Analiza porównawcza innowacyjności gospodarek krajów "wschodniego rozszerzenia" Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 837. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Bożena Pera Katedra Handlu Zagranicznego. Analiza porównawcza innowacyjności gospodarek krajów „wschodniego rozszerzenia” Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Skłonność gospodarki do innowacji jest jednym z atrybutów jej konkurencyjności i istotnym czynnikiem rozwoju. Innowacje decydują nie tylko o tempie i kierunkach rozwoju gospodarczego, ale też w znacznym stopniu wyznaczają formy i strukturę międzynarodowej współpracy gospodarczej. Stanowią one również podstawę korzyści uzyskiwanych ze współpracy międzynarodowej. Celem niniejszego artykułu jest analiza poziomu innowacyjności gospodarek krajów Europy Środkowej i Wschodniej, które przystąpiły do Unii Europejskiej – w 2004 i 2007 r. Analizę przeprowadzono w odniesieniu do następujących krajów: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier, w latach 1999–2006, uwzględniając dostępne dane. Starano się dobrać wskaźniki reprezentujące poszczególne grupy oceniające innowacyjność gospodarek. 2. Pojęcie innowacyjności gospodarki i jej mierniki Innowacyjność, najogólniej rzecz ujmując, to zdolność do wprowadzenia nowych idei, rozwiązań, wynalazków, zmodernizowanych i nowych wyrobów, procesów technologicznych, rozwiązań organizacyjno-technicznych; kojarzona jest.

(2) Bożena Pera. 88. ze zdolnością do urzeczywistnienia innowacji1. W dobie postępującej globalizacji innowacyjność jest najistotniejszym czynnikiem wzrostu konkurencyjności. Może ona być rozpatrywana na poziomie przedsiębiorstwa, regionu i całego świata. Innowacyjność gospodarki jest rozumiana jako zdolność oraz motywacja przedsiębiorców do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, nowych pomysłów, koncepcji i wynalazków. Wiąże się z doskonaleniem i rozwojem istniejących technologii produkcyjnych i związanych ze sferą usług, wprowadzaniem nowych rozwiązań w organizacji i zarządzaniu oraz doskonaleniem i rozwojem infrastruktury. Jest ona również cechą charakterystyczną systemu gospodarczego, w którym dominują innowacje lub w którym jest ich więcej niż w podobnych systemach gospodarczych. Innowacje natomiast cechują się złożonością, wieloaspektowością, wielowątkowością i dynamizmem, co znacznie utrudnia ich interpretację. Na rosnące znaczenie kreowania i wdrażania innowacji wskazuje wielu autorów prac teoretycznych, m.in. P. Drucker, J. Kay, G. Hamel i C.K. Prahalda oraz M. Porter2. Prekursorem teorii innowacji jest J.A. Schumpeter3. Komisja Europejska, definiując innowacyjność, wskazała na takie jej istotne cechy, jak: „powiększanie różnorodności produktów i usług oraz rozszerzanie związanych z nimi rynków, stosowanie nowych metod produkcji, zaopatrzenia i dystrybucji. Innowacyjność wyraża się również poprzez wprowadzenie zmian w zarządzaniu, organizacji, warunkach pracy i rozwijaniu umiejętności siły roboczej”4. Zbliżone do unijnego podejście zostało zaprezentowane przez OECD. Organizacja ta zdefiniowała do celów statystycznych innowacje technologiczne w zakresie produktu lub procesu. Wyjaśniając to pojęcie, podkreśla się, że innowacje technologiczne stanowią „wdrożone już produkty i procesy, nowe pod względem technologicznym oraz znaczące udoskonalenia technologiczne dotyczące tych produktów i procesów. Innowacja została wdrożona, jeżeli jest wprowadzona na rynek (innowacja w obrębie produktu) lub wykorzystana w procesie produkcyjnym (innowacja w obrębie procesu); zatem innowacje obejmują zespół 1 T. Bal-Woźniak, Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Gospodarka Polski na początku XXI wieku. Innowacyjność i konkurencyjność, red. S. Lis, AE w Krakowie, Kraków 2007, s. 282.. 2 P. Drucker, Management. Tasks, Responsibilities, Practices, Harper & Row Harper Business, New York 1993, s. 10; J. Kay, Podstawy sukcesu firmy, PWE, Warszawa 1996, s. 145, 185; G. Hamel, C.K. Prahald, Przewaga konkurencyjna jutra, Business Press, Warszawa 1999, s. 14; M. Porter, Porter o konkurencyjności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 202–206. 3 4. J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 104.. Green Paper on Innovation, COM (95) 688 final, European Commission, Luxembourg 1995..

(3) Analiza porównawcza innowacyjności…. 89. działań o charakterze naukowym, technologicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym”5. Z makroekonomicznego punktu widzenia innowacyjność oznacza zdolność danej gospodarki do kreacji innowacji. Może być ona rozumiana jako potencjalna możliwość wynalezienia nowych rozwiązań (ex ante) lub łączny efekt działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w danym okresie. Innowacyjność gospodarki jest procesem ewolucyjnym, w którym zdolność do kreacji zmian wynika z nagromadzonej wiedzy i doświadczeń. Jest ona terminem, z którego korzysta się, wyznaczając kierunki polityki dynamicznego wzrostu gospodarczego6. Wśród źródeł innowacji można wyróżnić wewnętrzne, czyli wyniki prac krajowego zaplecza naukowo-badawczego, oraz zewnętrzne, tj. wiedzę pochodzącą z importu7. W wyniku międzynarodowych prac badawczych opracowano i wypróbowano zestaw wskaźników służących do ilościowej oceny zachodzących zjawisk: ilość i rodzaj wprowadzanych innowacji, aktywność patentowa, poziom i struktura nakładów innowacyjnych ze szczególnym uwzględnieniem wydatków na działalność B+R, zasoby ludzkie dla nauki i techniki, udział zaawansowanej techniki w obrocie krajowym i zagranicznym, bilans płatniczy w dziedzinie techniki. Pierwsza grupa wskaźników ocenia ilość i rodzaje wprowadzanych innowacji. Wykorzystywanym w tej grupie wskaźnikiem jest liczba przedsiębiorstw, które w badanym okresie wprowadziły co najmniej jedną innowację, stanowiącą nowość z punkt widzenia tego przedsiębiorstwa w stosunku do wszystkich przedsiębiorstw. Uwzględnia się innowacje dotyczące produktu, procesu oraz organizacyjno-techniczne. Analizę tę można rozszerzyć, rozpatrując innowacje w zależności od ich rodzaju, wielkości czy profilu działalności przedsiębiorstwa. Nie uwzględnia się jednak charakteru i stopnia nowości innowacji. Często przedmiotem analizy jest również udział nowo wprowadzonych wyrobów w obrocie krajowym i zagranicznym, czyli określenie udziału sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów wprowadzonych na rynek do sprzedaży ogółem. Innym stosowanym wskaźnikiem jest także intensywność innowacji, czyli stosunek nakładów na działalność innowacyjną do ich wartości ogółem8. Wskaźniki aktywności patentowej stanowią drugą grupę. Wynalazki do opatentowania zgłaszane są przez przedsiębiorstwa, instytucje oraz wynalazców indyPodręcznik Oslo: proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznej, OECD/Eurostat, Paryż 1997. 5. 6 Por. np. Presidency Conclusions, European Council, Lisbon, 23 and 24 March 2000, s. 2–13, EAN_COUNCIL23-24_MARCH_2000.pdf, http://www.ukie.gov.pl/WWW/serce.nsf/($PrintView)/ FA4D2D20E4F56763C12572BB004CB8EE?Open, lipiec 2008.. 7 Szerzej na ten temat zob. M. Piałucha, B. Siuta, Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza OPO, Bydgoszcz 2001, s. 43–52. 8. Ibidem, s. 99–101..

(4) Bożena Pera. 90. widualnych. W statystyce dzielone są na wynalazki krajowe (zgłaszane przez rezydentów), zagraniczne (zgłaszane przez nierezydentów) oraz wynalazki zgłaszane przez obywateli danego państwa do ochrony patentowej w innych krajach. Źródłem podstawowych danych są krajowe urzędy patentowe, Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO) oraz Europejski Urząd Patentowy9. Ważnym wskaźnikiem dotyczącym rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw jest tzw. współczynnik wynalazczości, określany jako liczba wynalazków w roku zgłaszanych do ochrony przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Kolejną grupę stanowią wskaźniki określające poziom i strukturę nakładów innowacyjnych. Zdolność przedsiębiorstwa do podejmowania działań innowacyjnych bardzo dobrze określają nakłady na działalność B+R. Istotne jest uwzględnienie oczekiwanych efektów wdrożenia innowacji. Jednym z ważniejszych i najczęściej wykorzystanych wskaźników wyznaczających politykę państwa w zakresie nauki i techniki jest GERD10, który określa nakłady poniesione w danym roku na działalność B+R przez wszystkie jednostki prowadzące ten rodzaj działalności w danym kraju. Wskaźnik ten określa, jaką część przychodów inwestuje się w sferę B+R. Działalność B+R jest prowadzona w placówkach naukowych, jednostkach badawczo-rozwojowych, jednostkach obsługi nauki, rozwojowych oraz szkołach wyższych. Dlatego też słusznie w grupie wskaźników uwzględnia się liczbę jednostek, liczbę zatrudnionych w działalności B+R według sektorów instytucjonalnych, poziom wykształcenia czy przeciętne wynagrodzenie zatrudnionych11. Niezwykle ważnym wskaźnikiem, stanowiącym istotne kryterium oceny poziomu innowacyjności przemysłu i gospodarki, stanowi udział zaawansowanej techniki w obrocie krajowym i zagranicznym. Gałęzie przemysłu zaliczane do wysokiej techniki (oparte na wiedzy) charakteryzują się wysokim stopniem wykorzystania osiągnięć naukowych oraz wysokimi nakładami na B+R i często wiążącą się z nimi wysoką innowacyjnością. Do analizy stosuje się dwa podejścia – według dziedzin przemysłu i według wyrobów. Ostatnim wskaźnikiem jest bilans płatniczy w dziedzinie techniki. Służy on głównie do pomiaru międzynarodowego transferu technologii m.in. w postaci patentów, licencji, know-how. Wskazuje on również relacje pomiędzy eksportem. 9 10. Ibidem, s. 101–102.. Gross Domestic Expenditures on R&D.. L. Wasilewski, S. Kwiatkowski, J. Kozłowski, Nauka i technika dla rozwoju. Polska na tle Europy. Konteksty, miary, tendencje, Redakcja Wydawnictw Ośrodka Przetwarzania Informacji, Warszawa 1996, s. 25–27. 11.

(5) Analiza porównawcza innowacyjności…. 91. a importem technologii, co może mieć istotny wpływ na zmiany istniejącej luki technologicznej12. Pomiary procesu innowacyjności gospodarki są bardziej miarodajne, gdy są w nie zaangażowane mniejsze podmioty. W krajach OECD często wykorzystywana jest metoda benchmarkingu, która opiera się na technice badań porównawczych różnych rodzajów innowacji z wyselekcjonowanego obszaru. W raportach często pojawiają się miary pośrednie dotyczące nie tylko wyników B+R, ale również miar efektów gospodarczych, które są z nimi skorelowane. Porównuje się PKB, stopy ich przyrostów, zmiany udziału i struktury eksportu. Poziom innowacyjności krajów członkowskich Unii Europejskiej jest corocznie oceniany. Jego wzrost jest podstawowym celem strategii lizbońskiej, opracowanej przez Unię Europejską. Dokument ten kładzie główny nacisk na sferę działalności B+R i spójność regionalną. Powyższe kryteria i wybrane wskaźniki pozwolą na przeprowadzenie analizy innowacyjności gospodarki Polski w porównaniu z nowo przyjętymi do Unii Europejskiej krajami Europy Środkowej i Wschodniej13. 3. Potencjał innowacyjny krajów Europy Środkowej i Wschodniej Potencjał innowacyjny można określić za pomocą wskaźników charakteryzujących nakłady na innowacje. Wskaźniki te można podzielić na trzy grupy: zasoby ludzkie, zasoby finansowe, środowisko wspierające innowacje. Mierniki te, chociaż określane są na poziomie kraju, odnoszą się do warunków funkcjonowania przedsiębiorstw. Zdolność przedsiębiorstwa do podejmowania działań innowacyjnych określają m.in. wydatki ponoszone na ten cel. W międzynarodowych statystykach porównawczych stosuje się powszechnie wskaźnik GERD. Przyjmuje się, że udział wydatków na B+R w PKB danego kraju zależy m.in. od struktury gospodarki i eksportu. Wydatki są tym wyższe, im większy jest w gospodarce i eksporcie udział przemysłu przetwórczego, a zwłaszcza przemysłu wysokiej techniki, im bardziej produkcja przemysłowa zorientowana jest na eksport, co wymusza ciągłą innowacyjność, oraz im większy jest udział w przemyśle dużych firm inwestujących znacznie więcej w sferę B+R niż firmy małe i średnie. Por. Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 119; J. Misala, Podstawowe problemy pomiaru międzynarodowej konkurencyjności gospodarki kraju [w:] Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M. Weresa, SGH, Warszawa 2006, s. 284. 12. 13 Pełna analiza wymaga uwzględnienia stopnia nowości innowacji, dyfuzji, a także polityki innowacyjnej państwa oraz jego zdolności do podejmowania działań stymulujących aktywność innowacyjną przedsiębiorstw..

(6) Bożena Pera. 92. Wynikająca z innowacji przewaga konkurencyjna krajowej gospodarki związana jest silniej z produkcją w przemyśle przetwórczym niż z rolnictwem czy przemysłem wydobywczym. W tabeli 1 przedstawione zostały wydatki polskich przedsiębiorstw na innowacje na tle analizowanej grupy państw Unii Europejskiej. Tabela 1. Wydatki przedsiębiorstw na innowacje w Polsce i nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej w 2004 r. (jako % obrotów) Wyszczególnienie Wydatki przedsiębiorstw na innowacje. BułRumu- Sło- SłoCzechy Estonia Litwa Łotwa Polska Węgry garia nia wacja wenia 0,73. 2,1. 0,94. 1,57. 2,26. 1,56. 1,52. 1,90. 1,28. 1,16. Źródło: European Innovation Scoreboard 2006 Current Performance, http://trendchart.cordis.lu, 10.11.2007.. Polskie przedsiębiorstwa wydają na innowacje niewielką część swoich budżetów w stosunku do pozostałych krajów członkowskich UE. Porównując dane przedstawione w tabeli 1 można stwierdzić, że nawet na tle nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej Polska wypada raczej słabo. Najwyższe nakłady na innowacje w analizowanej grupie państw odnotowano w Czechach i na Łotwie (powyżej 2% wartości obrotów). Niższy niż w Polsce udział nakładów jest charakterystyczny dla Bułgarii, Estonii, Węgier, Słowenii i Rumunii. Krajowe wydatki na badania i rozwój są również miernikiem wewnętrznej siły państwa. Wskaźnik ten informuje o kreatywnej pracy podjętej w celu zwiększenia zasobów wiedzy i użyciu zebranych informacji o człowieku, społeczeństwie, kulturze do wprowadzenia nowych zastosowań. B+R to rodzaj działalności, dla której charakterystyczne są znaczące transfery zasobów pomiędzy jednostkami, organizacjami i sektorami, przy czym ważne jest śledzenie przepływów rezultatów tych badań. Wskaźnik wyrażony jest jako procentowy udział wielkości nakładów na B+R w PKB, aby różnice dotyczące wielkości gospodarek porównywanych krajów nie miały wpływu na analizę. W analizowanym okresie średnia wartość wskaźnika dla krajów Unii Europejskiej kształtowała się na poziomie 1,86% PKB, co oznaczało, że taka część produktu krajowego brutto została przeznaczona na badania i rozwój. W Polsce od 1999 r. wartość wskaźnika znacznie spadła – z 0,69% do 0,54% w 2003 r. i nieznacznie wzrosła do 0,56% w 2006 r. Gorsze wyniki niż Polska odnotowały jedynie Bułgaria, Rumunia i Słowacja. W analizowanym okresie tylko Słowenia i Czechy osiągały wartości wskaźnika najbardziej zbliżone do średniej unijnej (por. tabela 2). Przedstawione powyżej dane wskazują na znaczne niedoinwestowanie sfery B+R w Polsce, co w konsekwencji ogranicza możliwość tworzenia nowej.

(7) Analiza porównawcza innowacyjności…. 93. wiedzy i technologii. Ograniczenie to odnosi się przede wszystkim do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Z zapisów strategii lizbońskiej dotyczących działalności badawczo-rozwojowej wynikało, że udział nakładów na prace B+R w PKB wzrośnie do 3% w 2010 r. Jak pokazała jednak dotychczasowa realizacja zadań strategii, warunek ten nie był wystarczający do radykalnej poprawy innowacyjności, wydajności pracy i konkurencyjności. Unia Europejska przeznacza obecnie ok. 2% PKB na badania i rozwój. Różnice pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi wahają się od poniżej 0,5% do ponad 4% PKB14. Powodzenie nowej strategii zależy w znacznym stopniu od zwiększenia zdolności Unii Europejskiej do przekształcania technologii w konkretne towary, rynki i miejsca pracy. Priorytetowe stają się więc wyzwania jakościowe (zwiększanie zdolności do absorbowania innowacji i poprawy funkcjonowania rynku wiedzy). Tabela 2. Udział nakładów na badania i rozwój w PKB (GERD) Polski i krajów Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1999–2006 (w %) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 1999 0,56 1,14 0,7 0,50 0,36 0,69 0,40 0,65 1,41 0,68 .. 2000 0,52 1,21 0,61 0,59 0,44 0,64 0,37 0,65 1,41 0,78 1,86. 2001 0,47 1,2 0,71 0,67 0,4 0,62 0,39 0,63 1,52 0,92 1,87. 2002 0,49 1,2 0,72 0,66 0,42 0,56 0,38 0,57 1,49 1,0 1,88. 2003 0,5 1,25 0,77 0,67 0,38 0,54 0,39 0,58 1,29 0,93 1,87. 2004 0,5 1,25 0,86 0,76 0,42 0,56 0,39 0,51 1,42 0,88 1,83. 2005 0,49 1,41 0,93 0,76 0,56 0,57 0,41 0,51 1,46 0,94 1,84. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, Eurostat, http://eurostat.ec.europa.eu, 10.10.2007.. 2006 0,48 1,54 1,14 0,8 0,69 0,56 0,46 0,49 1,59 1,0 1,84. Kolejnym istotnym wskaźnikiem jest struktura źródeł finansowania sfery B+R. W krajach Unii Europejskiej więcej niż połowa wydatków na badania i rozwój jest pokrywana ze środków własnych przedsiębiorstw, ponad 30% przez budżet państwa, niewiele ponad 10% z funduszy zagranicznych. Zdaniem ekspertów Unii Europejskiej i OECD optymalny stosunek funduszy prywatnych do publicznych Wzrost i zatrudnienie. Zintegrowane wytyczne na lata 2005–2008 wraz z zaleceniami Komisji w sprawie Ogólnych wytycznych dla polityk gospodarczych Państw Członkowskich Wspólnoty (zgodnie z art. 99 Traktatu WE) oraz Wnioskiem dotyczącym Decyzji Rady w sprawie wytycznych dla polityk zatrudnienia Państw Członkowskich (zgodnie z art. 128 Traktatu WE), Komisja Wspólnot Europejskich, COM (2005) 141 końcowy, 2005/0057 (CNS). 14.

(8) Bożena Pera. 94. wynosi 65:3515. W wypadku gdy udział prywatnego sektora na działalność B+R nie przekracza poziomu 65%, to tzw. globalna efektywność tych nakładów pozostaje istotnie mniejsza. W Polsce struktura źródeł finansowania znacznie różni się od tej w Unii Europejskiej, a już na pewno od tej wskazywanej jako optymalna. Strukturę finansowania najbardziej zbliżoną do unijnej ma Słowenia. Drugie miejsce pod tym względem zajmują Czechy. W Polsce zaledwie 1/3 wydatków ponoszonych na badania i rozwój jest finansowana ze środków przedsiębiorstwa (por. tabela 3). Pewną prawidłowością zauważalną w stosunku do analizowanej grupy krajów jest rosnący udział środków pochodzących z jednostek zagranicznych – najwyższy odnotowano w krajach nadbałtyckich – Litwie, Łotwie i Estonii. Tabela 3. Wydatki na działalność badawczą i rozwojową według źródła finansowania w Polsce i wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej (w %) Kraj. 1999. 2000. Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 22,8 52,6 24,2 . 22,2 38,1 50,2 49,9 56,9 38,5 56,1. 24,4 51,2 24,2 31,6 29,4 29,5 49,0 54,4 53,3 37,8 56,3. Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia. 69,7 42,6 64,8 . 56,2 58,5 46,7 47,9 36,8. 69,2 44,5 59,2 61,7 41,5 66,5 4,08 42,6 4,0. 2001 2002 Przemysł 27,1 24,8 52,5 53,7 32,9 29,1 37,1 27,9 18,3 21,7 28,0 24,7 47,6 41,6 56,1 53,6 54,7 60,0 34,8 29,7 55,9 54,6 Źródła rządowe 66,2 69,8 43,6 42,1 52,0 53,9 56,3 65,1 42,7 50,0 67,5 67,3 43,0 48,4 41,3 44,1 37,1 35,6. 2003. 2004. 2005. 26,8 51,4 33,0 16,7 33,2 27,0 45,4 45,1 52,2 30,7 54,2. 28,2 52,8 36,5 19,9 46,3 26,9 44 38,3 58,5 37,1 54,9. . 54,1 . 20,8 34,3 30,3 . 36,6 65,2 39,4 54,5. 66,9 41,8 48,6 64,6 46,4 66,0 47,6 5,08 37,5. 65,8 41,9 44,1 63,1 31,2 65,2 49,0 57,1 30,0. . 40,9 . 62,7 46,0 60,7 . 57,0 27,2. P. Lenain, U.B. Mogensem, V. Royuela, Strategia Lizobońska na półmetku: oczekiwania a rzeczywistość, Raport CASE, nr 58, Warszawa 2005. 15.

(9) Analiza porównawcza innowacyjności…. 95. cd. tabeli 3 Kraj. 1999. 2000. Węgry Średnia UE-27. 53,2 34,5. 49,5 34,3. Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 4,1 4,0 8,8 . 21,6 1,7 2,5 2,3 5,6 2,3 7,2. 5,3 3,1 12,7 6,7 29,1 1,8 4,9 2,3 6,2 2,3 7,3. 2001 2002 Źródła rządowe 53,6 58,5 33,9 34,3 Jednostki zagraniczne 5,7 5,0 2,2 2,7 12,5 14,3 6,6 7,1 31,7 35,6 2,4 4,8 8,2 7,0 1,9 2,1 7,2 3,7 1,9 2,1 8,0 8,9. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, 1.12.2007.. 2003. 2004. 2005. 58,0 35. 51,8 34,6. 49,4 34,8. 5,8 4,6 15,2 13,8 20,4 4,6 5,5 3,3 9,9 3,3 8,6. 5,5 3,7 17,0 10,7 22,5 5,2 5,5 4,3 11,1 4,3 8,2. . 4,0 . 10,5 18,5 5,7 . 6,0 6,8 6,0 8,5. Należy dodać, że udział funduszy zagranicznych może stopniowo rosnąć dzięki inwestycjom zagranicznym i uruchomieniu inwestycji w polskim sektorze B+R oraz możliwościom wykorzystania w tym celu funduszy unijnych. Środki zagraniczne stanowią swoisty wyznacznik atrakcyjności, potencjału i poziomu rozwoju infrastruktury badawczo-rozwojowej oraz intelektualnych zasobów danego kraju. Ostatnią grupą wskaźników mierzących potencjał innowacyjności jest wykorzystanie zasobów ludzkich w działalności badawczo-rozwojowej. W analizie wzięto pod uwagę udział osób z wyższym wykształceniem technicznym na 1 tys. mieszkańców. Zauważyć można, że w odniesieniu do Polski jedynie ta grupa wskaźników przyjmuje wartości zbliżone do średniej unijnej. Liczba osób z wyższym wykształceniem technicznym rośnie z roku na rok. Najgorszy wynik zanotowano na Węgrzech (por. tabela 4). Tabela 4. Udział osób z wykształceniem wyższym technicznym w wieku 20–29 lat w Polsce i krajach Europy Środkowej i Wschodniej (na 1 tys. mieszkańców) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa. 1999 6,5 5,0 6,3 11,7. 2000 6,6 5,5 7,0 13,5. 2001 7,9 5,6 7,3 14,8. 2002 11,7 6,0 6,6 14,6. 2003 8,3 6,4 8,8 16,3. 2004 8,5 7,4 8,9 17,5. 2005 8,6 8,2 12,1 18,9.

(10) Bożena Pera. 96. cd. tabeli 4 Kraj Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 1999 6,4 5,7 4,4 5,1 8,4 5,1 9,3. 2000 7,4 6,6 4,9 5,3 8,9 4,5 10,2. 2001 7,6 7,6 5,3 7,5 8,2 3,7 10,8. 2002 8,1 8,3 5,8 7,8 9,5 4,8 11,3. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, 1.12.2007.. 2003 8,6 9,0 9,4 8,3 8,7 4,8 12,3. 2004 9,4 9,4 9,8 9,2 9,3 5,1 12,5. 2005 9,8 11,1 10,3 10,2 9,8 5,1 12,9. Kolejnym wskaźnikiem, na który należy zwrócić uwagę, jest udział osób zatrudnionych w wysoko zaawansowanym technologicznie przemyśle; stanowi on o potencjale budowania konkurencyjności. Tabela 5. Udział zatrudnionych w przemyśle wysoko i średniowysoko zaawansowanym technologicznie w Polsce i krajach nowo przyjętych do Unii Europejskiej (% ogółu zatrudnionych) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-25. 1999 . 22,8 28,7 24,2 24,2 . 11,2 24,2 23,1 25,5 .. 2000 21,2 24,1 26,9 26,3 24,8 . 10,8 24,5 22,7 26,5 31,7. 2001 23,2 24,2 28,0 26,8 24,7 . 11,0 25,3 23,0 26,2 32,2. 2002 22,2 23,9 30,9 24,7 24,8 . 12,8 24,0 22,8 26,5 32,5. 2003 22,1 24,5 31,6 24,2 24,0 . 13,0 24,2 24,2 28,0 33,1. 2004 22,2 24,6 27,5 25,0 24,6 24,3 14,1 25,1 24,2 28,5 33,1. 2005 22,0 25,0 29,0 25,6 25,8 24,2 13,7 25,6 24,9 28,3 33,6. 2006 21,7 25,0 26,8 25,0 24,5 24,6 14,5 24,9 26,3 28,5 33,8. Źródło: European Innovations Scoreboard. Country Pages, http://trendchart.cordis.lu, 10.11.2007.. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 5, udział zatrudnionych w gałęziach przemysłu klasyfikowanych jako zaawansowane technologicznie wzrastał w Unii Europejskiej z roku na rok. Wśród nowych krajów członkowskich najlepsze wyniki osiągnęły Węgry, Estonia i Słowenia, najgorsze – Bułgaria i Rumunia. Niski wskaźnik, zwłaszcza w Rumunii, świadczy o przewadze nisko zaawansowanego technologicznie przemysłu. Polska osiągnęła wyniki lepsze od Rumunii, ale pod względem wartości wskaźnika zajmuje jedno z najniższych miejsc w ran-.

(11) Analiza porównawcza innowacyjności…. 97. kingu obejmującym nowo przyjęte do Unii Europejskiej kraje. Struktura przemysłu w Polsce jest niekorzystna, gdyż zbyt mało jest przedsiębiorstw zaawansowanych technologicznie. Analizując zatrudnienie w działalności badawczej i rozwojowej w wybranych nowo przyjętych do UE krajach, można stwierdzić, że poziom zatrudnienia w tym sektorze znacznie odbiega od pozostałych krajów. Wśród sześciu krajów poddanych analizie Polska pod względem uzyskanych wyników zajmuje przedostatnie miejsce. Gorszy rezultat osiągnęła tylko Rumunia (por. tabela 6). Tabela 6. Zatrudnieni w działalności badawczej i rozwojowej w wybranych nowo przyjętych do Unii Europejskiej krajach w latach 2000–2004 (na w tys. pracujących) Kraj Czechy Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry. 2000 5,0 4,6 4,0 7,5 9,6 6,1. 2002 5,3 4,5 3,0 6,7 9,4 6,1. 2003 5,8 4,5 3,4 6,5 9,3 6,0. Źródło: Rocznik statystyki międzynarodowej 2006, GUS, Warszawa 2007, s. 289.. 2004 5,9 4,6 3,5 7,0 7,6 5,9. Przeprowadzona analiza potencjału innowacyjnego wskazuje, że Polska znacznie odbiega pod względem poziomu innowacyjności od większości państw Europy Środkowej i Wschodniej. Szereg wskaźników odzwierciedlających potencjał innowacyjny kształtuje się na bardzo niekorzystnym poziomie, odbiega od wyników pozostałych nowo przyjętych do Unii Europejskiej państw. W analizowanej grupie krajów najlepsze wyniki pod względem potencjału innowacyjnego osiągnęły Czechy, Słowenia i Estonia. W porównaniu z pozostałymi państwowymi Polska posiada jedynie znaczący odsetek osób z wyższym wykształceniem technicznym. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej często potrzebują nadal wsparcia reform strukturalnych w sektorze nauki oraz wsparcia finansowego Unii Europejskiej przeznaczonego na działalność badawczo-rozwojową. Unijne wsparcie może okazać się impulsem do dodatkowego finansowania krajowego, w tym przede wszystkim prywatnego. 4. Efekty innowacji w Polsce i nowo przyjętych do Unii Europejskiej krajach Europy Środkowej i Wschodniej W odróżnieniu od potencjału innowacyjnego, przedstawionego za pomocą wskaźników nakładowych (input), efekty innowacji ocenia się najczęściej, anali-.

(12) Bożena Pera. 98. zując kształtowanie się wskaźników typu wynikowego (output). Jednym ze wskaźników, który pozwala oceniać sytuację w zakresie innowacji, jest sprzedaż produktów nowych dla rynku i firm. Tabela 7. Sprzedaż produktów nowych dla firm w Polsce i nowo przyjętych do Unii Europejskiej krajach w 2004 r. (jako % obrotów) Wyszczególnienie Sprzedaż produktów nowych dla rynku Sprzedaż produktów nowych dla firmy. BułRumu- Sło- SłoCzechy Estonia Litwa Łotwa Polska Węgry garia nia wacja wenia 8,5. 7,7. 4,4. 4,4. 3,5. 8,1. 7,1. 12,8. 7,4. 4,2. 4,1. 7,8. 7,6. 5,3. 1,6. 5,4. 9,5. 6,4. 6,9. 2,5. Źródło: European Innovation Scoreboard 2006 Current Performance, 10.11.2007.. Pod względem wprowadzania i sprzedaży nowych produktów dla rynku Polska zajęła trzecią pozycję (po Słowacji i Bułgarii). Znacznie gorzej wypada ocena pod względem sprzedaży produktów nowych dla firm – Polska znalazła się w analizowanej grupie krajów dopiero na 6 pozycji (por. tabela 7). Aktywność patentowa stanowi istotne kryterium oceny innowacyjności kraju. W analizie aktywności patentowej uwzględniono jedynie polskie wynalazki zgłaszane do ochrony poza granicami kraju16. Tabela 8. Liczba patentów zgłoszona do Europejskiego Biura Patentowego przez Polskę i kraje Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1999–2004 (na 1 mln mieszkańców) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja. 1999 0,973 5,289 5,278 0,848 0,709 0,899 0,325 2,859. 2000 0,907 6,477 4,067 1,335 3,078 1,105 0,300 2,080. 2001 2,015 6,759 7,074 0,903 2,043 1,476 0,474 2,322. 2002 1,854 8,554 4,202 0,765 2,656 2,124 0,492 4,295. 2003 2,712 10,999 7,913 3,806 3,517 2,890 0,701 5,387. 2004 1,719 8,973 . 2,792 . 3,659 1,157 3,658. 16 Dane na temat aktywności patentowej analizowanych krajów są publikowane ze znacznym opóźnieniem. Ponadto dane rozwiązanie wynalazcze mogło być zgłoszone do ochrony w kilku krajach, stąd uwzględniając kraje, w których dokonano zgłoszenia, można uzyskać wyższą liczbę od liczby rozwiązań zgłoszonych do ochrony poza granicami..

(13) Analiza porównawcza innowacyjności…. 99. cd. tabeli 8 Kraj Słowenia Węgry Średnia UE-27. 1999 15,857 11,218 101,141. 2000 25,466 11,795 105,082. 2001 24,119 9,494 104,436. 2002 37,678 11,554 102,635. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, 10.11.2007.. 2003 38,165 12,328 104,385. 2004 53,801 . 111,960. Liczba patentów zgłoszonych przez Polskę do Europejskiego Biura Patentowego wykazywała tendencję wzrostową w analizowanym okresie, nadal jednak pozostaje na relatywnie niższym poziomie w stosunku do pozostałych krajów i różni się znacznie od przeciętnych wyników Unii Europejskiej. W analizowanej grupie krajów gorsze rezultaty osiągały jedynie Bułgaria, Litwa i Rumunia. Wśród krajów członkowskich z Europy Środkowej i Wschodniej najlepsze rezultaty osiągnęła Słowenia, ale również jej wyniki są w najlepszym wypadku o połowę niższe od średniej dla 27 państw członkowskich Unii Europejskiej. Tabela 9. Liczba patentów udzielonych krajom członkowskim Unii Europejskiej przez Biuro Patentów i Znaków Handlowych USA w latach 1999–2002 (na 1 mln mieszkańców) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 1999 1,01 3,48 4,35 1,44 0,83 0,72 0,25 1,81 8,09 7,38 61,03. 2000 0,49 3,42 2,26 1,45 2,86 0,74 0,21 1,27 14,01 6,18 56,82. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, 1.12.2007.. 2001 0,7 2,4 3,0 1,8 2,98 0,6 0,4 1,14 15,12 6,42 57,64. 2002 0,8 3,9 2,7 1,9 3,1 0,4 0,2 1,9 8,4 4,9 .. Podobnie jest w wypadku patentów udzielonych przez Biuro Patentów i Znaków Handlowych USA. Gorsze od Polski wyniki zanotowała jedynie Rumunia. W analizowanym okresie liczba patentów udzielonych polskim wynalazcom znacznie się obniżyła (por. tabela 9). Jeśli chodzi o znaki handlowe oraz wzory użytkowe i przemysłowe rejestrowane w Unii Europejskiej, wyniki są zbliżone17. Por. European Innovation Scoreboard dla poszczególnych krajów, http://trendchart.cordis. lu, 10.11.2007. 17.

(14) Bożena Pera. 100. Przyczyn takiego stanu rzeczy można poszukiwać w kosztach złożenia wniosku oraz samej ochrony patentowej. Koszty te w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej nie są zbyt wysokie, ale odczuwalne przede wszystkim dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz przedsiębiorców. Bardzo ważnym wskaźnikiem, oceniającym poziom innowacyjności czy potencjał naukowy kraju, jest udział towarów zaawansowanej techniki w eksporcie ogółem. Wskaźnik ten ma szczególne znaczenie dla wymiany wewnątrzgałęziowej ze względu na komplementarność struktur handlu, zaś wysoki poziom wskaźnika jest cechą charakterystyczną wymiany między krajami wysoko rozwiniętymi. Tabela 10. Udział eksportu towarów technologicznie zaawansowanych w łącznym eksporcie Polski i krajów Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1999–2006 (w %) Kraj Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Średnia UE-27. 1999 1,7 7,85 10,13 2,06 2,33 2,26 2,81 3,5 3,75 19,44 20,41. 2000 1,6 7,78 25,12 2,55 2,25 2,84 4,63 2,87 4,46 23,11 21,39. 2001 1,8 9,1 17,1 2,92 2,24 2,71 4,97 3,17 4,83 20,42 21,23. 2002 2,6 12,32 9,84 2,44 2,27 2,45 3,09 2,63 4,86 20,83 18,88. 2003 2,91 12,37 9,38 3,02 2,75 2,71 3,31 3,28 5,8 21,84 18,56. Źródło: Statistics in Focus. Science and Technology, 10.11.2007.. 2004 2,54 13,66 10,07 2,72 3,21 2,73 3,08 4,68 5,2 21,72 18,49. 2005 2,91 11,67 10,31 3,2 3,21 3,2 3,11 6,4 4,26 19,65 18,78. 2006 3,34 12,74 8,13 4,65 4,2 3,11 3,85 5,37 4,48 20,22 16,67. Kraje, które inwestują w te dziedziny, mają rozwinięty system edukacyjny i tworzą zachęty do prac badawczych, stąd odnotowują często w nich wysoki udział eksportu dóbr i usług wysoko zaawansowanych technologicznie. Produkty technologicznie zaawansowane są zdefiniowane jako suma wyników takich rodzajów przemysłu, jak: lotniczy, komputerowy, maszyn biurowych, elektroniczny farmaceutyczny. O ile średni poziom wskaźnika dla krajów UE kształtuje się na poziomie ok. 20%, o tyle w analizowanych krajach, z wyjątkiem Czech, Estonii, Słowacji, Słowenii i Węgier, nie przekroczył on 5%; dla Polski kształtował się on na poziomie ok. 2,7%. W analizowanym okresie charakteryzował się również tendencją rosnącą, z wyjątkiem lat 2001 i 2002. Najwyższe wartości wskaźnika zanotowano dla Węgier (por. tabela 10). Podobnie jak ocena potencjału innowacyjnego gospodarki, również analiza efektów innowacji mierzonych wybranymi wskaźnikami wskazała na niską pozycję Polski przede wszystkim w zakresie aktywności patentowej i zaawan-.

(15) Analiza porównawcza innowacyjności…. 101. sowania technologicznego w porównaniu z pozostałymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej. Pomimo to Polska znalazła się w 2006 r. w grupie krajów „tracących dystans”, co oznacza, że Unia Europejska zauważyła pozytywną tendencją zmian zachodzących w innowacyjności gospodarki. Na podstawie powyższej analizy można wskazać Słowenię, Czechy, Węgry i Estonię jako kraje osiągające najlepsze wyniki w zakresie innowacji. 5. Podsumowanie Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że innowacyjność jest jedną z determinant zdolności konkurencyjnej gospodarki. Z jednej strony innowacyjność jest specyficznym składnikiem kapitału intelektualnego gospodarki, z drugiej zaś stanowi narzędzie do uaktywniania i wykorzystania innych składników tegoż kapitału. W objętej analizą grupie krajów tzw. wschodniego rozszerzenia najlepsze wyniki zarówno pod względem potencjału innowacyjnego, jak i efektów innowacji osiągnęły Czechy, Słowenia i Estonia. W porównaniu z krajami Unii Europejskiej poziom innowacyjności polskiej gospodarki jest niski. Wynika to z niewystarczających nakładów na działalność badawczo-rozwojową, a także z ich struktury. Niewystarczający potencjał innowacyjny wpływa w zasadniczy sposób na aktywność patentową czy zaawansowanie technologiczne gospodarki. Akcesja Polski i innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej do Unii Europejskiej może w znacznym stopniu przyczyniać się do poprawy innowacyjności w krajach objętych analizą. Nowo przyjęte do UE kraje mają możliwość uczestniczenia w różnych programach i projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Poprawa innowacyjności gospodarki jest jednak jednym z największych, a może i najtrudniejszych wyzwań stojących przez Polską. W tej sytuacji należy opracować i wdrożyć bardziej skuteczne sposoby zmniejszania i nadrabiania luki technologicznej, która dzieli Polskę i inne kraje wschodniego rozszerzenia od większości państw członkowskich Unii Europejskiej. Literatura Bal-Woźniak T., Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Gospodarka Polski na początku XXI wieku. Innowacyjność i konkurencyjność, red. S. Lis, AE w Krakowie, Kraków 2007. Drucker P., Management. Tasks, Responsibilities, Practices, Harper & Row Harper Business, New York 1993. European Innovation Scoreboard 2006 Current Performance, http://trendchart.cordis.lu..

(16) 102. Bożena Pera. European Innovations Scoreboard. Country Pages, http://trendchart.cordis.lu. Green Paper on Innovation, COM (95) 688 final European Commission, Luxemburg, 1995. Hamel G., Prahald C.K., Przewaga konkurencyjna jutra, Business Press, Warszawa 1999. Kay J., Podstawy sukcesu firmy, PWE, Warszawa 1996. Lenain P., Mogensem U.B., Royuela V., Strategia Lizbońska na półmetku: oczekiwania a rzeczywistość, Raport CASE, nr 58, Warszawa 2005. Misala J., Podstawowe problemy pomiaru międzynarodowej konkurencyjności gospodarki kraju [w:] Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M. Weresa, SGH, Warszawa 2006. Piałucha M., Siuta B., Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza OPO, Bydgoszcz 2001. Podręcznik Oslo: proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznej, OECD/Eurostat, Paryż 1997. Porter M., Porter o konkurencyjności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Rocznik statystyki międzynarodowej 2006, GUS, Warszawa 2007. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Statistics in Focus. Science and Technology, Eurostat, http://eurostat.ec.europa.eu. Wasilewski L., Kwiatkowski S., Kozłowski J., Nauka i technika dla rozwoju. Polska na tle Europy. Konteksty, miary, tendencje, Redakcja Wydawnictw Ośrodka Przetwarzania Informacji, Warszawa 1996. Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001. Wzrost i zatrudnienie. Zintegrowane wytyczne na lata 2005–2008 wraz z zaleceniem Komisji w sprawie Ogólnych wytycznych dla polityk gospodarczych Państw Członkowskich Wspólnoty (zgodnie z art. 99 Traktatu WE) oraz Wnioskiem dotyczącym Decyzji Rady w sprawie wytycznych dla polityk zatrudnienia Państw Członkowskich (zgodnie z art. 128 Traktatu WE), Komisja Wspólnot Europejskich, COM (2005) 141 końcowy, 2005/0057 (CNS). A Comparative Analysis of the Economic Innovativeness among Countries of the „Eastern Enlargement” of the European Union Innovativeness is a concept often used in the EU and throughout the world today. The tendency of an economy to innovate is one of its competitive attributes and an essential factor in growth. Innovation not only dictates the speed and direction of economic development but also to a large degree determines the forms and structure of international economic cooperation, while also being the foundation of the benefit gained from such cooperation. The goal of the article is to analyse the level of innovativeness characterising the economies of Central-Eastern European countries that joined the EU in 2004 and 2007, the last two enlargement periods. It looks at Bulgaria, Czech Republic, Lithuania, Latvia, Poland, Romania, Slovakia, Slovenia, and Hungary during the years 1999–2006, taking into consideration the available data and attempting to select those indicators that represent particular categories for assessing innovation in these economies. The gateway to further issues shall be our presentation of the essence of economic innovativeness. The article also describes the innovation potential and effects of innovation of Central-Eastern European countries that belong to the EU..

(17)