e fe k tó w r e je s tr a c ji d zieci i m ło d z ie ż y d o k o n a n e j p rz e z C K O w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h p rz y m u so w e g o p o b y tu u ch o d ź có w w R osji. N ie u ła tw ia z a d a n ia k o m u n ik a t K o m ite tu z 21 s ty c z n ia 1916 r., p o św ię c o n y d z ia ła ln o ś c i je g o rejo n ó w , a lb o w ie m d a n e w n im z a w a r te s ą n ie k o m p le tn e i ju ż w d n iu p u b lik a c ji o k a z a ły się n i e a k tu a ln e . P e w n e w y o b ra ż e n ie n a to m ia s t o s k u te c z n o śc i d z ia ła ń p o d ję ty c h p rz e z W y d ział O p iek i n a d D ziećm i p rz y n o s i p u b lik a c ja z a m ie sz c z o n a 17/30 lip c a 1916 r. w „ O g n is k u P o ls k im ”. S tw ie rd z a n o w n ie j, iż C K O do d n ia 1 k w ie tn ia te g o r o k u u d a ło się o tw o rz y ć 6 9 3 z a k ła d y w y ch o w aw cze, z k tó ry c h 162 s ta n o w iły sz k o ły a 4 0 6 o c h ro n y , w w ię k s z o ś c i z n a u c z a n ie m p o c z ą tk o w y m o r a z 125 s c h r o n is k . W r e je s tr a c h o rg a n iz a c ji z n a la z ło się około 40 000 dzieci. L ic z b a p la c ó w e k o św ia to w y c h o ra z d ziec i b y ła b y z a p e w n e w y ż sz a , a le K o m ite t w m o m e n c ie s p o r z ą d z a n ia te j s t a t y s t k i n ie p o s ia d a ł d a n y c h s t r u k t u r s y b e ry js k ic h i z o k r ę g u o r e n b u r s k ie g o 29. P o d a n e liczb y n ie w ą tp liw ie d o w o d ziły d y n a m ik i d z ia ła ń C K O i W y d z iału .
W ia ry g o d n o ść d o k o n a ń W y d z ia łu , od m o m e n tu ro z p o c z ę cia a k c ji r a to w n i czej do p o c z ą tk u p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 6 r. p o tw ie r d z a ro c z n e s p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i C K O w R osji. K o m ite t p o s ia d a ł 2 2 6 szk ó ł, w k tó ry c h u czy ło się 12 382 d zieci, 5 0 6 o c h ro n z 2 4 141 p o d o p ie c z n y m i, 2 7 7 p rz y tu łk ó w z 11 912 w y c h o w a n k a m i, a o p ie k o w a ło się n im i 1296 n a u c z y c ie li, 105 k s ię ż y i 249 osób n ie p o b ie ra ją c y c h z a sw o ją p ra c ę h o n o r a r iu m o ra z n ie m a ją c y c h o d p o w ie d n ie g o p rz y g o to w a n ia p e d a g o g ic z n eg o . Ł ą c z n ie w 1009 in s ty tu c ja c h o p ie k u ń c z y c h C K O s k u p ił 48 4 3 5 d z ieci30.
N a le ż y o d n o to w a ć , iż w e d łu g W . P a w e lc z y k a w y m ie n io n a lic z b a d zieci z n a jd u ją c y c h się p o d o p ie k ą C K O s ta n o w iła 48% o g ó łu n a jm ło d s z y c h w y g n a ń c ó w , k tó r z y tr a f ili do p la c ó w e k o p ie k u ń c z y c h , sz k ó ł p o c z ą tk o w y c h i ś r e d n ic h p ro w a d z o n y c h p rz e z p o ls k ie o rg a n iz a c je r a to w n ic z e w R o sji31.
R e je s tr a c ja b y ła ściśle z w ią z a n a z tw o rz e n ie m p rz e z s t r u k t u r y C K O o d p o w ie d n ic h w a r u n k ó w do e g z y s te n c ji i n a u k i. W y d ział O p ie k i n a d D z iećm i u tw o rz y ł S e k c ję o c h ro n i s z k ó ł p o c z ą tk o w y c h . K ie ro w a ła o n a c a ły sw ój w y s i łe k n a o rg a n iz o w a n ie o c h ro n b e z n a u c z a n ia i z n a u c z a n ie m p o c z ą tk o w y m , sz k ó ł p o c z ą tk o w y c h , z aw o d o w y c h i g im n a z jó w 32. W y d ział p o k ła d a ł d u ż e n a
28 AAN, CKO, 577, Pismo Wydziału..., s. 82-83.
29 Troska o dzieci, „Ognisko Polskie”, nr 27, 17/30 VII 1916 r., s. 4.
30 AAN, CKO, 284, Szkolnictwo-pomoc religijna. Tablica nr 5, s. 6; W. Grabski, A. Żabko- Potopowicz, op. cit., s. 81.
31 W. Pawelczyk, op. cit., s. 10.
32 AAN, CKO, 1, Protokół ..., s. 30; AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 17; AAN, CKO, 570, Protokół 4-go posiedzenia Wydziału Opieki nad Dziećmi CKO z 18 XI/ 1 XII 1915 r., s. 12; Dzieci polskie, „Dziennik Kijowski”, nr 348, 18 XII 1915 r. (brak paginacji); Z opieki nad
d z ie je w a k ty w n o ś c i lo k a ln y c h s t r u k t u r K o m ite tu . D a ł te m u w y ra z ju ż n a sw o im p ie rw s z y m p o s ie d z e n iu , k tó r e o dbyło się 27 p a ź d z ie r n ik a (9 lis to p a d a ) 1915 r., a w ięc w d z ie ń po je g o u k o n s ty tu o w a n iu się. U z n a ł b o w ie m z a k o n ie c z n e zw ró cić się do w ła d z C K O o w y d a n ie o d p o w ie d n ie g o o k ó ln ik a , k tó r y n ie ty lk o p o d k r e ś la łb y d o n io sło ść p ro b le m u , a le w sk a z y w a łb y , iż p r z e d s ta w ic ie le K o m ite tu p o w in n i z c a łą tr o s k liw o ś c ią z a ją ć się z b a d a n ie m p o ło ż e
n ia , w j a k i m się z n a jd u ją d z ie c i w y g n a ń c ó w [...] i o ile d z ie c i te z o s ta ły u m ie s z c z o n e w z a k ła d a c h n ie p o ls k ic h p r z e n ie ś ć j e d o p o ls k ic h , j a k n a js p ie s z n ie j o tw ie ra ją c ta k ie z a k ła d y , ta m g d z ie ich obecnie b r a k i w reszcie w s z y s tk ie d zie c i z a r e je s tr o w a ć 33.
D la s t r u k t u r C K O o b a rc z o n y c h k o n ie c z n o ś c ią tw o r z e n ia p la c ó w e k opie- k u ń c z o -e d u k a c y jn y c h , W y d zia ł O p ie k i n a d D z ie ć m i s ta n o w ił p rz e d e w s z y s t k im o rg a n K o m ite tu k o o rd y n u ją c y to z a d a n ie , a le je d n o c z e ś n ie m a ją c y is to tn y w p ły w n a je g o k s z ta łto w a n ie . Do ta k ie g o w n io s k u s k ła n ia tr e ś ć okólników , lis tó w o k ó ln y c h i w y ja ś n ie ń s k ła d a ją c y c h się n a k o re s p o n d e n c ję W y d z ia łu z lo k a ln y m i s t r u k t u r a m i C K O . Z a w ie ra ły w y k ła d n ię d ecy zji p o d e jm o w a n y c h p rz e z o d d z ia ły , o k r ę g i i re jo n y K o m ite tu , o b ja ś n ia ły z a s a d y z a k ł a d a n i a o c h ro n , szk ó ł, in s tr u k c je d o ty c z ą c e o rg a n iz a c ji i re g u ł n a u c z a n ia , w y k ła d a n ia re lig ii, p r o w a d z e n ia z a ję ć w o c h ro n k a c h , w y p e łn ia n ia w o ln eg o c z a s u p o d o p ie c z n y m . K o re s p o n d e n c ja u r z ę d o w a W y d z ia łu s łu ż y ła te ż do p r z e k a z y w a n ia e k s p e r ty z p ra w n y c h d la s t r u k t u r o r g a n iz a c ji, w o p a rc iu o k tó r e m o g ły tw o rz y ć n o w e p la c ó w k i w y ch o w a w c z o -o św iato w e , a p rz e d e w s z y s tk im p r z e ła m y w a ć e w e n tu a ln y o p ó r lo k a ln y c h w ła d z i u b ie g a ć się o pom oc. R o z b u d o w a n e i w rę cz n ie k ie d y d ro b ia z g o w e r o z p o r z ą d z e n ia p ły n ą c e do p ro w in c jo n a l n y c h a g e n d , w in te n c ji W y d z ia łu n ie w ą tp liw ie p ro w a d z iły do n a d a n i a tej fo rm ie p om ocy je d n o lite g o c h a r a k t e r u , je j u s p r a w n ie n ia , a n ie je d n o k ro tn ie i k r e o w a n ia 34.
P r z y o rg a n iz a c ji in s ty tu c ji o p ie k u ń c z y c h , s z k o ln y c h , z g o d n ie z p r o je k te m J a n a L u to s ła w s k ie g o (d z ia ła c z C K O w M o sk w ie) u w z g lę d n ia n o w ie k p o d o p ie c z n y c h K o m ite tu . D zie ci w y g n a ń c ó w z lu d u , j a k z a k ła d a ł je g o a u to r, p o d z ielo n o n a tr z y g ru p y : do 4 la t, od 5 do 10, o ra z od 11 do 14 la t. W y g n a ń ców, k tó r z y p rz e k ro c z y li 14 ro k ż y c ia u z n a w a n o z a m ło d z ie ż , a le j a k się w y d a je , w ty m s e n s ie , iż b y ła o n a z d o ln a do p r a c y w a r s z ta to w e j, p o łączo n ej z w ie c zo rn ą e d u k a c ją u z u p e łn ia ją c ą 35.
Z p o d z ia łe m w ie k o w y m w ią z a ł się n ie ty lk o ty p o chrony, je j w y p o sa ż e n ie , lic z b a d zieci, a le ta k ż e i zajęć. D la p ie rw s z e j g r u p y p rz e w id y w a n o u tw o rz e n ie tzw . ż ło b k ó w d la d ziec i od w ie k u n iem o w lęc eg o . D ru g ą , je ś li m o ż n a t a k j ą o k re ślić , tr a k to w a n o ja k o m a te r ia ł d o o ch ro n z n a u c z a n ie m , a tr z e c ią k ie r o w a n o do sz k ó ł p o c z ą tk o w y c h 36.
33 AAN, CKO, 570, Protokół z I-go posiedzenia Wydziału Opieki nad Dziećmi z 27 X/ 9 XI 1915 r., s. 3.
34 Patrz: AAN, CKO, 9, 568, 577, 582.
35 J. Lutosławski, Organizacja ochron, „Echo Polskie”, nr 10, 15/28 XI 1915 r., s. 9. 36 Ibidem.
T w o rzo n e p rz e z C K O o c h ro n y i sz k o ły m ia ły słu ż y ć p rz e d e w s z y s tk im d zie cio m -u c h o d źco m z K r ó le s tw a P o lsk ie g o . W y d aje się, że z a s a d y te j s ta r a n o się k o n s e k w e n tn ie p r z e s tr z e g a ć , p r z y n a jm n ie j w p o c z ą tk o w e j fa z ie d z ia ła ln o ści K o m ite tu w R osji. T a k m o ż n a b o w iem in te rp r e to w a ć część o k ó ln ik a z 25 li s to p a d a 1915 r., w k tó r y m C K O w s k a z y w a ł, że z a k ła d y w y ch o w aw cz o -o św ia- to w e d la d z iec i lu d n o ś c i p o lsk ie j n a s ta łe m ie s z k a ją c e j w c e s a r s tw ie p o w in n y b yć p o w o ły w a n e w c e lu u n ik n ię c ia k o m p lik a c ji n ie p rz e z K o m ite t, lecz p rz e z o soby p r y w a tn e . M ogły o n e liczyć n a pom oc C K O o ile z n a la z ła b y się w n ic h d z ia tw a w y g n a ń c z a . Do n ieg o n a le ż a ło b y ró w n ie ż z a d b a n ie o w y p o s a ż e n ie ic h w p om oce s z k o ln e , z a ło ż e n ie b u r s y i td .37.
W ty m k i e r u n k u z m ie r z a ły ta k ż e z a ło ż e n ia m o h y le w s k ie j s t r u k t u r y K o m ite tu . S z k o ły n ie b y ły b y tw o rz o n e p o d je g o s z y ld e m , a je d y n ie p r z y p o m o c y m ie jsc o w e j lu d n o ś c i p o ls k ie j, g d y b y o k a z a ło s ię k o n ie c z n e , a b y p r z e tr w a ły c z a s w o jn y i w y c h o d ź s tw a . Z a k ła d a ć je m ia ły ju ż is tn ie ją c e lu b p o w s ta ją c e to w a r z y s tw a o św ia ty , o p a r te o m ie js c o w ą lu d n o ś ć p o ls k ą i o so b y p r y w a t n e 38.
R a to w a n ie d zie ci p o ls k ic h p rz y b ra ło szy b k o p o s ta ć z o rg a n iz o w a n ą w R e jo n ie Z a c h o d n im C K O , k tó r y o b e jm o w a ł część B ia ło ru s i o ra z g u b e r n ie sm o le ń s k ą , c z e r n ih o w s k ą i o rło w sk ą . J e j p ro w a d z e n ie m z a jm o w a ł się W y d z iał P o m o c y K u ltu r a ln e j, k tó r e m u z o s ta ły p o d p o rz ą d k o w a n e w y d z ia ły i se k cje sz k o ln e o k rę g ó w o ra z o d d z ia łó w K o m ite tu . W R e jo n ie P ó łn o c n o -Z a c h o d n im ( g u b e r n ia m o h y le w s k a , w ite b s k a , część w ile ń s k ie j) a k c ją o ś w ia to w ą i p r o w a d z e n ie m o c h ro n k ie ro w a ły o d rę b n e sek cje. W o k re s ie k ie d y o k rę g s t a ł się p o d s ta w o w ą je d n o s tk ą o r g a n iz a c y jn ą C K O w R o sji, t a f o r m a p om ocy p r z y p a d ła o d p o w ie d n im w y d z ia ło m i r a d o m sz k o ln y m .
N ie z m ie rn ie w a ż n y m e le m e n te m p r a c y o św iato w o -w y ch o w aw czej K o m i t e t u było k s z ta łto w a n ie p o s ta w dzieci w d u c h u n a ro d o w y m . S łu ży ć te m u m i a ły: o d p o w ie d n i d o b ó r le k tu r , o b ch o d y ś w ią t n a ro d o w y c h i re lig ijn y c h , n a u k a w ie rs z y i p ie ś n i p a trio ty c z n y c h . O c h ro n y z n a u c z a n ie m i sz k o ły p o c z ą tk o w e z a p e w n ia ły n a u k ę c z y ta n ia , p i s a n ia o ra z m o żliw o ść d b a n ia o k o n d y c ję fizy cz n ą . C z a s w o ln y od n a u k i, j a k p rz e w id y w a n o , w y p e łn ia ły b y g ry i z a b a w y 39.
W o c h ro n a c h C K O k o n s e k w e n tn ie w p ro w a d z a ł w s k a z ó w k i W y d z ia łu O p ie k i n a d D zie ćm i. Z a ję c ia o b e jm o w a ły n a u k ę re lig ii, ję z y k a p o lsk ie g o , ję z y k a ro sy jsk ie g o i a r y tm e ty k i. W fo rm ie p o g a w ę d e k z a le c a n o n a t o m i a s t p r o w a d z e n ie z a ję ć p rz y ro d n ic z y c h , g e o g ra fic z n y c h , h is to ry c z n y c h . N a u k a p r a k ty c z n a k o n c e n tr o w a ła się z a ś n a r y s u n k a c h i ro b o ta c h rę c z n y c h 40.
37 AAN, CKO, 9, Okólnik. O stosunku CKO do szkół przeznaczonych dla ludności stałej, s. 50; AAN, CKO, 568, Okólnik do Zarządów Rejonowych i PP. Pełnomocników CKO z 25 XI 1915 r., s. 9.
38 AAN, CKO, 2, Protokół..., s. 28.
39 AAN, CKO, 786, Uwagi i wskazówki w sprawie nauczania początkowego opracowane przez Wydział Opieki nad Dziećmi CKO, Piotrogród 1916, s. 47, 310.
40 AAN, CKO, 645, Protokół nr 4. Protokół trzeciego plenarnego posiedzenia Zachodniej Komisji Wykonawczej CKO z 15/28 i 16/29 III 1916 r., s. 37-38.
N a u c z a n ie w o c h ro n a c h i s z k o ła c h o d b y w ało się w ję z y k u p o ls k im , n a p o d s ta w ie z e z w o le n ia ó w cz esn eg o m i n i s t r a o ś w ia ty u z y s k a n e g o 15(28) p a ź d z ie r n ik a 1915 r. p o d c z a s p o s łu c h a n ia u d z ie lo n e g o p rz e d s ta w ic ie lo m p o ls k ic h o rg a n iz a c ji ra to w n ic z y c h . W p o s ta n o w ie n ia c h szczeg ó ło w y ch p o z w a la ł n a n a u k ę w ję z y k u n a ro d o w y m w o c h ro n a c h i s z k o ła c h p o c z ą tk o w y c h d z ie c io m do l a t 12, z z a s tr z e ż e n ie m , iż d zieci pow yżej 9-go r o k u ż y c ia o b o w iązk o w o u c z y ły b y się ję z y k a ro sy jsk ie g o . M in is te r o ś w ia ty w y ra z ił zgodę, b y w i n s t y t u c ja c h o p ie k u ń c z o -e d u k a c y jn y c h K o m ite tu p ra c o w a ły osoby, k tó r e n ie p o s ia d a ły u p r a w n ie ń n a u c z y c ie ls k ic h 41.
C e n tr a ln y K o m ite t O b y w a te ls k i w in s tr u k c ji o z a k ła d a n iu sz k ó ł z a le c a ł u w z g lę d n ia n ie lo k a ln y c h re a lió w p r z y ic h tw o r z e n iu o ra z b r a n ie p o d u w a g ę „ p rz e k ro ju w ie k o w e g o ” dzieci. P o n ie w a ż d zieci w w ie k u p r z e d s z k o ln y m ze
s z k ó ł k o r z y s ta ć n ie m o g ą , a w w ie k u s z k o ln y m m o g ły b y z n a le ź ć o p ie k ę
w o c h ro n ie , p o le c a ł o tw ie r a n ie o b u p la c ó w e k u z a le ż n ić od lic z b y dzieci. W ty c h m ie js c a c h o s ie d le n ia uchodźców , w k tó ry c h lic z b a d zieci n ie p r z e k r a c z a ła 8 0 -ciu , a p o ło w a s p o śró d n ic h o s ią g n ę ła w ie k szk o ln y , s u g e ro w a ł z a k ła d a n ie ochrony. W m ie jsc o w o śc ia c h , w k tó ry c h lic z b a d zieci w w ie k u s z k o l n y m , tj. p o w yżej l a t 9 p r z e k r a c z a ła 50, a w w ie k u p r z e d s z k o ln y m 30 p o s tu lo w a ł z a k ła d a n ie o c h ro n y i s z k o ły 4 2 . N a le ż y z a z n a cz y ć , iż C K O u w z g lę d n ia ją c f a k t z n a c z n e g o ro z p ro s z e n ia w y ch o d źcó w w g u b e r n ia c h r o s y js k ic h , u z n a ł, iż p o w in n y b y ć z a k ła d a n e m a łe szkoły, w k tó r y c h lic z b a u c z n ió w n ie p r z e k r a c z a ła b y 4 0 -tu . R e g u ła t a n ie b y ła je d n a k ż e ściśle p r z e s tr z e g a n a 43.
Do z a k ła d a n ia d o s ta te c z n e j liczb y sz k ó ł p o c z ą tk o w y c h , o c h ro n i p r z y t u lis k C K O w z y w a ł sw oje s t r u k t u r y o k ó ln ik ie m , w k tó r y m s tw ie r d z a ł, że p o w in n y się w n ic h z n a le ź ć d zieci w w ie k u od 6 do 16 l a t 44. N a u w a g ę z a s łu g u je te ż k o lejny, m ó w ią c y o w y b o rz e ty p u z a k ła d u w y ch o w aw czeg o , w k tó ry m p o św ię c ił u w a g ę d ziecio m pow yżej l a t 14. K o m ite t s tw ie r d z ił, że p o w in n y o ne z n a le ź ć m ie jsce w szk o łach , w k tó ry c h e d u k a c ję p o łączono z n a u c z a n ie m r z e m io sła . P o w o ły w ał się p rz y ty m n a p rz y k ła d R e jo n u Ś ro d k o w eg o z s ie d z ib ą w M oskw ie. W p o d le g ły c h m u g u b e rn ia c h m o sk ie w sk ie j i ja ro s ła w ls k ie j założył w a r s z ta ty sz k o ln o -rz e m ie śln icz e d la dzieci w w ie k u od 14 do 17 la t, do k tó ry c h p rz y jm o w a n o ró w n ie ż u c z n ió w z g ła s z a n y c h z in n y c h re jo n ó w K o m ite tu 45.
S p r a w y z w ią z a n e z tw o rz e n ie m sz k ó ł i o c h ro n d la d zieci u ch o d źcó w z K ró le s tw a P o lsk ie g o , n ie z a le ż n ie od te g o g d z ie d a n a p la c ó w k a m ia ła p o w s ta ć i d z ia ła ć , z o s ta ły z o g n isk o w a n e w b iu r z e u rz ę d u ją c e g o w M o sk w ie K u r a t o r a W a rs z a w s k ie g o O k rę g u N a u k o w e g o . Do n ie g o n a le ż a ło w n ie ś ć p o
41 AAN, CKO, 568, Okólnik. Do zarządów rejonowych..., s. 1.
42 AAN, CKO, 568, Instrukcja do zakładania szkół początkowych dla dzieci wychodźców przez CKO, (brak daty), s. 61-64.
43 AAN, CKO, 9, Okólnik. O konieczności założenia dostatecznej ilości szkół, ochron i przytulisk; s. 43(41)-44(42); Ibidem, Okólnik. O Zakładaniu szkółek i ochron dla dzieci, s. 44(42)-46(44); AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 18.
44 Ibidem, O wybieraniu..., s. 46(44); W. Pawelczyk, op. cit., s. 11. 45 AAN, CKO, 9, O wybieraniu..., s. 46(44).
d a n ie , k ie d y z a k ła d a n o o c h ro n ę z n a u c z a n ie m , sz k o łę p r y w a t n ą z r a m ie n ia
C K O i sz k o łę p o c z ą tk o w ą . O d p o w ie d n ie p ism o K o m ite t k ie ro w a ł b e z p o ś re d
n io b ą d ź do K u r a t o r a W a rs z a w s k ie g o O k rę g u N a u k o w e g o , b ą d ź do Z a r z ą d u R e jo n u Ś ro d k o w e g o C K O w M o sk w ie . D odajm y, iż p rz y o tw ie r a n iu o c h ro n z n a u c z a n ie m p o c z ą tk o w y m n a le ż a ło p o w ia d o m ić m iejsco w eg o is p r a w n ik a 46.
W o k r e s ie p ó ź n ie js z y m , j a k s tw ie r d z a ł W y d z ia ł O p ie k i n a d D z ie ć m i w o k ó ln ik u z 15 s ty c z n ia 1916 r., p is m a d o ty c z ą c e p o w o ła n ia o c h ro n z n a u c z a n ie m b y ły p rz e s y ła n e do R a d y Z jazdów , k t ó r a w m y śl u z g o d n ie ń z k u r a to r iu m w a r s z a w s k im m ia ła co m ie s ią c p r z e d s ta w ia ć u rz ę d o w i w y k a z p o w s ta ły c h o ch ro n .
R a d a Z ja zd ó w s t a ł a się ró w n ie ż a d r e s a te m p o d a ń C K O z p r o ś b ą o w y r a ż e n ie zgody n a z a le g a liz o w a n ie ju ż is tn ie ją c y c h sz k ó ł z n a u c z a n ie m p o c z ą tk o w y m , o tw ie r a n ie i d z ia ła ln o ś ć n o w y ch .
W a ż n y m p ro b le m e m d la W y d z ia łu i C K O z a r a z e m b y ła k w e s tia z a p e w n ie n ia o d p o w ie d n ie j k a d r y p e d a g o g ic z n e j. W p la c ó w k a c h o św ia to w y c h K o m i t e t u s ta r a n o się z a tr u d n ia ć o so b y d y s p o n u ją c e k w a lifik a c ja m i. W ie lu n a u c z y cieli p r a c u ją c y c h w p o ls k ic h s z k o ła c h , j a k p isz e W . P a w e lc z y k , ta k o w e p o s ia d ało . W w ię k sz o śc i b y li to p e d a g o d z y e w a k u o w a n i z K r ó le s tw a P o lsk ie g o w ra z ze s z k o ła m i, p r z y tu lis k a m i itd . o ra z uchodźcy. J e d n a k ż e d y n a m ic z n y rozw ój o c h ro n , sz k ó ł p o c z ą tk o w y c h , p r z y tu lis k p o w o d o w ał, iż C K O n ie d o b ó r k w a lifik o w a n y c h k a d r m u s ia ł u z u p e łn ić p rz e z p rz y g o to w a n ie p edagogów . W te j s p r a w ie W y d z iał O p ie k i n a d D z ie ć m i p o d ją ł d ecy zję 2(15) g r u d n ia 1915 r. U w z g lę d n ia ją c f a k t, iż k a n d y d a c i n a n a u c z y c ie li, o c h ro n ia rk i, p o d o b n ie j a k tu ła c z e b y li ro z r z u c e n i po c a ły m te r y to r iu m R o sji n a k ła d a ł o b o w ią z e k p r z y g o to w y w a n ia k a d r n a re jo n o w e i o k rę g o w e s t r u k t u r y K o m ite tu . K ie ro w a ł się p r z e k o n a n ie m , iż m ia ły b y o n e le p s z e b a c z e n ie n a rz e c z y w is te p re d y sp o z y c je p o te n c ja ln y c h k a n d y d a tó w do p ra c y z d z ie ć m i o ra z o k re ś le n ie r e a ln y c h p o tr z e b z w ią z a n y c h z k o n ie c z n o ś c ią z a b e z p ie c z e n ia p e r s o n e lu p e d a g o g ic z n eg o d la p la c ó w e k w y ch o w a w c z o -o św ia to w y c h C K O . W ty m c e lu z a le c a ł u tw o r z e n ie p r z y s ie d z ib a c h sw o ich rejonów , w z o re m is tn ie ją c y c h w M o sk w ie i P io tro - g ro d z ie k u r s ó w ty m c z a s o w y c h d la o c h ro n ia re k . U z n a w a ł j e z a n a js k u te c z n ie js z y sp o só b d o s ta r c z a n ia sz k o ło m p o c z ą tk o w y m i o c h ro n o m liczn e g o o ra z n a le ż y c ie p r z y g o to w a n e g o p e r s o n e lu . K u r s y p ro w a d z o n o te ż w M iń s k u i O rle 47. P r o g r a m k u r s ó w u z u p e łn ia ją c y c h d la n a u c z y c ie li lu d o w y c h p rz e w id y w a ł p rz e p ro w a d z e n ie n a u k i w c ią g u d w ó ch ty g o d n i w tr a k c ie le tn ic h w a k a c ji. W k a ż d y m m ia ło u c z e s tn ic z y ć 50 osób. P rz e w id y w a n o w y g ło sz e n ie b lisk o 50 w y k ła d ó w z ję z y k a p o lsk ie g o , h is to r ii P o ls k i, p e d a g o g ik i, p sy c h o lo g ii, k r a jo z n a w s tw a , p rz y ro d o z n a w s tw a , r o ln ic tw a , h ig ie n y , e k o n o m ii sp o łe c z n e j, n a u c z a n ia a n a lfa b e tó w , ry su n k ó w , z a d a ń sz k o ły lu d o w ej n a o b czy źn ie o ra z p o
46 AAN, CKO, 568, Okólnik. Do zarządów rejonowych..., s. 1-3; W. Pawelczyk, op. cit., s. 11. 47 AAN, CKO, 579, Pismo do CKO w Piotrogrodzie od F. Nowodworskiego z 10/23 XII 1915 r., s. 7-8.
g a d a n e k n a te m a t y e ty c z n o -sp o łe c z n e , h is to ry c z n e , p rz y ro d n ic z e o ra z o s k a u - tin g u 48.
K u r s y d la o c h ro n ia re k m ia ły tr w a ć 4 ty g o d n ie . K a n d y d a tk i p o w in n y m ieć u k o ń c z o n e od 4 do 6 k la s szk o ły p o w szech n ej. U c z e stn ic z k i u c z ę sz c za ły n a z a ję c ia z re lig ii i ję z y k a p o lsk ieg o , h is to r ii P o lsk i, m e to d y k i ję z y k a p olskiego, a ry tm e ty k i, przyrody, higieny, ry su n k ó w , g im n a sty k i, śp iew u , ro b ó t i d ek lam a cji.
N a e g z a m in ie k o ń c o w y m s łu c h a c z k i o d p o w ia d a ły z re lig ii, in n y c h p r z e d m io tó w o ra z m ia ły w y g ło sić p o g a d a n k ę n a z a d a n y t e m a t w fo rm ie p r z y s tę p n ej d la d zieci w c e lu w y k a z a n ia sw o ich p e d a g o g ic z n y c h u m ie ję tn o ś c i49.
K u r s y p ro w a d z o n e p rz e z C K O , j a k tw ie r d z i W. P a w e lc z y k , u k o ń c z y ło o g ó łem 8 5 9 osó b 50.
O c h ro n ia r k i z a sw o ją p ra c ę o trz y m y w a ły w y n a g ro d z e n ie . P rz e w id y w a n o , że o c h r o n ia r k a s ta le m ie s z k a ją c a w o c h ro n ie i m a ją c a z a p e w n io n y tzw . stó ł (w y ż y w ie n ie ) d o s ta w a ła b y p o n a d to p e n s ję w w y so k o ści od 25 do 35 r u b li (rb .) m ie s ię c z n ie , z a ś „bez m ie s z k a n ia i s to łu ” od 65 do 75 rb . W y n a g ro d z e n ie s ta r s z e j o c h ro n ia rk i, p e łn ią c e j je d n o c z e ś n ie fu n k c ję k ie r o w n ik a p la c ó w k i, z a m y k a ło się k w o tą 3 5 - 4 5 r b .51
P ła c e n a u c z y c ie li k s z ta łto w a ły się n a t o m i a s t w g r a n ic a c h 4 0 - 5 0 rb ., je ż e li o trz y m y w a li m ie s z k a n ie i w y ż y w ie n ie lu b 8 0 - 1 0 0 rb . p o d w a r u n k ie m , że n ie p o b ie ra li w s p o m n ia n y c h ś w ia d c z e ń 52.
P ro b le m e m b y ło w y p o s a ż e n ie o c h ro n e k i sz k ó ł n ie ty lk o w p o d sta w o w e sp rz ę ty , a le ta k ż e z a p e w n ie n ie pom o cy d y d a k ty c z n y c h , p rz e d e w s z y s tk im k s ią ż e k . K o m ite t z a m a w ia ł p o d rę c z n ik i u p o ls k ic h w y d aw có w w K ijow ie, M o sk w ie itp ., a le ta k ż e z a jm o w a ł się ic h d ru k ie m . I n fo rm o w a ł te ż sw oje p la c ó w k i o św ia to w o -w y c h o w a w c ze o ty tu ła c h , k tó r e u k a z y w a ły się n a r y n k u k s ię g a r s k im , s u g e r u ją c ic h w y k o rz y s ta n ie w p ra c y d y d a k ty c z n e j. K o m ite t a p e lo w a ł do s ta r e j p o lsk ie j e m ig ra c ji o k s ią ż k i n ie z b ę d n e do e d u k a c ji. Z t a k ą o d e z w ą w y s tą p ił n p . W y d ział S z k o ln y R e jo n u P ó łn o c n e g o C K O 53.
M im o w y siłk ó w K o m ite to w i n ie u d a ło się w p e łn i z a sp o k o ić p o trz e b . W . P a w e lc z y k p isz e w p ro s t, że n ie je d n o k ro tn ie ty lk o o c h r o n ia r k a p o s ia d a ła k o m p le t p o d rę c z n ik ó w 54. W ś ró d ty tu łó w z n a la z ły się m .in .: „ E le m e n ta r z P r o m y k a ”, „ P ie rw s z a k s ią ż k a do c z y ta n ia ” B o g u ck iej i N ie w ia d o m s k ie j, ic h a u to r s tw a „ D ru g a k s ią ż k a do c z y ta n ia ”, N ie w ia d o m s k ie j „ G r a m a ty k a p o ls k a d la p o c z ą tk u ją c y c h ”, B o g u ck iej, N ie w ia d o m s k ie j i W a rn k ó w n e j „ Ć w ic z e n ia p o
48 Ibidem, Program kursów uzupełniających dla nauczycieli szkół ludowych, s. 32.
49 Ibidem, Sprawozdanie z kursu I-go (brak daty), s. 80-85; Ibidem, Sprawozdanie z pracy kursu ochroniarskiego przy CKO, s. 112-118; Ibidem, Programy przedmiotów wykładanych na kursach, s. 119-121.
50 W. Pawelczyk, op. cit., s. 13.
51 Ibidem; AAN, CKO, 568, CKO do Zarządów Rejonowych i Pełnomocników CKO z 24 XII 1915 r., s. 35.
52 AAN, CKO, 568, CKO do Zarządów..., s. 35.
53 O książki dla dzieci, „Sprawa Polska”, nr 13, „Sprawa Polska”, 20 XII 1915/2 I 1916 r., s. 13.
p ra w n e g o p i s a n ia ”, „ E le m e n ta rz ” Sochy, „M ały k a te c h iz m ” k s. N a s k rę c k ie g o , „ P ie rw sz e c z y ta n k i p o ls k ie ” W . S tu d n ic k ie j, „ B o ta n ik a ” Z ie liń sk ie g o i O s ta sz e w sk ie g o , „ G e o g ra fia s z k o ln a ” N a łk o w s k ie j o ra z „ H is to r ia ” A n c z y c a 55.
A k c ja r a to w a n ia d zieci i m łodzieży, z a k ła d a n ie o c h ro n i sz k ó ł m o g ła być p r o w a d z o n a d z ię k i fu n d u s z o m , ja k ie s t r u k t u r y K o m ite tu o trz y m y w a ły z a p o ś re d n ic tw e m C K O w P io tro g ro d z ie od w ła d z ro sy jsk ic h . D z ia ła ln o ś ć o ś w ia to w o -w y c h o w a w c z a b y ła w z n a c z n y m s to p n iu f in a n s o w a n a p rz e z K o m ite t w. k s. T a tia n y M ik o ła je w n e j, k tó r y p r z e k a z a ł ju ż w p ie rw s z y c h d n ia c h je g o d z ia ła ln o ś c i ok. 2 0 0 000 rb . C K O n a t e n cel, j a k się p rz y jm u je , s k ie ro w a ł s e tk i ty s ię c y r u b li ju ż w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h p r o w a d z e n ia a k c ji r a to w n i czej w g u b e r n ia c h ro sy jsk ic h . C zęść śro d k ó w p ie n ię ż n y c h p o c h o d z iła od osób p r y w a tn y c h o fia ru ją c y c h n ie k ie d y p o w a ż n e sum y, n p . h r. M. S o b a ń s k i p r z e z n a c z y ł 100 0 0 0 rb . n a se k cję P o g o to w ia r a tu n k o w e g o d z ie c i p o ls k ic h .56
K o m ite to w i to w a rz y s z y ła od sa m e g o p o c z ą tk u p o b y tu w R osji m y śl p o w ro t u do k ra ju . W ty m c e lu W y d ział O p ie k i n a d D ziećm i p o w ie rzy ł C. K a r p iń s k ie m u z o rg a n iz o w a n ie F u n d u s z u d zie c i n a r o d u p o lsk ie g o p rz e z n a cz o n e g o n a p o trz e b y p o w ro tu w y c h o d ź stw a do P o ls k i o ra z n a o d b u d o w ę ży cia n aro d o w eg o . N a k o n cie fu n d u s z u do 1 m a ja 1917 r. z n a la z ło się 22 2 9 6 rb . 49 k o p .57
* * *
A k c ja o to c z e n ia o p ie k ą i z a p e w n ie n ia e d u k a c ji n a jm ło d s z y m u c h o d źco m , p o d ję ta je s z c z e w tr a k c ie t r w a n i a p rz y m u s o w e j m ig ra c ji n a W sch ó d , s ta n o w i ła j e d n ą z n a jw a ż n ie js z y c h fo rm p om ocy u d z ie la n e j p rz e z C K O . D y n a m ic z n ie ro z w ija n a w l a ta c h 1 9 1 5 -1 9 1 7 i n a s tę p n ie u tr z y m y w a n a , p o m im o k o m p lik u ją c e j się po o b a le n iu c a r a t u s y tu a c ji w e w n ę trz n e j w R o sji, u m o ż liw iła n ie ty lk o u r a to w a n ie ty s ię c y d zieci i m ło d z ie ż y p o lsk ie j p rz e z z a g ła d ą , w y n a r o d o w ie n ie m i d e m o ra liz a c ją , a le ta k ż e p o z w o liła z a p e w n ić im z n o ś n e w a r u n k i e g z y s te n c ji i p o d ją ć n a u k ę . W l a ta c h w o jn y t e n ro d z a j d z ia ła ln o ś c i s ta ł się je d n y m z z a s a d n ic z y c h e le m e n tó w p o lsk ie g o ży c ia n a ro d o w e g o w R osji.
W y d ziało w i O p ie k i n a d D z ie ć m i C K O n ie było d a n e p rz e p ro w a d z ić z o rg a n iz o w a n e j, a ty m s a m y m s k u te c z n e j re e w a k u a c ji je g o p o d o p ie c z n y c h do k r a j u i u tr z y m a ć , z w ła s z c z a w k o ń c o w y m o k re s ie a k ty w n o ś c i, sie c i za ło ż o n y c h p rz e z sie b ie o c h ro n o ra z szk ó ł. N a le ż y je d n a k ż e p o d k re ś lić , iż je g o d z ia ła l n o ść p rz y c z y n iła się do ro z w o ju i w z m o c n ie n ia p o lsk ie j p ra c y o p ie k u ń c z o - e d u k a c y jn e j w p a ń s tw ie r o s y js k im w l a t a c h 1 9 1 5 -1 9 1 8 .
55 AAN, CKO, 568, Pismo F. Nowodworskiego do Zarządów Rejonów i do Pełnomocników CKO z 24 XII 1915 r., s. 34-35 a; Ibidem, Pismo F. Nowodworskiego do Zarządów Rejonowych i do Pełnomocników CKO z 10 II 1916 r., s. 37; O dzieci polskie (Odezwa Wydziału Opieki nad dziećmi przy CKO) „Sztandar”, nr 11, 20 XII 1915/2 I 1916 r., s. 10.
56 AAN, CKO, 11, Komunikat nr 7..., s. 17-18.
57 AAN, CKO, 577, Pismo F. Nowodworskiego do Pełnomocnika Głównego CKO w Piotro grodzie, s. 158-159; Ibidem, Stan „Funduszu dzieci narodu polskiego” w dniu 1 V 1917 r., s. 170.
SU M M A R Y
In th e activity of th e C en tral C itizens’ Com m ittee of th e province of the K ing dom of Poland (C entralny K om itet O bywatelski, CKO) in R ussia, which form ally began a t th e end of A ugust 1915, a high im portance w as given to providing proper care, m a terial support and education to the youngest p articip an ts of th e forced exile. The action of providing care an d education to th e youngest refugees, sta rte d as early as in tim es of th e forced m igration to the east, w as one of th e m ost im p o rtan t forms of support g ran te d to refugees by th e CKO. These actions, dynam ically developed betw een 1915 and 1917, were subsequently m ain tain ed despite the com plicated in te rn a l situ atio n in R ussia a fter the abolition of tsarism . They not only helped to save thousands of Polish children and youth ag ain st exterm ination, denationaliza tion and dem oralization, b u t also allowed to provide th em w ith bearable conditions for existence and learning. In th e years of war, th is type of activity in itia te d ele m ents of Polish n atio n al life in R ussia, and a t th e sam e tim e, it became one of its vital elem ents.
