Charakterystyka rent z tytułu niezdolności do pracy przyznanych w Polsce w latach 2003-2006

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 808. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Edyta Czerwiec Katedra Ubezpieczeń. Charakterystyka rent z tytułu niezdolności do pracy przyznanych w Polsce w latach 2003–2006 1. Wprowadzenie Zmiany w polskim systemie rentowym są jednym z ważniejszych zagadnień związanych z racjonalizacją wydatków społecznych. Każda z ekip rządzących uważa je za jedno z najważniejszych działań mogących mieć wpływ na poprawę sytuacji ekonomicznej kraju. W świetle przeprowadzonej analizy, której wyniki zostały omówione w tym opracowaniu, można stwierdzić, że system rentowy w Polsce nadal potrzebuje bardzo rozległych i gruntownych zmian. Ich wprowadzenie powinno z jednej strony wpłynąć na zmniejszenie wydatków systemu rentowego, z drugiej zaś podnieść jakość udzielanych świadczeń. Warto jednak podkreślić, że podstawowym celem wprowadzenia zmian w systemie rent nie jest zmniejszenie liczby świadczeniobiorców, ale szeroko pojęta poprawa systemu ubezpieczeń społecznych polegająca na uspójnieniu świadczeń1 oraz na zwiększeniu ich efektywności. W opracowaniu szczególną uwagę zwrócono na strukturę rent oraz orzeczeń lekarskich głównie pod względem stopnia niezdolności do pracy. Przedstawione zostały również wyniki analizy danych ukazujących wiek i staż pracy osób wchodzących do systemu rentowego.. 1. s. 68.. Raport MGPiPS Racjonalizacja wydatków społecznych. Zielona Księga, październik 2003,.

(2) Edyta Czerwiec. 6. 2. Renty z tytułu niezdolności do pracy do 2002 r. Zakres systemu zabezpieczenia społecznego zaczął się dynamicznie rozwijać w Polsce dopiero po II wojnie światowej2. W latach 1950–2000 liczba wypłaconych rent z tytułu niezdolności do pracy (rent inwalidzkich) powiększyła się aż 6,5 razy z 375 tys. w 1950 r. do 2,4 mln w roku 2002. Jednocześnie liczba ludności zamieszkującej w Polsce wzrosła tylko 1,5-krotnie3. Dodatkowym czynnikiem, który zwiększył liczbę osób pobierających renty, było objęcie w 1977 r. systemem ubezpieczeń społecznych również rolników indywidualnych. Liczba osób pobierających renty w latach 1950–2002 wzrosła 8,6 razy, do poziomu 3,2 mln4. Ponieważ liczba wypłacanych rent bardzo szybko rosła, szybko zwiększała się również liczba ludności w wieku produkcyjnym pobierająca świadczenia. W 1950 r. odsetek ludności w wieku produkcyjnym objęty systemem rent z tytułu niezdolności do pracy wynosił 2,6%, już w 2001 r. zaś stanowił on 13,8%5. Od początku lat 80. liczba przyznawanych i wypłacanych rent z tytułu niezdolności do pracy ulegała znacznym wahaniom, wykazując jednakże tendencję wzrostową. Przyczyn tego zjawiska można dopatrywać się między innymi w kryzysie gospodarczym przełomu lat 80. i 90. oraz rosnącym, dość szybko w tamtym okresie, bezrobociu. Znaczącą rolę w omawianym problemie odegrała również liberalna praktyka orzekania o inwalidztwie. Większość osób, które zostały zagrożone perspektywą bezrobocia, zaczęła ubiegać się o wcześniejsze przyznanie świadczeń rentowych. Jak wynika z danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, orzeczenia takie były chętnie wydawane. W rekordowym pod względem nowo przyznanych rent 1991 r. rentę inwalidzką otrzymało około 316 tys. osób, natomiast w 1999 r. tylko 153 tys. osób6. Wszystko to w dalszym ciągu niesie z sobą gwałtowny wzrost kosztów funkcjonowania całego systemu rentowego. Druga połowa lat 90. przyniosła pewne ograniczenia w systemie nowo przyznanych rent z tytułu niezdolności do pracy. Sytuacja ta związana była z reformą 2 M. Benio, E. Czerwiec-Janus, Renta z tytułu niezdolności do pracy w świetle proponowanych zmian w systemie ubezpieczeń społecznych [w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, t. 5, red. W. Sułkowska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004. 3. Raport MGPiPS, s. 52.. W opracowaniu tym uwzględniono tylko renty z tytułu niezdolności do pracy pochodzące z FUS, bez rent finansowanych przez KRUS – tzw. rent rolniczych. 4. 5 6. Raport MGPiPS, s. 52.. www.zus.pl/statystyka..

(3) Charakterystyka rent…. 7. orzecznictwa ZUS i wejściem w życie Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych7. Koniec lat 90. XX w. i lata 2000–2002 charakteryzowały się stopniowym zmniejszaniem się liczby wydawanych wniosków orzekających bezterminowo niezdolność do pracy. W 2002 r. orzecznictwa te stanowiły prawie 14% ogółu pozytywnych orzeczeń wydanych po raz pierwszy oraz około 15% orzeczeń rozpatrywanych ponownie8. Jeszcze w 1999 r. stanowiły one odpowiednio 20% i 22%9. Wyraźnie widać również, że w przypadku orzeczeń rozpatrywanych ponownie wzrasta liczba orzeczeń o braku niezdolności do pracy, i tak: w 1999 r. odrzucono 11% wniosków, w 2002 r. – 14%, w 2001 r. – 15%, a w 2002 r. – 13%10. Ogromny wpływ na system rent z tytułu niezdolności do pracy, a zwłaszcza na jego sytuację finansową, ma struktura wiekowa nowych rencistów. W latach 60. i 70. wśród świadczeniobiorców przeważały osoby po 55 roku życia (stanowiły one ok. 70% wszystkich pobierających renty)11. Na początku lat 90. w strukturze wiekowej dominowały osoby młodsze z przedziałów wiekowych 40–49 i 50–54 lat. Dane te potwierdzają opinię, że w tamtym okresie przejście na rentę było w pewnym sensie ucieczką od bezrobocia. W połowie lat 90. struktura wiekowa nowych rencistów zmieniła się, zaczęły w niej dominować osoby z przedziału 45–49 lat (w 2002 r. stanowiły one około 52% ogółu)12. Analizując orzecznictwo rentowe do 2002 r., można wysnuć wniosek, że zmieniła się nie liczba wydawanych orzeczeń (przeciętnie było to około 800 tys. rocznie), ale struktura tego orzecznictwa. Wystąpił wyraźny wzrost orzeczeń ponownych. W orzeczeniach pierwszorazowych widoczna jest tendencja wzrostu orzeczeń o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji oraz całkowitej niezdolności do pracy. 3. Renty z tytułu niezdolności do pracy w latach 2002–2006 Analizując dane dotyczące liczby osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy, można zauważyć, że liczba ta stopniowo z roku na rok ulega zmniejszeniu. Spadek ten zaczęto odnotowywać już w 2000 r. Z obserwacji danych z lat 7 8 9 10 11 12. Dz.U. 1997 nr 99, poz. 612. Według danych ZUS. Według danych ZUS.. Podaję za: www.zus.gov.pl/statystyka.. Ibidem.. Ibidem..

(4) Edyta Czerwiec. 8. 2000–2006 wynika, że przeciętna miesięczna liczba osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy spadła o ponad 100 tys. (tabela 1). Należy spodziewać się utrzymania takiej tendencji, gdyż dane ZUS za pierwsze półrocze 2007 r. wskazują, że rentę w tym okresie wypłacano miesięcznie przeciętnie ok. 1,5 mln rencistów. Tabela 1. Przeciętna miesięczna liczba* osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy w latach 2002–2006 Rok. Liczba osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy (tys.). 2003. 2284. 2002. 2400. 2004. 2119. 2005. 1975. 2006. 1556. * bez osób, które mają także prawo do świadczenia rolniczego. Źródło: Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz Ubezpieczeń Społecznych). 2006 r., ZUS, Warszawa, kwiecień 2007. 3000 2500 2000 1500 1000 550 0. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Rys. 1. Liczba osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy (tys.) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS z lat 2002–2006.. W rentach wypłacanych w latach 2002–2006 przeważały renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy (tabela 2), przy czym liczba ta wzrastała. W 2002 r. było to 51,9%, a w 2006 r. już 65,2%. Dane z pierwszego półrocza 2007 r. potwierdzają tezę o wzroście liczby rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Widoczne są również zmiany w strukturze rent: zmniejszeniu ulega udział rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na rzecz wzrostu udziału rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji od 2001 r. utrzymują się na stałym poziomie ok. 13%..

(5) Charakterystyka rent…. 9. Dość duży spadek udziału tych rent w 2006 r. (tabela 2) został spowodowany wejściem w życie 1 stycznia tego roku art. 24a Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, który mówi, że „osobom, które osiągnęły wiek uprawniający do emerytury oraz podlegały ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, przyznaje się, zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy, emeryturę z urzędu”. Tabela 2. Struktura wypłacanych rent z tytułu niezdolności do pracy według stopnia niezdolności w latach 2002–2006 Rok 2002. Renty z tytułu niezdolności do pracy (%). całkowitej i samodzielnej egzystencji. całkowitej. częściowej. 13,0. 35,1. 34,1. 51,9. 13,0. 2003. 2004. 12,9. 2005. 12,9. 2006. 52,9. 31,8. 55,3. 31,4. 7,3. 55,7. 27,5. 65,2. Źródło: Ważniejsze informacje…. renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji. 2006 2005. renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. 2004 2003. renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy. 2002 0%. 50%. 100%. Rys. 2. Struktura wypłacanych rent z tytułu niezdolności do pracy według stopnia niezdolności Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS z lat 2002–2006.. W tabeli 3 pokazano szczegółową strukturę świadczeń rentowych według okresu ich pobierania w 2005 r. Dominują w niej renty krótkookresowe, pobierane przez okres krótszy niż 10 lat. Stanowią one ponad połowę wypłacanych rent. Renty pobierane przez 26 i więcej lat stanowią tylko 13% ogółu wypłacanych świadczeń. Strukturę tę zobrazowano na rys. 3..

(6) Edyta Czerwiec. 10. Tabela 3. Struktura rent z tytułu niezdolności do pracy według okresu ich pobierania na podstawie badania przeprowadzonego w 2005 r. Okres pobierania świadczenia Poniżej 6 lat 6–10 11–15 16–20 21–25 26 lat i więcej. Renty z tytułu niezdolności do pracy (%) 29,0 24,4 16,6 7,8 8,6 13,6. Źródło: Ważniejsze informacje…. poniżej 6 lat 6–10 lat. 11–15 lat. 16–20 lat 21–25 lat. 26 lat i więcej. Rys. 3. Struktura rent z tytułu niezdolności do pracy według okresu ich pobierania w 2005 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS z 2006 r.. Dane z lat 2002–2006 wskazują na spadek liczby świadczeniobiorców. Z roku na rok odnotowuje się coraz mniejszy przyrost nowych świadczeniobiorców. W 2006 r. było ich o 20 tys. mniej niż w 2002 r. Tabela 4. Liczba i dynamika świadczeniobiorców, którym przyznano renty z tytułu niezdolności do pracy w latach 2002–2006 Rok. Liczba świadczeniobiorców (tys.). 2002 2003 2004 2005 2006. 71,2 67,9 59,7 52,4 50,2. Źródło: Ważniejsze informacje…. Dynamika (rok poprzedni = 100) 82,9 95,3 88,0 87,8 95,8.

(7) Charakterystyka rent…. 11. 120 100 80 60 40 20 0. 2002. 2003. 2004. liczba świadczeniobiorców. 2005. 2006. dynamika. Rys. 4. Liczba i dynamika świadczeniobiorców, którym przyznano renty z tytułu niezdolności do pracy w latach 2002–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZUS z lat 2002–2006.. W analizie struktury rent przyznanych w latach 2002–2006, według stopnia niezdolności do pracy widoczny jest stały duży udział rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Stanowią one ponad 60% ogółu przyznawanych rent, podczas gdy renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji to zaledwie 7,2% ogółu przyznanych rent (tabela 5). W tabelach 6–7 przedstawiono dane dotyczące struktury osób, którym przyznano renty z tytułu niezdolności do pracy i które pobierały je w latach 2002–2006, według wieku i płci. Analizując te dane, można wysnuć kilka wniosków. W strukturze osób, którym przyznano renty, dominują osoby w wieku 45–54 lat. Ich udział w strukturze wynosi ponad 50% ogółu. Wśród osób pobierających świadczenia w tym okresie przewagę stanowią osoby w wieku 50–59 lat. Tabela 5. Struktura rent z tytułu niezdolności do pracy przyznanych w latach 2002–2006 według stopnia niezdolności do pracy Rok 2002. Renty z tytułu Renty z tytułu Renty z tytułu całkowitej niezdolności całkowitej niezdolności częściowej niezdolności do pracy i samodzielnej do pracy (%) do pracy (%) egzystencji (%) 7,3. 29,0. 2004. 8,3. 30,9. 60,8. 2006. 7,2. 31,2. 61,6. 2003. 2005. 7,6. 8,0. Źródło: Ważniejsze informacje…. 29,0 30,7. 63,7. 63,4 61,3.

(8) Edyta Czerwiec. 12. 2006 2005 2004 2003 2002 0%. 20%. 40%. 60%. 80%. 100%. całkowita niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji. całkowita niezdolność do pracy. częściowa niezdolność do pracy. Rys. 5. Struktura rent z tytułu niezdolności do pracy przyznanych w latach 2002–2006 według stopnia niezdolności do pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZUS z lat 2002–2006.. Przeciętny wiek osób, którym przyznaje się renty, wzrasta; w 2002 r. było to 46,8 lat, w 2006 – 48,4. Analizując dane dotyczące osób pobierających świadczenia, zauważamy, że wiek ten z roku na rok ulega obniżeniu: w 2002 r. przeciętny rencista liczył sobie 56,6 roku, a w 2006 r. – 48,4. Mężczyźni, którym przyznano rentę, byli o około 2 lat starsi niż kobiety. Dla mężczyzn średnia wynosiła 48 lat, dla kobiet 46 lat. Średnia wieku mężczyzn pobierających rentę w badanym okresie wyniosła około 56 lat, kobiet 58 lat. Mężczyźni renciści charakteryzują się niższym przeciętnym wiekiem niż kobiety pobierające renty. Tabela 6. Struktura osób, którym przyznano renty w latach 2002–2006, według wieku i płci Rok. Wiek. 29 65 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 i mniej i więcej. 2002. 6,2. 4,8. 2004. 5,6. 4,7. 2003. 2005. 2006. 6,0 5,4. 4,8. 4,7. 4,7. 4,8. 7,3. 14,8. 6,3. 12,3. 6,3. 10,4. 6,9. 6,3. 13,6 11,0. Ogółem (%) 26,2. 26,7. 25,3. 28,4. 21,3. 31,1. 25,4. 24,3. Przeciętny wiek. 10,6. 3,0. 0,4. 46,8. 13,5. 3,3. 0,3. 47,6. 3,3. 0,1. 27,4. 12,0. 30,4. 14,9 17,9. 3,4. 2,9. 0,6 0,1. 47,2 47,9. 48,4.

(9) Charakterystyka rent…. 13. cd. tabeli 6 Rok. 2002. Wiek. 29 65 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 i mniej i więcej 7,0. 12,8. 5,6. 10,7. 4,5. 5,5. 8,7. 5,0. 8,3. 18,3. 5,0. 5,2. 7,5. 15,3. 32,3. 4,4. 5,4. 7,8. 13,7. 29,1. 6,6. 2005. 5,8. 2006 2002. 6,1 5,1. 5,0. 2003. 5,2. 2005. 4,7. 2004 2006. Mężczyźni (%). 6,8. 2003. 2004. 4,7. 4,5 4,4. 4,4. 5,3. 5,2. 6,3 5,6. 8,0 7,6. 23,3. 26,6. 21,3. 29,2. 11,6. 22,3. 9,5. 19,7. 17,4. 13,9. 17,1. 4,4. 0,5. 47,4. 17,6. 4,8. 0,3. 48,4. 29,7. 24,2. 5,1. 0,1. 49,4. 26,5. 4,8. 27,7. 30,3. Kobiety (%) 31,1. 31,2. 32,6. 26,1 27,7. 30,3 33,3. 13,9. Przeciętny wiek. 15,6 20,2. 5,3. 4,8 4,4. 0,6. 0,8. 6,1. 0,5. 6,2. 0,1. 5,4. 0,1. 0,6 0,1. 0,4 0,7. 47,9. 48,7. 45,9. 46,0. 0,4. 46,3. 0,0. 46,6. 0,2. 46,3. Źródło: Ważniejsze informacje…. Tabela 7. Struktura osób pobierających renty w latach 2002–2006, według wieku i płci Rok. Wiek. 29 65 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 i mniej i więcej. 2002. 1,5. 2004. 1,3. 2006. 1,2. 2003. 2005. 2002 2003. 1,8. 3,2. 1,8. 3,1. 1,4. 1,8. 1,1. 1,8. 1,6. 1,6. 2,1 2,0. 2,0. 6,7. 3,1. 6,2. 1,8. 5,3. 3,4 3,4. 5,7. 6,0 6,7. 3,3. 6,2. 2004. 1,5. 2,0. 3,2. 2006. 1,2. 2,1. 3,3. 3,1. 5,3. 2002. 1,2. 1,6. 3,0. 6,6. 2004. 1,1. 1,6. 2,9. 5,7. 2005. 2003. 1,3. 1,2. 1,9. 1,6. 2,9. 5,8 5,6. 6,1. Ogółem (%) 13,5. 21,3. 18,0. 12,3. 12,6. 24,0. 24,1. 11,1. 12,7. 23,6. 27,7. 11,2. 13,0 11,5. 21,1. 20,4. Mężczyźni (%). 19,5. 22,7. 11,8 11,1. 12,9. 19,8. 19,5. 14,6. 12,1. 19,7. 23,1. 13,5. 28,4. 15,8. 12,5 11,1. 11,3. 19,6. 19,2. 20,6. Kobiety (%) 14,3 13,7. 13,2. 21,2. 24,9. 23,3. 16,1. 22,8. 18,3. 22,9. 17,3. 21,7. 56,6. 22,3. 57,2. 22,1. 22,2. 56,9 57,7. 22,1. 55,3. 19,5. 56,2. 19,1. 56,6. 14,1. 19,5. 13,5. 19,7 11,7. 9,3. 24,6. 7,8. 26,6. 8,6. Przeciętny wiek. 25,7. 56,4 57,1. 55,8 57,1. 57,6. 57,9.

(10) Edyta Czerwiec. 14. cd. tabeli 7 Rok 2005. 2006. Wiek. 29 65 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 i mniej i więcej 0,9 1,0. 1,6. 2,1. 2,7. 3,6. 5,2 6,7. 12,1 15,0. 22,0 28,8. 10,7. 26,8. 7,7. 3,3. 28,1 12,1. Przeciętny wiek 58,5 54,4. Źródło: Ważniejsze informacje…. W tabelach 8 i 9 zebrano dane dotyczące struktury osób, którym przyznano rentę i które pobierały ją w latach 2002–2006, według płci i stażu pracy. Wśród rencistów, którym przyznano renty w badanym okresie, przeważały osoby ze stażem pracy mieszczącym się w przedziale 25–29 lat. Średnia dla tego okresu wynosi około 26 lat; w 2002 r. było to 24,4, a w 2006 r. – 26,1, widać więc tendencję wzrostową. Tabela 8. Struktura osób, którym przyznano renty w latach 2002–2006, według płci i stażu pracy (bez stażu hipotetycznego) Staż (w latach). Rok. 4 i mniej. 5–9. 2002 2003 2004 2005 2006. 1,7 1,5 1,4 1,3 1,3. 6,1 6,1 5,8 5,6 5,2. 12,5 7,4 7,1 7,1 6,7. 11,2 10,5 10,1 9,5 9,1. 2002 2003 2004 2005 2006. 1,8 1,6 1,5 1,4 1,4. 5,5 5,5 5,2 5,1 4,7. 9,0 5,8 5,6 5,7 5,2. 12,0 8,4 7,9 7,3 7,1. 2002 2003 2004 2005 2006. 1,4 1,4 1,2 1,1 1,1. 7,1 7,2 6,9 6,5 6,1. 17,1 10,4 9,9 6,5 9,4. 18,6 14,3 13,9 13,5 12,9. 10–14 15–19. Źródło: Ważniejsze informacje…. 40 20–24 25–29 30–34 35–39 i więcej Ogółem (%) 16,8 22,6 19,7 10,7 3,4 16,0 21,8 20,9 11,6 4,2 15,2 22,2 21,5 12,2 4,5 14,6 21,7 22,9 12,8 4,5 13,8 19,9 23,6 14,8 5,6 Mężczyźni (%) 16,1 21,3 22,1 14,6 5,1 13,0 20,3 23,6 15,7 6,1 12,0 20,5 23,8 16,8 6,7 11,6 19,2 24,8 18,1 6,8 10,7 17,2 24,5 20,8 8,4 Kobiety (%) 19,9 25,3 15,3 3,7 0,4 21,4 24,5 16,1 4,0 0,7 20,8 25,5 17,3 4,0 0,5 19,8 26,1 19,8 3,2 0,3 19,5 25,0 22,1 3,6 0,3. Przeciętny staż (w latach) 24,4 24,8 25,1 25,4 26,1 25,8 26,3 26,7 27,0 27,8 21,8 22,0 22,2 22,5 22,9.

(11) Charakterystyka rent…. 15. Staż pracy osób pobierających rentę wynosi około 21 lat i w badanym okresie utrzymuje się cały czas na tym samym poziomie. Zarówno mężczyźni, którym przyznano rentę, jak i ci, którzy tę rentę pobierali, byli starsi od kobiet. Średni staż pracy mężczyzn kształtował się na poziomie około 27 lat (dla mężczyzn, którym rentę przyznano) i 24 lat (dla mężczyzn, którzy rentę pobierali). Wśród kobiet wiek ten wynosił odpowiednio 22 i 19 lat. Tabela 9. Struktura osób pobierających renty w latach 2002–2006, według płci i stażu pracy (bez stażu hipotetycznego) Staż (w latach). Rok. 4 i mniej. 5–9. 2002 2003 2004 2005 2006. 2,3 2,4 2,5 2,6 3,0. 9,3 9,5 9,8 9,9 8,9. 12,5 12,7 13,1 13,2 11,6. 14,9 15,1 15,3 15,4 14,6. 2002 2003 2004 2005 2006. 2,5 2,6 2,6 2,7 2,9. 7,0 7,1 7,3 7,4 7,5. 9,0 9,2 9,4 9,5 9,3. 12,0 12,2 12,5 12,5 12,3. 2002 2003 2004 2005 2006. 2,0 2,1 2,3 2,4 3,1. 12,3 12,6 13,1 13,2 11,3. 17,1 17,5 18,1 18,3 15,5. 18,6 19,0 19,3 19,4 18,6. 10–14 15–19. Źródło: Ważniejsze informacje…. 40 20–24 25–29 30–34 35–39 i więcej Ogółem (%) 17,7 18,2 14,1 7,6 3,4 17,8 18,0 13,7 7,4 3,4 17,6 17,8 13,3 7,2 3,4 17,6 17,5 13,1 7,2 3,5 18,3 18,7 14,0 7,5 3,4 Mężczyźni (%) 16,1 19,5 18,1 11,0 4,8 16,3 19,4 17,8 10,6 4,8 16,5 19,6 17,4 10,1 4,6 16,5 19,4 17,1 10,1 4,8 16,5 19,9 17,3 9,8 4,5 Kobiety (%) 19,9 16,7 8,8 3,1 1,5 19,9 16,1 8,2 3,1 1,5 19,4 15,4 7,7 3,1 1,6 19,5 14,8 7,5 3,2 1,7 21,5 16,5 8,3 3,6 1,6. Przeciętny staż (w latach) 21,9 21,7 21,5 21,4 21,8 24,9 23,8 23,5 23,5 23,3 19,2 19,0 18,7 18,6 19,3. Największe natężenie wchodzenia do systemu, jak już wspomniano we wstępie, miało miejsce w latach 1990–1992. W 1991 r. renty po raz pierwszy przyznano 319 tys. osób. Do końca lat 90. liczba nowych rent wynosiła ok. 150 tys. Od początku 2000 r. zaczął się wyraźny spadek liczby rent przyznawanych po raz pierwszy i w 2002 r. stanowiły one mniej niż połowę rent przyznanych w 1999 r. Taka sytuacja utrzymywała się w kolejnych latach (tabela 10)..

(12) Edyta Czerwiec. 16. Tabela 10. Liczba orzeczeń* pierwszorazowych i ponownych wydanych w sprawach rentowych w latach 2002–2006 Rok. ogółem. 2002 2003 2004 2005 2006. 830,7 790,9 727,3 706,9 848,3. Orzeczenia (tys.) pierwszorazowe 149,0 148,3 132,3 165,1 238,6. ponowne 681,7 642,6 595,0 541,8 609,7. * Orzeczenia ustalające niezdolność do pracy oraz orzeczenia ustalające uprawnienia do świadczenia rehabilitacyjnego i konieczność przekwalifikowania zawodowego oraz brak niezdolności do pracy. Źródło: Ważniejsze informacje… 1000. tys.. 800 600 400 200 0. 2002. 2003 2004 2005 ogółem orzeczenia pierwszorazowe orzeczenia ponowne. 2006. Rys. 6. Liczba orzeczeń pierwszorazowych i ponownych wydanych w sprawach rentowych w latach 2002–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZUS z lat 2002–2006.. W strukturze orzecznictwa pierwszorazowego z lat 2002–2005 widać wzrost liczby orzeczeń o całkowitej niezdolności do pracy. Rok 2006 charakteryzuje dość duży spadek liczby tych orzeczeń, ale wynika to z faktu wejścia w życie 1 stycznia tego roku art. 24a Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS13. Orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy cały czas utrzymują się na poziomie ok. 220 tys., orzeczenia o częściowej niezdolności wykazują zaś tendencję malejącą. 13 Osobom, które osiągnęły wiek uprawniający do emerytury oraz podlegały ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, przyznaje się, zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy, emeryturę z urzędu..

(13) Charakterystyka rent…. 17. Tabela 11. Orzeczenia stwierdzające po raz pierwszy niezdolność do pracy na 100 tys. pracujących (bez rolników indywidualnych) Renty z tytułu Renty z tytułu całkowitej niezdolności do niezdolności do pracy ogółem pracy i samodzielnej egzystencji. Rok 2002 2003 2004 2005 2006. 716 711 659 669 621. 84 86 93 91 59. Źródło: Ważniejsze informacje…. Renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy. 221 224 221 216 227. 411 401 345 362 335. 800. tys.. 600 400 200 0. 2002 ogółem. 2003 2004 całkowita niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji. 2005 2006 całkowita niezdolność do pracy. częściowa niezdolność do pracy. Rys. 7. Orzeczenia stwierdzające po raz pierwszy niezdolność do pracy na 100 tys. pracujących (bez rolników indywidualnych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZUS z lat 2002–2006.. 4. Podsumowanie Lata 2002–2006 charakteryzują się zapoczątkowanym w 2000 r. spadkiem przeciętnej miesięcznej liczby osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy. Zjawisko to spowodowane jest przede wszystkim mniejszym napływem wniosków do systemu rentowego. Wskazuje na to spadek liczby orzeczeń pierwszorazowych oraz spadek liczby nowo przyznanych rent. Wpływ na taki stan rzeczy mają również znacznie ostrzejsze kryteria wydawanych postanowień o przyznaniu renty..

(14) 18. Edyta Czerwiec. Zmiany w systemie rent z tytułu niezdolności do pracy wprowadzone w 1997 r. znalazły odbicie w strukturze wypłacanych rent według stopnia niezdolności do pracy. Zauważalny jest wyraźny wzrost liczby rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy. W strukturze nowo przyznanych rent również znacząco wzrósł udział rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Struktura wiekowa rencistów również uległa zmianie – wzrasta zarówno przeciętny wiek osób wchodzących do systemu rentowego, jak i staż pracy. Przeciętny wiek mężczyzn jest niższy niż kobiet, ale przeciętny staż pracy dłuższy. Mężczyzn jest zdecydowanie więcej niż kobiet wśród ogółu osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy. Analiza orzecznictwa lekarskiego w badanym okresie wykazała, że nie wystąpiły znaczące zmiany w liczbie orzeczeń do celów rentowych, zmieniła się jednak struktura tego orzecznictwa. Tutaj również zauważalny jest zarówno wzrost rent z tytułu częściowej niezdolności do pracy, jak i liczby rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji. Literatura Benio M., Czerwiec-Janus E., Renta z tytułu niezdolności do pracy w świetle proponowanych zmian w systemie ubezpieczeń społecznych [w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, t. 5, red. W. Sułkowska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych, Dz.U. 1997, nr 99, poz. 612. Raport MGPiPS Racjonalizacja wydatków społecznych. Zielona Księga, październik 2003. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, Dz.U. 2004, nr 39, poz. 353 z późn. zm. Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz Ubezpieczeń Społecznych). 2006 r., ZUS, Warszawa, kwiecień 2007. Characteristics of Incapacity Benefit Granted in Poland, 2003–2006 Changes in the Polish benefits system have for many years been one of the more important issues connected with the rationalisation of social spending. In this article, the author presents the results of research concerning the amount of incapacity benefit granted and received in Poland in 2002–2006 and the structure of that benefit. She also presents the results of analysis on the age and length of employment of people entering the benefits system. During the researched period, there was no radical change in the amount of incapacity benefit granted. However, there were quite noticeable changes in the structure of granted and received benefit. In light of the conducted analysis, the author also found that the benefits system in Poland still requires extensive and profound changes. The introduction of such changes would, on the one hand, reduce expenditure on the benefits system and, on the other, raise the quality of services provided..

(15)