Podstawowe uwarunkowania rozwoju polskiego rzemiosła w latach osiemdziesiątych

Mirosława Grodzka, Zbigniew

Mitura

Podstawowe uwarunkowania

rozwoju polskiego rzemiosła w latach

osiemdziesiątych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 137-150

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 10 SECTIO H 1989

Z a k ła d N a u k o P r a c y W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S

M i r o s ł a w a G R O D Z K A , Z b i g n i e w M I T U R A

Podstaw ow e u w arunkow ania rozw oju polskiego rzem iosła w latach osiem dziesiątych

О сновные ф акторы , обусловливаю щ ие разв и ти е польского рем есла в 80-е годы The B a sic C onditions of th e D evelop m en t of H andicraft in Poland in th e 1980s.

I. Rzemiosło indyw idualne, rep rezen tu jące liczący się w k ra ju po­ tencjał gospodarczy, w znacznym stopniu rzu tu je na poziom zaspokojenia potrzeb bytow ych ludności. Mimo iż udział rzem iosła w tw orzeniu do­ chodu narodow ego jest niew ielki, w dziedzinie drobnej prod ukcji ry n ­ kowej i św iadczenia usług dla ludności jego rola je st znaczna, a w n ie­ k tó ry ch rodzajach usług decydująca. Rzemiosło bowiem jest dziedziną działalności, k tó rą cechuje elastyczne i szybkie reagow anie na zjaw iska rynkow e.

Społeczno-gospodarczy kryzys początku lat osiem dziesiątych nie omi­ nął także tej form y działalności gospodarczej. Jed nakże rzem iosło z uw agi

na powyższe właściwości lepiej poradziło sobie z trudnościam i kryzysu, łagodząc jego n eg aty w n e skutki. W yraźne ożywienie działalności gospo­ darczej rzem iosła po roku 1980 spowodow ane było przychylną p olityką pań stw a wobec rzem iosła, w y rażającą się w uregulow aniach praw n y ch m ających na celu przyspieszenie jego rozw oju. K orzystne w a ru n k i dla rozw oju drobnej w ytw órczości i rzem iosła w yn ikały także z tak ich zjaw isk ekonom icznych, ja k np. duży po py t na wszelkiego rodzaju tow ary ry nko w e i usługi, w yn ik ający z głębokiego zachw iania rów now agi ry n k o ­ w ej, w iążący się z tym szybki w zrost cen na to w ary i usługi, szybki w zrost dochodów nom inalnych ludności przy w ysokiej stopie inflacji, podejm ow ane działania władz m ające na celu zm niejszenie z a tru d n ie ­ nia w adm inistracji, przechodzenie części pracow ników na w cześniejsze e m e ry tu ry itp. Jed n ak że obok czynników w pływ ających pozytyw nie na rozwój rzem iosła, k ryzys społeczno-gospodarczy zaostrzył trad y cy jn e b a rie ry jego rozw oju. Rzemiosło odczuwa nadal dotkliw e trudności lo­ kalow e, zaopatrzeniow e w środki produkcji oraz zw iązane z dopływ em

kw alifikow anej siły roboczej. Rzem ieślnicy u sk a rż a ją się także na zbyt w ysokie p o d atki i różnego rodzaju opłaty, któ re podrażają koszty p ro ­ dukcji i obniżają rentow ność zakładów , na m ałą dostępność k redytów bankow ych i zbyt zb iu rok ratyzow any try b ich przyznaw ania, na uciążli­ we w a ru n k i pracy, na m niej ko rzy stn e u regulow ania w zakresie ubezpie­ czeń społecznych w porów naniu z pracow nikam i jednostek gospodarki uspołecznionej, a w reszcie na niższy prestiż społeczny zawodów rze­ m ieślniczych. 1

Mimo w yraźnego ożyw ienia działalności gospodarczej rzem iosła, za­ rów no osiągnięty poziom rozw oju, jak też w aru n ki, w jak ich się ono rozw ija są n ad al niezadow alające i odbiegają o p o ten cjalnych i rze­

czyw istych m ożliwości rozw ojow ych tej dziedziny w ytw órczości. P ow staje pytanie, jakie są przyczyny niepełnego w ykorzystania m ożliwości rozw o­ jow ych tkw iących w rzem iośle, co przyspiesza jego rozw ój, a co ham uje. Celem pu b lik acji jest sy n tety czn e przedstaw ienie specyficznych u w a ru n ­ kow ań rozw oju rzem iosła po ro k u 1980 zw iązanych z w ychodzeniem gospodarki polskiej z k ry zy su społeczno-gospodarczego oraz kierunkiem w drażanej w gospodarce reform y.

II. G łęboki k ry zy s społeczno-gospodarczy lat 1981— 1982 uśw iadom ił potrzebę przyspieszenia rozw oju dro b n ej w ytw órczości i usług p rzy w y ­ k o rzystaniu m echanizm ów refo rm y gospodarczej. N ieprzypadkow o zatem reform a gospodarcza w rzem iośle z in ic ja ty w y B iura Politycznego KC P Z P R i P rezy d iu m CK SD została w prow adzona w cześniej niż w go­ spodarce uspołecznionej. P o d staw y tak ie stw orzyła uchw ała R.M. N r 112 z dnia 8 czerw ca 1981 r. w spraw ie rozw oju drobnej w y tw ó rczo ści,2 stanow iąca poligon dośw iadczalny dla w d rażan ej refo rm y gospodarczej. Celem uch w ały było rea k ty w o w an ie w szystkich form działalności dro b ­ nej wytw órczości, zrów nanie w aru n k ó w ich funkcjonow ania, a także stw orzenie sp rzy jający ch w aru n k ó w do pow stania now ych zakładów .

W założeniach w d rażanej refo rm y gospodarczej tra k tu je się rzem iosło jako isto tn y sk ład nik gospodarki narodow ej. „Rozwój rzem iosła pożądany je s t w tych działach i b ranżach, w k tó ry ch dro b n e form y organizacyjne w yk azują dużą przydatność i efektyw ność. D otyczy to szczególnie usług bytow ych dla ludności, usług dla wsi i rolnictw a, p rzetw ó rstw a rolno- spożywczego, pro d u k cji na ry n e k o raz d rob nej p ro du kcji w w a ru n k a ch kooperacji z w ielkim przem ysłem . K onieczne jest zniesienie w stosunku do rzem iosła ograniczeń w sferze zbytu w yrobów i usług; jednocześnie

1 N a tem at u w a ru n k o w a ń ro zw o ju rzem iosła por. też p u b lik ację H. G r a s z e - w i c z a: R z e m i o s ł o a r e f o r m a g o sp o d a r c za , „Z eszyty h isto ry czn o -p o lity cz n e S D ” 1984 z. 1, ss. 28— 32.

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p olsk iego rzem iosła., ₁₃₉

należy rzem iosłu zapewnić łatw iejszy dostęp do środków produkcji i róż­ ny ch form pom ocy państw a oraz trw ałość rozw iązań w zakresie polityki podatkow ej i k red y to w e j.” 3

Dla zapew nienia realizacji tych założeń refo rm y w rzem iośle postulo­ w ano pełniejsze w ykorzystanie surow ców m iejscowych, m ateriałów od­ padow ych, surow ców w tórny ch, lokalnych możliwości zatru d n ien ia oraz innych czynników um ożliw iających w zrost pro du kcji i usług. Jednocześnie uchw ała N r 112 w prow adziła daleko idące zm iany w system ie ekonom i­ czno-finansow ym drobnej w ytw órczości, k tóre m iały gw arantow ać pełną sam odzielność i sam orządność jednostek gospodarczych oraz ich rozwój na zasadach sam ofinansow ania. W związku z ty m jednostki te zostały u praw nione do: sam odzielnego ustalania zadań planow ych, sam odzielnego u stalan ia cen n a p rodukow ane to w ary i świadczone usługi oraz rozw i­ jania działalności eksportow o-im portow ej. U chw ała um ożliw iła także bez­ pośrednie zaopatryw anie się rzem iosła w zakładach p rodukcyjnych, organizacjach obrotu zaopatrzeniow ego i rynkow ego, u producentów rolnych oraz ludności. Oznaczało to możliwość pom inięcia w yspecjalizo­ w anych jednostek, k tó re m iały dotychczas wyłączność skupu, zagospo­ darow ania i sprzedaży określonych surow ców. W w yniku tych zm ian osiągnięty w ty m okresie poziom rozw oju w podstaw ow ych w skaźnikach był najw yższy w pow ojennej historii Polski.4

Je d n ak już pod koniec 1982 r. u jaw n iły się zagrożenia procesu w d ra ­ żania refo rm y gospodarczej w rze m io śle.5 W sferze ekonom icznej w iązały się one ze sk u tk am i k ryzysu społeczno-gospodarczego i problem am i jego przezw yciężania. D otyczyły one coraz w iększych trudności w dziedzinie zaopatrzenia w m ate ria ły i surow ce. Głęboki deficyt podstaw ow ych m a­ teriałó w i surow ców doprow adził do rozszerzenia system u rozdzielnictw a i pojem ności program ów operacyjnych. Uniemożliwiło to realizow anie zasady wolnego dostępu rzem iosła do źródeł zaopatrzenia. W sferze p raw n ej zaham ow ania te w y n ik ały z opóźnień w drażania do p ra k ty k i przepisów w ykonaw czych do uchw ały N r 112 oraz z ograniczeń w y n ik a ­ jących z późniejszego ustaw odaw stw a regulującego zasady funkcjon o w a­ nia gospodarki w w a ru n k ach refo rm y gospo darczej.6 P rz y ję te w nich

3 P o d s t a w o w e założen ia r e f o r m y g ospodar czej, W arszaw a 1981, s. 25.

4 Z. R u d n i c k i : D ziś i j u t r o pols k ieg o rz em io sła , „N ow e D ro g i”, 1983, s. 59. 5 N u r o w s k i , A. S z a b l e w s k i : U w aru n k ow an ia i p ierw sze rezu lta ty

w d r a ż a n i a r e f o r m y g o s p o d a r c z e j w d r o b n e j w y t w ó r c z o ś c i [w:] D robn a w y t w ó r ­ czość, PW E W arszaw a 1982, s. 21.

8 N a leży tu w ym ien ić: a) U ch w a łę nr 243 RM z dn. 30. X . 1981 w sp ra w ie zasad fu n k cjo n o w a n ia p rzed sięb iorstw p ań stw o w y ch w 1982 r. (M. P . nr 32, poz. 287), na m ocy której p rzestały ob ow iązyw ać p ostan ow ien ia U ch w a ły 112, b) U ch ­ w a łę n r 278 RM z 30. X II. 1981 w sp raw ie fu n k cjo n o w a n ia gospodarki w o k resie 10*

rozw iązania — m ające w w ielu p rzy pad kach c h a ra k te r doraźny i f r a ­ g m en tary czn y — ograniczały częściowo sam odzielność organizacji rze ­ m ieślniczych w dziedzinie u sta la n ia cen w y tw arzan y ch tow arów i usług oraz w sferze zaopatrzenia m ateriałow o-technicznego.

III. Dość istotne zm iany w funkcjonow aniu rzem iosła, zgodne z ocze­ kiw aniam i środow iska rzem ieślniczego, w prow adziła u staw a z 16 09 1982 r. zm ieniająca ustaw ę o w y ko n y w an iu rzem iosła z 1972 r.7 U staw a ta sankcjonuje n iek tó re rozw iązania uchylonej u chw ały N r 112, a jedn o­ cześnie stw arza podstaw y do pełniejszego udziału rzem iosła w reform o ­ w anej gospodarce. Mocą u sta w y rzem iosło uznane zostało za trw ały sk ład n ik socjalistycznej gospodarki. Zapis ten zapew nia rzem iosłu s ta ­

bilne m iejsce w gospodarce n arodow ej, um ożliw ia lepsze w ykorzystanie jego możliwości gospodarczych poprzez zapew nienie rzem iosłu jednoli­ tych z innym i jed n o stk am i d rob nej w ytw órczości w aru nk ów działania i rozw oju. P rz y ję te sform ułow anie w pream b u le do ustaw y, stało się po­ tw ierdzeniem prom ocyjnej po lity k i p ań stw a w stosunku do rzem iosła i g w aran cją jego stabilności.

Celem znow elizow anej u sta w y jest stw orzenie korzystniejszych w a­ ru n kó w dla rozw oju p ro dukcji rynko w ej i usług oraz u ruch am ian ia now ych jed n ostek gospodarczych bez angażow ania środków pochodzących z bu d żetu państw a. Nowe p rzepisy stw a rz a ją także w a ru n k i do p ełn iej­ szego udziału rzem iosła w realizacji zadań społecznych w dziedzinie rozw oju k u ltu ry narodow ej, służby zdrow ia, ośw iaty i in n y ch dziedzi­ nach życia.

W w yn ik u w prow adzonych w ustaw ie zm ian znacznie w zrosły u p ra ­ w n ien ia sam orządu rzem ieślniczego o raz jego odpowiedzialność za dzia­ łalność społeczno-gospodarczą rzem iosła, postaw ę etyczno-zaw odow ą rzem ieślników oraz za zgodność działalności rzem iosła z oczekiw aniam i sp o łe c z eń stw a .8 Z w iększenie sam odzielności organów sam orządu rze ­

m ieślniczego w y raża się w m ożliwości u stalan ia program ów rozw oju rzem iosła, rozdziału środków przeznaczonych na realizację program ow ych działań, sam odzielnym opracow yw aniu planów działalności, k tó re obecnie w plan ach społeczno-gospodarczego rozw oju regionów ujm ow ane są sza­

stan u w o jen n eg o (M. P. z 1982 r. nr 1, poz, 1), c) U sta w ę z dnia 2G II 1982 r. o gosp od arce fin a n so w ej przeds. p a ń stw o w y ch (Dz. U. nr 22, poz. 156 d) U sta w ę z dnia 26. II. 1982 o o p od atk ow an iu jed n o stek gosp od ark i u sp ołeczn ion ej (Dz. U. nr 7, poz. 54 i 55).

7 D z. U. nr 31, poz. 213.

8 S. R y n o w i e c k i : N o w a u s t a w a — u t r w a l e n i e m p o z y c j i rz e m io s ła w g o ­ sp o d a r c e n a r o d o w e j k ra ju . „R ada N arod ow a, G ospodarka, A d m in istra cy jn a ” 1982,

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p o lsk ieg o rzem iosła... ₁₄₁

cunkow o.9 Ma to szczególnie istotne znaczenie, bowiem rozwój rzem iosła m ożna stym ulow ać w yłącznie p rzy pomocy in stru m en tó w pośrednich. In nym isto tn y m upraw nien iem przew idzianym w ustaw ie dla cechów i izb rzem ieślniczych jest praw o uchw alania w łasnych statutów . S ta tu ty te pow inny być jedynie zgodne z zasadam i ustalonym i przez C en traln y Zw iązek Rzem iosła i obecnie nie w ym agają uzgodnienia z M inistrem H andlu W ew nętrznego i Usług. O rganizacje rzem ieślnicze fu n k cjo n u ją na zasadach sam ofinansow ania, to znaczy środki na pokrycie w ydatk ów zw iązanych z całokształtem ich działalności pochodzą ze źródeł w łasnych rzem iosła.

Znow elizow ana ustaw a o w ykonyw aniu i organizacji rzem iosła p rzy ­ w róciła samodzielność i funkcjonow anie na zasadzie sam ofinansow ania także spółdzielniom rzem ieślniczym , które obecnie mogą sam e określić zakres swego działania. W związku z ty m spółdzielnie te nie m ają obecnie obowiązku prow adzenia działalności zaopatrzeniow ej i zbytu w y ­ robów i usług nie należącym do nich rzem ieślnikom . Pozw ala to na sam odzielny w ybór przez spółdzielnię takich kierunków i zakresu dzia­ łania, k tó re są zgodne z program em rozw oju rzem iosła.

Ponadto w ustaw ie przew idziano szereg zm ian organizacyjnych, m a­ jących na celu stym ulow anie rozw oju rzem iosła. Do w ażniejszych należy zaliczyć:

— ułatw ien ia p rzy otw ieraniu now ych zakładów rzem ieślniczych; — rozszerzenie zakresu działalności zakładów już istniejących, po­ przez zw iększenie lim itu dopuszczalnego zatrudnienia;

— w prow adzenie możliwości zatru dn ien ia pracow ników w system ie p racy nakładczej, co w płynie na zwiększenie możliwości w ytw órczych rzem iosła;

— w prow adzenie możliwości kontynuow ania działalności rzem ieślni­ czej po odchodzącym na e m e ry tu rę lub zm arłym rzem ieślniku przez inne osoby niż spadkobiercy;

— um ożliw ienie podejm ow ania działalności w rzem iośle przez osoby praw ne.

Proces w d rażania w życie znowelizowanej u staw y w ym agał zm iany m etod i kierun k ó w działania terenow ych organów ad m in istracji pań stw o­ w ej, bardziej aktyw nego w łączenia ich w realizację program ów rozw oju rzem iosła. U praw nienia teren ow y ch organów ad m in istracji państw ow ej wobec rzem iosła o bejm ują szeroki w achlarz spraw . Dotyczą one polityki w ydaw ania zezwoleń na podejm ow anie działalności gospodarczej, lokali­ zacji zakładów w ytw órczych i usługow ych, polityki podatkow ej, kontroli

9 P odobnie k w e stię tę ro zw ią zu je u sta w a o p la n o w a n iu społeczn o-gosp od arczym z 26 II 1982 r. (Dz. U. nr 7, poz. 51).

i nadzoru nad funkcjon o w an iem rzem iosła. O rgany te są także w ażnym ogniw em w realizacji strategicznych, program ów rozw oju rzem iosła u stalan y ch na szczeblu cen tralny m .

IV. Mimo w ielu k o rzy stn y ch zm ian w uregulow aniach p raw n y ch do­ tyczących funkcjonow ania rzem iosła, jego rozwój n a tra fia nadal na liczne u tru d n ie n ia i b ariery . W śród b arier ty ch na pierw sze m ieisce w ysuw ają się trud n o ści zaopatrzeniow e w m ate ria ły i surow ce. D otkliw y deficyt podstaw ow ych surow ców i m ateriałó w spow odow ał w brew zam ierzeniom rozszerzenie system u rozdzielnictw a. Uniem ożliw iło to zrealizow anie za­ sady w olnego dostępu rzem iosła do źródeł zaopatrzenia, naw iązyw anie przez rzem ieślników bezpośrednich k o n taktó w z jednostkam i gospodarki uspołecznionej w celu zakupu m ateriałó w zbędnych lub n iepelnow arto- ściowych.

G łów ną przyczyną tru d n ości zaopatrzeniow ych rzem iosła w m ate ria ły i surow ce jest także zbyt skom plikow any obrót ty m i przedm iotam i. P odle­ ga on nad al w ielu ograniczeniom przedm iotow ym (różne fo rm y adm ini­ stracy jneg o pośrednictw a: reglam en tacja, sprzedaż bilansowa) i podm ioto­ w ym (preferen cje w yn ik ające z program ów o peracyjnych i zam ów ień rzą ­ dow ych ustalające kolejność odbiorców — przedsiębiorstw a państw ow e, spółdzielcze, a na końcu rzem iosło). Sprzedaż a rty k u łó w zaopatrzenia m ateriałow o-technicznego dla rzem iosła prow adzą: h urto w nie spółdziel­ czości rzem ieślniczej, p u n k ty sprzedaży detalicznej, B iura O brotu M a­ szynam i i S urow cam i „B O M IS”, sklep y ekspo rtu w ew nętrznego ,,Pe- w ex .” Z akres k o rzy stania z ty ch źródeł uzależniony jest od rodzaju rze­ m iosła i możliwości płatn iczych w łaścicieli zakładów rzem ieślniczych. W edług prow adzonych przez autorów bad ań w 1980 r. 57°/o surow ców i m ateriałó w pochodziło z p u n k tó w sprzedaży detalicznej, ok. 22°/o z h u rtu spółdzielczego, ok. 10% z B O M IS-u i ok. 1% z sieci sklepów ekspo rtu w ew nętrznego.10 W edług now szych b ad ań ok. 90% środków p rod u kcji (tak­ że m aszyn i urząd zeń uzy sk anych przez rzem iosło pochodzi z gospodarki uspołecznionej. L edw ie w 7 % rzem iosło m a c e n traln ie zapew nione do­ staw y , któ re m ieszczą się w 20% jego potrzeb zaspokajanych przez spół­ dzielnie rzem ieślnicze.11 T rudności w zakupie surow ców i m ateriałów , zw łaszcza takich grup, jak w y ro b y hutnicze, m ate ria ły b ran ży m etalo­

w ej, stolarskiej, czy chem icznej, lim itu ją wielkość p ro du kcji dóbr i św iadczonych usług, a często s tw a rz a ją konieczność stosow ania m ate­ riałów zastępczych, niepełnow artościow ych, co pogarsza jakość w yrobów i usług.

10 W y n ik i ty ch badań za w iera p u b lik a cja — M. G r o d z k a , Z. M i t u r a :

P o d s t a w y p r a w n e organ izacji i fu n k c j o n o w a n i a r z m io s ła w ś w i e t l e ba d a ń a n k ie ­ t o w y c h . A nn. U n iv. M ariae C u rie-S k ło d o w sk a , sectio H. vol. X V II, 1983 s. 146.

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p o lsk ieg o rzem iosła... 1 4 3

Z uw agi na to, że przedsiębiorstw a uspołecznione nadal u n ik ają bez­ pośrednich kontak tó w ze spółdzielczością rzem ieślniczą i wolą oferować zbędne m ate ria ły i surow ce BOMIS-om, należałoby postulow ać zwiększe­ nie drożności ty ch dwóch głów nych kanałów zaopatryw ania rzem iosła w przedm ioty produkcji, tj. spółdzielczości rzem ieślniczej oraz BOM IS-u. Duże rezerw y w ty m zakresie tkw ią także w możliwości pozyskiw ania przez rzem iosło surow ców i m aterałów pochodzenia lokalnego, a także surow ców w tórny ch i odpadow ych.12

V. Rozwój rzem iosła i praw idłow e funkcjonow anie zakładów rze ­ m ieślniczych zdeterm inow ane są w dużym stopniu w aru n k am i lokalo­ w ym i oraz w yposażeniem zakładów w e wszelakiego rodzaju narzędzia, m aszyny i urządzenia służące do p rodukcji wyrobów i świadczenia usług.

P om ijając grupę rzem iosł budow lanych, k tóre w zasadzie nie w y­ m agają trw ały c h pomieszczeń, nieodpow iednie w a ru n k i lokalowe fu n ­ kcjonujących zakładów rzem ieślniczych oraz m ała dostępność do lokali zakładów nowo tw orzonych stanow ią istotną barierę w rozw oju rzem io­ sła. Z badań w ynika, że około 50°/o zakładów rzem ieślniczych pracu je w nieodpow iednich i nieprzystosow anych do tego celu lokalach. Z ary ­ sow ująca się ten d en cja zm niejszania średniej pow ierzchni lokali u żytko ­ w anych przez rzem iosło św iadczy o niepokojącym zjaw isku, a m ianowicie o tym czasow ości działalności rzem ieślniczej i braku perspektyw rozw o­ jowych. N ajtru d n iejsza sy tu acja lokalowa w ystępuje na obszarach m iej­ skich. T rud n a sytu acja m ieszkaniowa, perm anentn e opóźnienia w re a li­ zacji planów budow nictw a m ieszkaniowego oraz in fra stru k tu ry tec h n i­ cznej i społecznej uniem ożliw iają respektow anie postanow ień uchw ały K om itetu Ekonom icznego R ady M inistrów z 1965 r. dotyczącej p rzezna­ czania części pow ierzchni w spółdzielczym budow nictw ie m ieszkaniow ym dla rzem iosła. Duże zapotrzebow anie na m ieszkania u tru d n ia także p rze­ znaczenie dla potrzeb rzem iosła lokali zw alnianych przez lokatorów , nie nadający ch się w zasadzie do użytkow ania w ch a ra k te rz e m ieszkań. Lo­ kale te po niezbędnej ad ap tacji przeznaczane są nadal na cele m ieszka­ niowe.

W ynika z tego, że zarów no na obszarze m iast, jak też wsi głów nym źródłem pozyskiw ania now ych lokali dla potrzeb rzem iosła jest in d y ­ w idualne budow nictw o ze środków w łasnych ludności, a częściowo także k red y tó w bankow ych. Pomoc terenow ych organów adm in istracji p a ń ­ stw ow ej w y raża się głów nie w przydziale odpow iednich parcel budow la­ nych i w ydaniu zezwolenia na budowę. Nie jest to źródło obfite, jeśli się weźm ie pod uw agę trudności: w uzyskaniu działki budow lanej, za­ kupie m ateriałów budow lanych, w grom adzeniu zasobów pieniężnych,

z uw agi na w ysoką stopę inflacji oraz m ałą dostępność bankow ego k re ­ dytu. W śród licznych u tru d n ie ń w korzystan iu z k red ytó w bankow ych należy w ym ienić: obow iązujący lim it zgrom adzenia w łasnych środków finansow ych k sz ta łtu jąc y się na poziom ie 50— 60% kosztów inw estycji (z w y jątk iem p iek a rn i i m asarn i),13 w ym agane zabezpieczenia hipoteczne k red y tu , b iu ro k ra ty c z n y sposób urucho m ian ia kred y tó w (rachunki, za­ m ów ienia, poręki itp.) oraz stosunkow o wysokie i zróżnicow ane opro­ centow anie k red y tó w uzależnione od ich przeznaczenia. A naliza sytuacji na odcinku k red y to w an ia rzem iosła w skazuje z jednej stro n y na w zra­ stające zapotrzebow anie na k red y ty , z drugiej zaś na dość pow szechny b ra k środków w B ankach Spółdzielczych na te cele. Dlatego też słusznie po stu lu je się, aby wysokość k red y tó w dla rzem iosła nie była lim itow ana, lecz uzależniona od m ożliwości finansow ych BGŻ. P o stu lu je się też tw o­ rzenie w ram ach BGŻ Banków Rzem iosła w yposażonych w szeroki za­ kres sam orządności i autonom ii.14

Poziom w yposażenia zakładów rzem ieślniczych w m aszyny i u rz ą ­ dzenia techniczne jest w ielce niezadow alający i stanow i następ n ą istotną b a rie rę w rozw oju rzem iosła. O ile w uspołecznionym sektorze drobnej w ytw órczości now e a k ty p raw n e zrów n ały fak ty czn ie w a ru n k i gospoda­ row ania jednostek gospodarczych, zacieśniły w ięzi kooperacyjne oraz um ożliw iły p rzep ły w technologii oraz w ycofyw anych przez przem ysł k lu ­ czowych m aszyn i u rząd zeń ,15 o ty le proces ten w odniesieniu do sektora nieuspołecznionego przebiega opieszale. Nie są w y k o rzysty w ane przez p rzedsiębiorstw a uspołecznione m ożliwości sprzedaży zbędnych m aszyn i urządzeń zakładom rzem ieślniczym ,16 zaś dostęp rzem iosła do now ych, w ysokow ydajnych i now oczesnych m aszyn i urządzeń znajd u jących się w gestii w yspecjalizow anych c e n tral h andlow ych jest znikom y. Do rze ­ m iosła tra fia ją zatem m aszyny i urządzen ia w yeksploatow ane fizycznie i m oralnie, p rze starz ałe technicznie, m ało w y d ajn e, pozbaw ione zaplecza części zam iennych. Nie pozostaje to bez w p ły w u na jakość, nowoczesność i k o n kurencyjność w y tw a rz an y c h w yrobów . N iedostatki te rekom penso­ w ane są pom ysłow ością rzem ieślników , większą dbałością o eksploato­ w an y sp rzęt tech n iczny oraz w iększą operatyw nością i zaradnością w łas­

13 I b i d s. 54.

14 Por. p rop ozycje S. R y n o w i e c k i e g o : W a r u n k i działan ia i p e r s p e k t y w y

r o z w o j u r z e m io s ła [w] D ro b n a w y t w ó r c z o ś ć w P R L — s t a n a k t u a l n y i u w a r u n k o ­ w a n ia r o z w o j u . W yd. E poka. W arszaw a 1983, s. 93.

15 Por. J. W. B a n d u r s k i: K i e r u n k i i m e t o d y i n t e n s y f i k a c j i r o z w o j u d r o b ­

n e j w y t w ó r c z o ś c i [w] D robna w y tw ó rczo ść w P R L — w a ru n k i i m ech an izm y roz­

w o ju w la ta ch 1986— 1990. W yd. S D E poka, W arszaw a 1986, s. 61.

16 M ożliw ości ta k ie w y n ik a ją z u sta w y o p rzed sięb io rstw a ch p a ń stw o w y ch z 251X1981 Dz. U. nr 24 poz. 122 i jej a k tó w w y k o n a w czy ch oraz u sta w y — praw o sp ó łd zielcze z 161X1982 r. Dz. U. n r 30 poz 210.

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p olsk iego rzem iosła.. ₁₄₅

nych służb konserw acyjno-rem ontow ych. N ajw iększe trudności w w y ­ posażeniu technicznym swoich zakładów m ają rzem ieślnicy świadczący w yspecjalizow ane nowoczesne usługi. Z badań w ynika, że większość za­ kładów z bran ży m echaniki pojazdow ej nie posiada m echanicznych sm a­ row nic, podnośników , urządzeń do reg u lacji św iateł, spraw dzania zbież­ ności kół, urządzeń diagnostycznych itp. Podobnie w ślusarstw ie p ro ­ dukcyjnym b rak i w podstaw ow ym wyposażeniu, które stanow ią: to k arki, frezark i, szlifierki, p iły tarczow e, nożyce do cięcia blachy oraz specja- styczne oprzyrządow anie uw arunkow ane rodzajem produkow anych w y ­ robów, u tru d n ia ją podejm ow anie nowoczesnych, w ym agających precy zji w ykonania, wyrobów. Jed y nie w ślusarstw ie ogólnym , gdzie podstaw o­ w e w yposażenie stanow ią: w iertark i, a p araty do spaw ania i lutow ania, sprzęt pom iarow y i inne proste narzędzia, sytuacja jest korzystniejsza, z uw agi na ich dostępność w handlu detalicznym .17

VI. Mimo stw orzenia w ostatnich latach w ielu zachęt dla podejm o­ w ania pracy w rzem iośle, takich jak: zwiększenie lim itu osób, k tó re mo­ gą być zatru d nion e w zakładzie rzem ieślniczym , przyznanie b o n ifik at z ty tu łu w yszkolenia ucznia, stw orzenie u łatw ień dla przem ieszczania pracow ników z sekto ra uspołecznionego oraz dokonanie przez MHWiU w ery fik acji w ykazu w ykonyw anych rzem iosł, w w ielu b ranżach w y stę­ p u je n adal n iew y starczający p rzy ro st zatrudnienia.

C harak tery sty czn y m zjaw iskiem ostatnich lat są zm iany w stru k u rz e zawodowej rzem ieślników oraz stosunkow o duża flu k tu acja zakładów rzem ieślniczych. Ogółem w rzem iośle liczba zakładów w lata ch 1982— 1985 w zrosła z 265,4 tys. do ok. 325 tys. to jest o 22,6°/o, liczba zaś zatrud n iony ch w ty m sam ym okresie w zrosła z ok. 478 tys. osób do ok. 597 tys., czyli o 24,8%. N ajw iększy p rzyrost potencjału m iał m iejsce w rzem iosłach przem ysłow ych i budow lanych. W stru k tu rz e obrotów rzem iosła obserw ujem y w zrost udziału w artości w yrobów przeznaczo­ nych n a ry n ek (głównie krajow y) oraz obniżenie udziału w artości św iad­ czonych na rzecz ludności usług.18 Jednocześnie obserw uje się zjaw isko wzm ożonej flu k tu a cji zakładów rzem ieślniczych. Ocenia się, iż w skali roku likw idacja zakładów rzem ieślniczych stanow i połowę ich p rzy ro stu , co oznacza w ysoką falę przy p ły w u i odpływ u osób zainteresow anych tą form ą działalności gospodarczej.19 Zjawisko nadm iern ej flu k tu a cji n a ­

17 Por. także M. G r o d z k a , Z. M i t u r a : B arier y. „Tygodn. D em okr.” 1984, 4 i 5.

18 Por. A. S z a b l e w s k i : D robn a w y t w ó r c z o ś ć w proces ie r o z w o j u sp o łe c zn o -

-g o s p o d a r c z e g o [w] D robn a w y t w ó r c z o ś ć w P R L w a r u n k i i m e c h a n i z m y r o z w o j u w latach 1986— 1990. W yd. SD E poka, W arszaw a 1986 s. 137.

10 Zob. K. M o d z e l e w s k i , Z. R u d n i c k i : D ziś i j u t r o pols k ieg o rzem io sła . W yd. CZR, W arszaw a 1984 s. 5.

leży tłum aczyć głów nie podejm ow aniem działalności rzem ieślniczej przez osoby, k tó re d y sponując w olnym i zasobam i pieniężnym i poszukują a tra k ­

cyjnej dla nich lokaty, k tó re w y k o rzy stu jąc k o rzy stny klim at dla roz­ w oju drobnej w ytw órczości liczą n a osiągnięcie w ysokich zysków i szyb­ kie w zbogacenie się. N iem ałe znaczenie dla om aw ianego zjaw iska m ają także liczne u tru d n ie n ia w rozw ijaniu działalności rzem ieślniczej oraz przyczyny o biektyw ne pow odujące ru ch n a tu ra ln y w rzem iośle.

W zmożony w o statnich latach proces przem ieszczania siły roboczej z innych dziedzin gospodarki do p rac y w sektorze drobnej w ytw órczości i rzem iośle oraz zw iązane z ty m rozluźnienie b arier kw alifik acy jn y ch przy w y d aw an iu u p raw n ie ń pow odują in teresu jące zm iany w stru k tu rz e kw alifikacyjno-zaw odow ej w łaścicieli i w spółw łaścicieli zakładów rze ­ m ieślniczych. W gru pie tej ok. 46% to m istrzow ie, 8% — to inżyniero­ wie i technicy, 22% czeladnicy, 6 % — osoby posiadające tzw. dyspensy i praw a n a b y te i aż 18% to w łaściciele nie posiadający kw alifikacji za­ w odow ych.20

Mimo dopływ u m łodych ludzi do rzem iosła, nadal niekorzystnie ksz ta łtu je się s tr u k tu ra w iekow a osób zatru d n io n y ch w rzem iośle. W e­ dług danych u zyskanych w Izbie Rzem ieślniczej w Lublinie s tru k tu ra w iekow a w łaścicieli i w spółw łaścicieli zakładów rzem ieślniczych regionu lubelskiego w ro k u 1982 k ształtow ała się następująco. W przedziale w ie­ ku 18— 24 lat m ieściło się 3% , 24— 25 lat — 26,2%, 35— 54 lat — 51,7%, 55—59 la t — 8,7% , 60— 64 la t — 5,5% , 65— 69 la t — 2,5%, 70— 80 la t — 2,4% .21 Podobne dane uw zględniające s tru k tu rę rodzajow ą rzem iosła w skazują, że n a js ta rs i w iekiem w łaściciele zakładów rzem ieślniczych w y ­ stę p u ją w rzem iosłach tra d y c y jn y c h , tak ich jak: szew stw o, kraw iectw o,

m urarstw o , sto larstw o itp. Są to jednocześnie zakłady m ałe, nie rokujące rozw oju, nie posiadające najczęściej następców .

In n y m sym ptom em w sk azujący m na ograniczone możliwości w zrostu z atru dn ien ia w zakładach rzem ieślniczych jest nadal niezadow alająca liczba szkolonych uczniów w zawodzie rzem ieślniczym . A k tu aln ie w rze­ m ieślniczych zakładach p racy na teren ie całego k ra ju odbyw a naukę zaw odu blsko 85 tys. u c z n ió w ,22 w tym 44 tys. osób to uczniow ie m ło­

dociani, pobierający p rak ty c zn ą n au k ę zaw odu w w a rszta ta c h rzem ieśl­ niczych, a n auk ę teo rety czn ą w zasadniczych szkołach zawodowych. C h arak tery sty czn e jest to, że tylko nieliczni rzem ieślnicy p rzygotow ują sobie następców spośród w łasnych dzieci, a praca w rzem iośle

prze-20 Zob. R ze m io sło re gionu p o m o r s k o - k u j a w s k i e g o w 40-leciu PRL. Pr. zbiorow a. W yd. Pom orze, B yd goszcz 1985, s. 137.

21 D an e Izby R zem ieśln iczej w L u b lin ie.

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p olsk iego rzem iosła... ₁₄₇

staie być zawodem dziedziczonym po rodzicach w raz z zakładem rze­ m ieślniczym . P rzyczyny niedostatecznego zainteresow ania młodzieży p ra ­ cą w rzem iośle są różnorodne i złożone. N iem ałą rolę odgryw ają tu: uciążliwe w arun ki pracy, w ydłużony czas pracy, złe w a ru n k i socjalne, stosunkow o niski prestiż zawodu rzem ieślniczego, niechęć do sam odziel­ nego prow adzenia zakładu w ynikająca z ponoszenia z tego ty tu łu ryzyka, n iew ystarczająca konkurencyjność zaw odu rzem ieślniczego w porów naniu z pracą w jednostkach gospodarki uspołecznionej. W porów naniu z zawodem rzem ieślniczym praca w jednostce gospodarki uspołecznionej w iąże się z szeregiem korzyści i przyw ilejów . Składają się na nie: nieparty cy po- w anie pracow nika w ry zyku zakładu pracy, możliwość w yboru stano ­ w iska pracy, norm ow any czas pracy, liczne możliwości korzystania ze zw olnień z p racy bez u tra ty praw a do w ynagrodzenia, szeroki w achlarz św iadczeń socjalnych, a także liczne przyw ileje w ynikające z układów zbiorow ych pracy. P onadto praca w przedsiębiorstw ach uspołecznionych w ytw arza u pracow nika poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa, w yn ika­ jące z przynależności do g ru p y społecznej oraz zapew nia szersze m ożli­ wości aw ansu zawodowego.

VII. Podstaw ow ym in stru m e n te m państw a oddziałującym na rozwój rzem iosła je st system podatkow y. W tej dziedzinie począwszy od połowy lat siedem dziesiątych dokonano w iele pozytyw nych zmian. Dokonując zm ian system u podatkow ego kierow ano się słuszną zasadą, że przyrost w ydajności p rac y pow odujący w zrost obrotów i dochodów pow inien być dla rzem ieślnika opłacalny, jeśli opodatkow anie m a być sty m u latorem rozw oju rzem iosła a nie jego ham ulcem .23

Ogólnie rzecz biorąc zm iany te zm ierzały w następ ujących k ieru n ­ kach: 1) stabilizacji opodatkow ania zakładów rzem ieślniczych, m. in. przez w ykluczenie zm iany form y lub wysokości opodatkow ania za lata ubiegłe, 2) zbliżenia podatku dochodowego dla rzem iosła do obciążeń innych grup podatników , 3) rozszerzenia możliwości korzystania z u p ro ­ szczonych (zryczałtow anych) form opodatkow ania, 4) rozszerzenia zakresu zw olnień od podatków i ulg podatkow ych, podniesienia g ranicy dochodu w olnego od opodatkow ania oraz zm niejszenia progresji podatkow ej, 5) zapew nienia organom sam orządu rzem ieślniczego udziału w u stalaniu podstaw opodatkow ania.24

Mimo znacznego złagodzenia przepisów podatkow ych, stosow ane w prak ty ce obciążenia podatkow e w różnym stopniu oddziałują na re n ­

23 Zob. u sta w y o podatku d ochodow ym , obrotow ym i w y ró w n a w czy m D z. U. nr 40 poz. 231, 232, 233 a także H. G r a s z e w i c z : S k o stn ia łe p r z e p i s y to hamulec. „R ynek i u słu g i” 1976, 23, s. 15.

24 Por. M. R y 1 k e: N o w e i n s t r u m e n t y p r a w n e w d zie d zin ie r o z w o j u rzemio sła . „P ań stw o i p raw o” 1977, 5, s. 42. in.

tow ność zakładów rzem ieślniczych. O dczuw ają je dotkliw iej zakłady małe, słabo w yposażone pod w zględem technicznym , świadczące głównie tra d y c y jn e usługi o u stabilizow anym popycie na nie. D latego np. stoso­ w anie uproszczonych form opodatkow ania jest z jed nej stro n y znacznym u łatw ien iem w prow adzeniu m ałego zakładu rzem ieślniczego, z drugiej jedn ak może stanow ić czynnik ograniczający działalność rzem ieślniczą. K ażde bowiem przekroczenie przez podatnika deklarow anych obrotów pow oduje stosow anie staw ek oprocentow ania o dużej skali progresji, co m a u jem n y w p ły w n a rentow ność zakładu. Ponadto w zrost staw ek podat­ ku obrotow ego pow oduje w zro st cen w yrobów i św iadczonych usług, co p rzy niskich dochodach społeczeństw a i rosnących kosztach u trzym an ia w n iek tóry ch rodzajach działalności rzem ieślniczej zm niejsza popyt na produkow ane w y ro b y i św iadczone usługi. Prow adzone w ty m k ierun ku badania p o tw ierd zają zm niejszanie aktyw ności działalności niektórych rodzajów rzem iosł. Zaobserw ow ano ten den cje spadk u obrotów części za­ kładów rzem ieślniczych, red u ko w an ia zatrud nien ia, zm niejszania się licz­ by osób ch ętn ych do o tw ierania zakładów , likw idow ania słabszych za­ kładów rzem ieślniczych. P rzy czy n ą ty ch nieko rzy stn y ch zjaw isk byw a często m alejąca rentow ność w y nik ająca z szybkiego w zrostu kosztów w y tw arzan ia (w zrost cen zaopatrzeniow ych, płac, czynszów, opłat za gaz, elektryczność, podatków i opłat) p rzy jednoczesnym ham ow aniu w zrostu cen na p rodukow ane przez rzem iosło w y ro by i świadczone usługi.25

VIII. W sy stem ie ubezpieczenia społecznego rzem ieślników odnoto­ w u jem y w iele k o rzy stny ch zm ian. Z ostały one zapoczątkow ane ustaw ą z dnia 8 VI 1972, a n astęp n ie rozszerzone w ustaw ie z 1 8 X II 1976.26 Zwłaszcza ta d ru g a ustaw a, w iążąc ubezpieczenia społeczne rzem ieślni­ ków z pow szechnym sy stem em zaopatrzenia em erytalnego, zrów nuje up raw n ien ia rzem ieślników z up raw n ien iam i pracow ników gospodarki uspołecznionej w zakresie: zasiłku m acierzyńskiego i porodowego, za­ siłków rodzinnych dla ubezpieczonych oraz dla em erytów i rencistów , zasiłku chorobow ego i re n ty chorobow ej, r e n t inw alidzkich i rodzinnych z ty tu łu w ypadków p rzy p rac y i chorób zawodowych. N iem niej zakres i poziom św iadczeń p rzy z n a n y c h z tego ty tu łu rzem ieślnikom nadal od­ biega od św iadczeń p rzy słu g u ją c y c h pracow nikom jednostek gospodarki

25 S zersze dane na te n tem at za w iera B iu le ty n In fo rm a cy jn y Izby R zem ieśln iczej w B yd goszczy, n u m er sp ecja ln y , B y d g o szcz 1985, s. 57.

26 U sta w a z dn. 8. VI. 1972 o u b ezp ięcze n iu sp o łeczn y m rzem ieśln ik ó w (Dz. U. nr 23 poz. 265) oraz u sta w a z 18.XII.1976 r. o u b ezp ieczen iu sp ołeczn ym rze m ie śl­ n ik ó w i in n ych osób p row ad zących d ziałaln ość zarobkow ą na w ła sn y rachunek oraz ich rodzin (Dz. U . nr 40, poz. 235). P or. też R ozporządzenie M P P iS S z 24 VII 1983 r. zm ien ia ją c e ro zp orząd zen ie w sp ra w ie w y k o n y w a n ia u sta w y o u b ezp ie­ czen iu sp o łeczn y m rz e m ie śln ik ó w i n iek tó ry ch in n y ch osób prow ad zących d zia ła l­ n ość zarob k ow ą na w ła sn y ra ch u n ek oraz ich rod zin (Dz. U . nr 66, poz. 300).

P o d sta w o w e u w aru n k ow an ia rozw oju p o lsk ieg o rzem iosła. ₁₄₉

uspołecznionej. W zakresie świadczeń krótkookresow ych nie zn ajd ują zastosow ania w rzem iośle zasiłki opiekuńcze, w yrów naw cze i w ycho­ wawcze. Zasiłki chorobowe przysłu g u ją dopiero w p rzypadku niezdol­ ności do pracy trw ającej niep rzerw anie co najm niej 30 k olejnych dni. Zasiłki rodzinne przyznaw ane są na takich sam ych zasadach jak p ra ­

cownikom jednostek gospodarki uspołecznionej, lecz w wyskości p o dsta­ w ow ej.27 W zakresie św iadczeń długookresow ych nie przy słu gu ją rze­ m ieślnikom u p raw n ien ia do wcześniejszego przechodzenia na e m ery tu rę oraz up raw n ienia do re n ty inw alidzkiej III grupy. Nie przysłu gują rów ­ nież św iadczenia związane z w ypadkiem przy pracy, takie jak: jedn o­ razow e odszkodowania, świadczenia w yrów naw cze i odszkodowania za przedm ioty u traco n e lub uszkodzone w skutek w y p a d k u .28 Przytoczone p rzy k ład y dowodzą, że także w tej w ażnej dziedzinie pozycja społeczna rzem ieślników jest słabsza w porów naniu z pozycją pracow ników z a tru ­ dnionych w jednostkach gospodarki uspołecznionej.

IX. Z dotychczasow ych rozw ażań w ynika, że w u rucham ian ych w os­ ta tn ic h latach m echanizm ach funkcjonow ania gospodarki tkw ią zarów no

czynniki przyspieszające, jak też ham ujące rozwój rzem iosła. Ogólnie rzecz biorąc w d rażan a obecnie refo rm a gospodarcza stw arza k orzystny k lim at i w a ru n k i dla akty w izacji tej dziedziny dzałalności gospodarczej. N iem niej proces akty w izacji rzem iosła h am u ją nadal liczne b a rie ry m a­ jące źródło częściowo w popełnionych w przeszłości błędach, głównie zaś w zbyt pow olnym usuw aniu skutków kryzysu społeczno-gospodar­ czego oraz zbyt pow olnym procesie reform ow ania gospodarki.

Р Е З Ю М Е В статье дем онстрирую тся основны е ф акторы , обусловливаю щ ие развитие рем есл а в П ольш е в 80-е годы. О бщ ественно-эконом ический кризис 80-ы х го­ дов не обош ел стороной этой области экономики. Тем не м енее, оказалось, что рем есло п р едставляет собой ту область экономики страны, которая лучш е всех справилась с трудностям и, вы званны ми кризисом. О тличаясь умением вы ж ивать, эластичностью и предприимчивостью , рем есло в зн ач и тельн ой сте­ пени смогло смягчить отрицательны е последствия кризиса. З н ач и тельн ое ож и в л ен и е деятел ьн ости рем есла п осл е 1980 года во многом вы звано политикой государств а по отнош ению к этой области экономики, п роя ­ вляю щ ейся в ком лексны х правовы х р еш ен и ях, н аправленны х на уск орен и е развития рем есла. Благоприятны е условия для развития мелкотоварного про­ и зв одств а и р ем есла вы текали т а к ж е и з сл ож и вш ей ся в то время эконом и­ ческой ситуации страны , отличаю щ ейся высоким спросом на ры ночны е товары

” P ism o C entrali ZUS z dn. 27 1 1984 ZN-602-6/1/84.

28 Por. W. M u s z a l s k i : U b e z p ie c z e n ia społeczn e. Z a r y s ogóln y. Cz II, Wyd. ZUS, W arszaw a 1984, s. 21.

и услуги. Н аряду с пол ож и тел ьн ы м и ф акторам и, общ ествен н о-эк он ом и ч еск и й кризис 80-ы х годов, сл ед у ет отметить обострен и е обы чны х барьеров развити я рем есла, возм ож н ост и которого в дальн ейш ем ограничиваю тся перебоям и в обеспечен ии м атериалами, пом ещ ениям и, кадрами, в кредитной политике, а т а к ж е м ен ее вы годны ми условиям и системы социального обеспечен ия. S U M M A R Y

T he paper aim s to sh o w th e b asic con d ition s of th e d evelop m en t of h an d icraft in P olan d in th e 1980s. T he so cio -eco n o m ic crisis of th e 1980s did not spare th is econ om ic form ation . It turned out, h o w ev er, th at h an d icraft is th e sp here o f th e econ om y w h ich h an d led crisis’ p roblem s in th e b est w a y . It sh ow ed its resou rce­ fu ln ess, fla x ib ility and en terp rise, w h ich to a con siderable ex te n t m oderated th e n eg a tiv e e ffe c ts o f th e crisis.

A clear a n im a tio n o f th e a c tiv ity o f h an d icraft a fter 1980 w a s d u e to th e sta te ’s p o lic y tow ard s h an d icraft. T his p o licy w as ex p ressed in com p lex leg a l reg u la tio n s m ean t to q u ick en th e grow th o f h andicraft. F avou rab le conditions fo r th e d ev elo p m en t of sm a ll production and han d icraft w ere also th e con sequence o f th e econ om ic situ a tio n o f th e cou n try w h ic h created b ig dem and for an y m ark et com m od ities and serv ices. B esid es th e fa cto rs p o sitiv ely a ffectin g th e d ev elo p m en t of h an d icraft, th e so cio -eco n o m ic crisis o f th e 1980s also in ten sified th e trad ition al b arriers for th at d evelop m en t. T h e p o ssib ilities for th e d evelop m en t o f han d icraft are s till lim ited by th e d iffic u ltie s o f th e su p p ly, staff, credits and less favou rab le regu lation s of th e sy stem o f social secu rity.