Zmiany strukturalne w rolnictwie RFN w latach 1949-1982

Stanisław Kondrasiuk

Zmiany strukturalne w rolnictwie

RFN w latach 1949-1982

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 107-129

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 7 SECTIO H 1986

K atedra E konom ii P olityczn ej W ydziału E konom icznego UMCS

S t a n i s ł a w K O N D R A S I U K

Z m iany s tru k tu ra ln e w rolnictw ie RFN w latach 1949— 1982 Структурные изменения в сельском хозяйстве ФРТ в годы 1949—1982

Structural Changes in the Agriculture of West Germany in the Years 1949—1982

Rozwój gospodarczy RFN jest jednym z ciekawszych zjaw isk ekono­ m icznych po II w ojnie ś w ia to w e ji. W ielu ekonom istów i polityków gos­ podarczych zadaw ało sobie pytanie, „(...) jak mogło dojść do tego, aby państw o to taln ie pokonane m ilitarnie i politycznie potrafiło w tak k ró t­ kim okresie nie tylko odzyskać dawne, przedw ojenne pozycje, ale n a ­ w et — i to w tru d n y ch w arunkach w yw ołanych rady k aln y m i zm ianam i na ziem iach daw nej III Rzeszy i w innych częściach E uropy oraz poza nią — w ydźw ignąć się na pierw sze m iejsce w Europie Zachodniej i stać się obok Stanów Zjednoczonych jednym z najsilniejszych członków so­ juszów zachodnich.” 2

Odnosi się to przede w szystkim do rozw oju przem ysłowego, ale i osiągnięcia rozw oju rolniczego RFN są dość znaczne 3. Ponadto, w yd aje

1 Rozwój gospodarczy RFN, pod względem jego tempa i dynamiki, można przy­ równać do rozwoju gospodarczego Japonii. Zob. też: Z. N o w a k : Procesy dezin­ tegracji i integracji ekonomicznej we współczesnym kapitalizmie. Instytut Zacho­ dni, Poznań 1972, s. 72—79.

2 M. T o m a l a : Gospodarka RFN wczoraj, dziś i jutro. PWE, Warszawa 1979, s. 7.

3 Należy przy tym zaznaczyć, że w literaturze polskiej analiza rozwoju prze­ m ysłowego jest o w iele bogatsza i obszerniejsza od analizy rozwoju rolniczego RFN. Jak dotychczas, brak jest w miarę kompleksowej analizy rozwoju i roli rol­ nictwa w gospodarce RFN mimo, że na m arginesie prac poświęconych różnorodnej problem atyce rolnej i rozwojowej — przykład rozwoju rolnictwa RFN jest często wykorzystywany.

się, że p rzy k ła d rozw oju rolnictw a RFN (mimo różnic ustrojow ych, hi­ storycznych, rynkow o-gospodarczych, w tra d y c ji rolnej psycho-społecz- nych, itp.) może stanow ić użyteczny p u n k t odniesień dla p rzem yśleń do­ tyczących stosow ania określonych narzędzi i instrum entów polityki rol­ nej — służących kształto w aniu pożądanej s tru k tu ry rolnictw a polskie­ go — z uw agi na:

— rodzinny c h a ra k te r gospodarstw rolnych obu krajów , — zbliżone w aru n k i glebow o-klim atyczne i geograficzne, — istotne zróżnicow anie rolnictw a w p rzek ro ju regionalnym .

A rty k u ł ten należy trak to w ać jako przyczynek do szerszej analizy ekonom icznej p ro b le m aty k i rozw oju rolniczego RFN pod k ą te m w yżej nakreślonych celów.

1. WARUNKI STARTU ROLNICTWA RFN PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Po drugiej w ojnie św iatow ej rolnictw o i cała gospodarka RFN zna­ lazły się w odm iennej sy tu a c ji społeczno-gospodarczej w porów naniu z rolnictw em przedw ojennej Rzeszy N iem ieckiej. Biorąc pod uw agę s tru k ­ tu rę obszarow ą gospodarstw , w aru n k i glebow o-klim atyczne dla rozw oju rolnictw a, odległość od rynków zbytu produktów rolnych, stopień sam o­ w ystarczalności w zakresie zapotrzebow ania na p ro d u k ty pochodzenia rolniczego i przem ysłow ego, w a ru n k i życiowe ludności — można w s tru k ­ tu rze p rzestrzen nej rolnictw a III Rzeszy w yodrębnić trzy stre fy obsza­ rowe. B yły to: prow incje zachodnie — odpow iadające geograficznie obecnem u te ry to riu m RFN, prow incje centralne — odpow iadające obec­ nem u te ry to riu m NRD i byłe prow incje wschodnie, k tóre po II w ojnie św iatow ej ponownie zostały przyłączone do Polski. Rolnictwo prow incji zachodnich w porów naniu do prow incji cen traln y ch i w schodnich ce­ chowało się — z jednej strony — gorszą s tru k tu rą agrarną, z drugiej zaś:

— lepszym i w aru n k am i glebow o-klim atycznym i,

— k o rzystniejszym położeniem pod w zględem odległości od chłonnego ry nk u zbytu dla p ro d u k tó w rolnych (szybko rozw ijające się Zagłębie R uhry), a co za ty m idzie,

— niższym i kosztam i tra n sp o rtu , k tó re daw ały rolnictw u tego ob­ szaru istotną przew agę pod w zględem opłacalności produkcji,

— lepszym i w aru n k am i w ym iany i specjalizacji m iędzyregionalnej III Rzeszy (tab. 1).

Daw ało to ro ln ictw u prow incji zachodnich istotną przew agę pod w zględem w arunków jego rozw oju ■— w ynikającą w głównej m ierze z o w iele szybszego ta m tem pa in d u strializacji. Otóż już od 1925 roku na obszarze obecnych N iem iec Zachodnich skupionych było 56,3°/o w

szyst-Tab. 1. Stopień sam owystarczalności obszarów byłej Rzeszy Niemieckiej w 1936 r. (stosunek produkcji własnej do zużycia w %>)

Degre of self-sufficiency of the areas of the former Reich in 1936 (relation of individual production to w aste in °/o)

Prowincje Rolnictwo i przemysł żywnościowy Przemysł (łącznie z energetyczn., górn. i budown.) Niem cy Zachodnie 82 113 Obecny obszar NRD 107 105

Byłe prowincje wschodnie 122 78

Źródło: B. Gleitze, Ostdeutsche Wirtschaft, Industriele Standorte und volksw irt­ schaftliche Kapaziteten des ungeteilten Deuschland, Berlin 1956, s. 167, w: Z. No­ wak, Zarys czynników rozwoju gospodarczego Niemiec Zachodnich, Instytut Za­ chodni, Poznań 1960, s. 153.

kich przedsiębiorstw , 57% zatrudnionych poza rolnictw em i 68,6% zain­ stalow anych m ocy produkcyjnych w KM. Dla Niemiec Środkow ych (obecne NRD) analogiczne w ielkości przedstaw iały się następująco: 32,4%, 33,3%, 25,5%, a dla byłych prow incji wschodnich: 11,3%, 9,7%, 7,9% .4 W yw ierało to istotny w pływ na sytuację ludnościową in te resu ją ­ cych n as obszarów, k tó ry ch zm iany ilościowe w latach 1871— 1939 obra­ zuje tabela 2. Uwidoczniony w niej ponad d w uk rotn y w zrost ludności Niemiec Zachodnich nie b ył rezu ltatem samego przyro stu naturalnego ludności tej prow incji, lecz był w dużej m ierze efektem masowego na­ pływ u ludności rolniczej z byłych prow incji w schodnich i centralnych (tzw. O stflucht). W śród w ielu czynników pow odujących tę ucieczkę n a j­ częściej w ym ienia się: cięższe w aru n k i pracy, niższe dochody i płace, tru dn iejsze w aru nk i m ieszkaniowe, niedorozwój przem ysłu mogącego za­ tru d n ić nadw yżki rolniczej siły roboczej oraz stw orzyć na obszarach od­ pływ ow ych dostatecznie chłonny ry n ek zbytu dla rolnictw a itp.5 Rów­ nież w latach 1939— 1950 (mimo znacznych s tra t ludnościowych Niem iec w okresie II w ojny św iatow ej) N iem cy Zachodnie zwiększyły swój po­ ten cjał ludności z 39 338 tys. osób (1939 rok) do 47 696 tys. osób (1950 rok).6 Tak znaczne zwiększenie się potencjału ludnościowego w latach

4 Źródło: „Deutsche W irtschaftskunde”: Bearbeitet im Statistichen Reichsamt, Berlin 1930, s. 115Ś. Podaję za: Z. N o w a k : Zarys czynników rozw oju gospodar­ czego Niemiec Zachodnich. Instytut Zachodni, P oznań'1960, s. 92.

5 Zob. H. R o g m a n n : Der grossdeutsche Osten in der Bevölkerungsdynamik Ostmitteleuropas. 2. erweiterte Auflage, Breslau 1939, s. 27.

6 Zob. S. W a s z a k : Niemieckie siły wytw órcze. „Przegląd Zachodni” 1952, 7/9, s. 564.

1939— 1950 oraz stosunkow o niew ielkie zniszczenia w ojenne w gospodar­ ce Niem iec Zachodnich 7, jak też pomoc gospodarcza i k redytow a ze stro ­ ny Stanów Z jed n o czo n y ch 8, pozw alały Niemcom Zachodnim na szybkie tem po w zrostu gospodarczego, stw arzającego dla rolnictw a korzystne w a­ ru n k i rozw oju. I ta k w ram ach planu M arschala do końca 1952 roku, z ogólnej sum y 5,5 m ld m arek, zainw estow ano bezpośrednio w rolnictw ie około 10% tej sum y,9 p rzy czym inw estycje w innych dziedzinach gospo­ darczych — jak przem y sł m aszynow y, chemiczny, energetyczny, budow ­ nictwo, tra n s p o rt itp. — d eterm in ow ały określone zmiany, jakie zacho­ dziły w rolnictw ie. Bow iem ich odpow iedni rozwój w aru n kow ał zasilanie roln ictw a w niezbędne środki produkcji, będące nośnikam i postępu tech­ nicznego — w yznaczającego dla rolnictw a określone możliwości rekon­ stru k c ji społeczno-technicznej i zm ian w w ydajności pracy.

Tab. 2. Przyrost ludności na obszarze byłej Rzeszy Niemieckiej (w tys. osób — granice z 1937 r.)

Rise of the population on the a*ea of the form er Reich (in thousands of persons — borders from 1937)

Rok Rzesza Niem cy Zach. Ob. obszar NRD Byłe prow. wschodnie 1871 36323 100% 20047 100% 8532 100% 6812 100% 1933 69314 190,7% 40258 200,8% 15097 176,9% 9619 141,2% Źródło jak w tab. 1, s. 86.

Szczególne znaczenie dla rozw oju rolnictw a R FN m iał szybki roz­ wój p rzem y słu m aszynow ego — stanow iącego bazę dla p rzem ysłu m a­ szyn rolniczych.10 W okresie pow ojennym stał się on najw ażniejszą siłą napędow ą postępu w ro lnictw ie zachodnioniem ieckim , zm ieniając re la ­ cję ty p u p raca-k ap itał, organizację poszczególnych gospodarstw i s tru k ­ tu rę ich w ielkości itp. W lata ch 1950— 1965 w artość p ro du kcji przem ysłu m aszyn rolniczych w zrosła w RFN z 749,4 m in DM do 3855,7 m in DM tj. ponad pięciokrotnie. Około 70— 75% ogólnej pro du kcji przem ysłu m a­ szyn rolniczych zbyw ane było w ty m okresie rodzim em u rolnictw u, co

7 Zob. T o m a l a : Gospodarka RFN..., s. 36—37.

8 Zob. B. S z i o t k a : K o n tra sty społeczno-ekonomiczne RFN. W ydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1976, s. 38—40.

9 T o m a l a : op. cit., s. 7.

J0 Znaczenie poszczególnych przem ysłów dla rozwoju rolnictwa RFN omawiam w oparciu o pracę: H. U. T h i m m , M. B e s c h : Die Nahrungswirtschaft. Ver­ lag Paul-Parey 1971, s. 26—53.

pozw alało uzyskiw ać w ysokie tem po m echanizacji prac w rolnictw ie R FN .11 Również w ażne znaczenie dla rozw oju rolnictw a zachodnionie- m ieckiego m iał przem ysł chem iczny — prod uk ujący naw ozy sztuczne i środ ki ochrony roślin. W okresie la t 1953— 1968 w artość produkcji n a ­ wozów (bez potasu) i środków ochrony roślin w zrosła z 915 m in DM (1953 rok) do 2217 m in DM (1968 rok), tj. ponad dw ukrotnie. P rz y n a ­ wozach sztucznych w zrost ten był około 2,5-krotny, zaś przy środkach ochrony roślin aż ponad 7,5 krotny.

Isto tną rolę w stw arzaniu określonych w arunków rozw oju dla roln i­ ctwa, zwłaszcza w zakresie rozw oju hodowli zagrodowych, odgryw ało b u ­ downictw o rolnicze, którego obroty w latach 1954— 1968 w zrosły ponad dw ukrotnie. O ile w roku gospodarczym 1950/1951 w ydano w rolnictw ie n a budow ę now ych zabudow ań gospodarczych tylko 165 m in DM, to w rok u gospodarczym 1958/1959 — już 740 m in DM, a w ro k u gospodar­ czym 1968/1969 — 1,3 m ld DM. Ta wysoka dynam ika w ydatków była jedn ak w pew nej m ierze rez u lta tem w zrostu kosztów w budow nictw ie. Indeks cen dla budow nictw a nowych, rolniczych zabudow ań gospodar­ czych (1962 = 100) wzrósł bowiem z 78 punktów (1958) do 119 punktów (1968), niem niej jednak pokazane tem po w zrostu uznać trzeba za bardzo wysokie. I w końcu, choć nie na ostatnim m iejscu pod w zględem znacze­ nia dla rolnictw a, należy podkreślić istotną rolę przem ysłu energetycz­ nego, k tó ry um ożliw iał m echanizację prac polowych i w ew nątrzzagrodo- w ych a ty m sam ym pozw alał (wspólnie z przem ysłem m aszynowym ) na zm niejszenie w ysiłku fizycznego rolników i na w zrost ich w ydajności pracy. Odnośne dane ilościowe i w artościow e w zakresie zakupów przez rolnictw o RFN m ateriałów pędnych, sm arów i energii elektrycznej w la ­ tach 1950— 1968 p rzedstaw ia tabela 3.

Syntety czny m obrazem w zrostu znaczenia działów pozarolniczych dla prod u kcji rolnej niech będzie procentow y wskaźnik udziału tych działów w w artości w y tw arzan ej w rolnictw ie produkcji b ru tto . W 1950 roku w skaźnik te n w ynosił ty lk o 29%, w 1960 roku — 35%, 1969 ro k u — 43°/o, a w 1974 roku — już 58% .12 S tru k tu rę działowo-gałęziową w y tw a ­ rzan ej przez rolnictw o RFN p rodukcji b ru tto obrazują dane tab eli 4. W zrost udziału działów pozarolniczych w w artości w ytw arzanej w rolni­ ctw ie prod uk cji b ru tto św iadczy o w ysokim stopniu uprzem ysłow ienia pro d u k cji rolnej RFN. K onsekw encją tego jest — z jednej strony — w zrost w olum enu i w artości p rodukcji rolniczej, z drugiej zaś — spadek udziału rolnictw a w w artości w ytw arzanego w całej gospodarce p ro

duk-11 Szerzej na ten temat mowa jest w punkcie 5 artykułu.

12 Źródło jak w przypisie 10, s. 16— 18, oraz Statistisches Jahrbuch fur BRD 1980, s. 528.

Tab. 3^ Zakupy rolnictwa RFN m ateriałów pędnych, smarów i elektryczności w latach 1950/1951—1967/1968 (według ilości i wartości)

Purchase of fuels, grease and electricity by West German agriculture in the years 1950/1951— 1967/1968 (by quantity and value)

1950/51 1955/56 1960/61 1965/66 1967/68 I. Ilości Mat. pędne w min 1. 239 580 1 048 1 376 1 481 Smary w min kg , 29 48 69 74 Elektryczność w m in kWh 650 900 1600 3 015 3 362 II. Wydatki Mat. pędne w min DM 90 204 327 303 416 Smary w min DM 23 70 115 179 391 Elektryczność w min DM 142 197 365 490 484

Źródło: H. U. T h i m m, M. B e s c h: Die Nahrungswirtschaft, op. cit., s. 51.

Tab. 4. Struktura działow o-gałęziowa w ytwarzanej w rolnictwie RFN w artości produkcji brutto w 1960 r. i w 1974 r. (w %>)

Sector-branch structure of the brutto w orth of production in West German agriculture in 1960 and 1974 (in °/o)

Działy i gałęzie 1960 1974

1. Przem. energetyczny 3,5 2,5

2. Przem. chem iczny 4,7 12,0

3. Przem. m aszynowy 6,0 2,5

4. Przem. paszowy 12,3 17,3

5. Pozostały przemysł 2,6 3,9

6. Budownictwo 0,6 1,6

7. Handel, transport i łączność 3,8 12,4

8. Usługi 2,9 5,6

Działy pozarolnicze razem 35,4 57,8

9. Rolnictwo, leśnictw o i rybołówstwo 64,6 42,2

Źródło: H. U. T h i m m , M. B e s c h : op. cit., 18 oraz Statistisches Jahrbuch für BRD, 1980, s. 528.

tu społecznego, co obrazuje tabela 5. Pod uwidocznionym w niej proce­ sie m alejącego udziału rolnictw a w w ytw arzaniu p rod uk tu społecznego na rzecz rosnącego udziału działów pozarolniczych k ry ją się zm iany ilo­ ściowe i jakościowe zachodzące w całej gospodarce — w ty m i w rolni­ ctw ie — k tó re będą przedm iotem naszej dalszej analizy.

2. EWOLUCJA ZATRUDNIENIA W ROLNICTWIE «

W arunki, w jakich znalazła się gospodarka RFN po II wojnie św iato­ w ej sp rzy jały szybkiej ekspansji pozarolniczych działów gospodarczych — zwłaszcza przem ysłu. G ospodarka RFN szybko wchodziła w stadium przyspieszonej industrializacji. Poniew aż przyrost dem ograficzny, wzrost aktyw ności zawodowej oraz im igracja robotników cudzoziemskich nie po­ k ry w a ła rosnącego zapotrzebow ania na siłę roboczą, sięgnięto po dosyć obfite źródło siły roboczej z rolnictw a, k tóre mogło stopniowo w yzbyw ać się daw niej nagrom adzonych i w yzw alających się w w yniku procesów rozw ojow ych nadw yżek siły roboczej.

O kres lat 1950— 1980 cechow ał się szybkim tem pem spadku ludności zawodowo czynnej w rolnictw ie, wynoszącym średnio — 3,9°/o (w latach 1956— 1960 — 3,2°/o, w latach 1961— 1970 — 4,0%, a w latach 1971— 1980 — 4,5%). J e st to tem po dw a — a n a w e t trz y razy szybsze niż w pierw szej połowie bieżącego stulecia. W liczbach absolutnych zm niej­ szenie zatrudnienia w rolnictw ie RFN było w okresie 1950— 1980 około d w u kro tn ie większe niż na teren ie całych Niemiec w ciągu 40 lat po­ przedzających II w ojnę św iatow ą i wyniosło ponad 3,5 m in osób. N a j­ w iększe nasilenie spadku zatrudnienia w rolnictw ie przypada na okres 1961— 1975. W latach 1970— 1975 średnie roczne tem po spadku z a tru d ­ nienia osiągnęło sw oje m aksim um , tj. 5,4%, by po roku 1975 spaść po­ niżej poziom u przeciętnego dla lat 1950— 1980, kształtu jąc się na pozio­ mce — 3,6% w stosunku rocznym — z tendencją m alejącą.14 Zaham o­ w anie to, trw ają ce od połow y la t siedem dziesiątych, wiąże się przede w szystkim z ogólnym kryzysem gospodarczym, ch arak tery zu jący m się stagnacją bądź spadkiem p rodukcji i w zrostem bezrobocia w pozarolni­ czych działach gospodarczych, co obrazuje tabela 6.

13 Analiza tego problemu prowadzona jest przede wszystkim w oparciu o dane zaczerpnięte z: I. F r e n k i e l : Tendencje zmian zatrudnienia w rolnictwie pol­ skim w latach 1950—1970. PAN, IRWiR, Warszawa 1974, tab. 37, s. 102; F. K o u l o u s s i : Zatrudnienie w rolnictwie EWG — struktura, przemiany, per­ spektyw y. „Rolnictwo na św iecie” 1983, 9, s. 9—11; Statistisches Jahrbuch 1980, op. cit., tab. 8.1, s. 134. Obliczenia własne.

Tab. 5. Struktura wytworzonej w artości produktu społecznego brutto według działów gospodarki narodowej (ceny bieżące)

Structure of the worth of social product brutto by sectors of national economy (current prices) D ziały gospodarki narodowej 1960 w mld %> 1970 w mld °/o 1978 w mld °/o 1. Rolnictwo, leśnictw o, DM DM DM rybołówstwo 17,4 5,8 23,1 3,4 33,8 2,6 2. Przem ysł 161,3 53,8 360,7 52,8 619,0 47,7 3. Usługi 122,9 40,4 299,5 43,8 644,4 49,7 Ogółem 297,1 100,0 660,2 100,0 1240,6 100,0 Źródło: Faustzahlen fur L andw irts chaft и. Gartenbau. Munster-Hiltrup 1980, s. 3.

Tab. 6. Sytuacja gospodarcza RFN w latach 1970—1982 Economic situation of West Germany in 1970—1982

W yszczególnienie _{1970 1973 1974 1975 1977 1979 1982}Lata

Średnie roczne tempo wzrost 1974-75 1976-80 1981-82 Bezrobotni w °/o ogółu zatrudnio­ nych w danym roku Zmiany dochodu narodowego w °/o w porównaniu do roku ubiegłego 1,6 1,3 2,6 4,7 4,6 4,0 7,1 — +5,0 + 0,7 - 3 ,3 + 6 ,2 + 4 ,0 - 1 ,0 + 2 ,9 - 3 ,7 +43,6 - 1 ,3 + 3 ,5 - 0 ,5 Źródło: 1) M. T o m a l a , Gospodarka RFN..., tab. 2.3, s. 51.

2) Rocznik S ta ty s ty c z n y 1983, op. cit., tab. 20(822), s. 500.

Tak ogólnie zarysow ana ten d encja w różnym stopniu odnosi się do poszcególnych g ru p zatrud n io nych w rolnictw ie i typów gospodarstw rol­ nych. M ożna tu zaobserw ow ać n astęp u jące praw idłow ości.15

A. Do 1970 ro k u najszybciej zm niejszała się gru pa pracow ników n a ­ jem nych, gdzie tem po spadku było: p raw ie dw ukrotn ie szybsze od p rze­ ciętnego tem pa spadku zatru d n ien ia ogółem w rolnictw ie, p raw ie trz y ­ k ro tn ie szybsze od tem p a spadku zatru dn ienia w gru pie w łaścicieli gos­ p o d arstw i praw ie p ó łto rak ro tn ie szybsze od tem pa spadku zatrudn ien ia

w gru p ie pom agających członków rodziny w łaściciela gospodarstw a. i8 Ibidem.

B. W latach 1970— 1980 najszybszą tendencją spadkow ą c h a ra k te ry ­ zowała się g rup a pom agających członków rodziny właściciela gospodar­ stw a, k tó ra zm niejszała się w tem p ie 6,2% w stosunku rocznym , tj. 1,4 razy szybszym od przeciętnego tem p a spadku zatrudnienia ogółem, 1,7 razy szybszym od tem pa spadku zatru d nien ia w łaścicieli gospodarstw i p raw ie siedm iokrotnie szybszym od tem pa spadku zatrud nien ia ro l­ nych pracow ników najem nych.

C. W całym ro zp atry w an y m okresie najw iększym spadkiem z a tru d ­ nienia cechow ały się gospodarstw a od 2 do 10 ha UR, p rzy czym spad­ kom zatrud nien ia stałej rodzinnej i najem nej siły roboczej tow arzyszył jednoczesny w zrost zatru dn ien ia sezonowego rodzinnej siły roboczej, k tó ­ ry był n ajsilniejszy w gru pach gospodarstw od 10 do 20 ha UR i od 20 do 50 ha UR.

D. Do roku 1980, w zw iązku ze zm niejszeniem się tem pa spadku ro l­ niczej siły roboczej — w łasnej i najem nej, nastąp ił nagły spadek za­ tru d n ien ia w rolnictw ie — sezonowej siły roboczej rzędu 9,4% (stan w 1982 roku do stanu w 1981 roku).16

E. W całym okresie 1950— 1980 obserw uje się proces procentow ego w zrostu udziału w łaścicieli gospodarstw i członków ich rodzin zarobku­ jących także poza gospodarstw em w stosunku do zatrudnienia ogółem w* tej grupie zatrudnionych. W roku 1981 63% w łaścicieli gospodarstw rolniczych lub członków ich rodzin zarobkow ało poza rolnictw em . W gospodarstw ach o obszarze m niejszym od 10 ha UR ich udział sięgał aż 78%. W 1982 roku, w w yniku w spom nianych trudności gospodarczych i w zrostu skali bezrobocia, nastąp ił spadek procentow ego udziału w za­ tru d n ien iu ogółem — w łaścicieli gospodarstw i członków ich rodzin za­ robk ujący ch także poza gospodarstw em .17

F. W całym ro zp atry w an y m okresie proces odpływ u siły roboczej z rolnictw a, k tó rem u podlegają w głównej m ierze ludzie młodzi, w pływ ał na pogarszanie się s tru k tu ry w iekow ej zatrudnionych. O ile w roku 1968 52% z a tru d n io n y c h ' w rolnictw ie mieściło się w w ieku 15— 44 lata, to już w ro k u 1973 udział tej g ru p y w iekow ej spadł do 46,4%, by po ro k u 1973 ulec ustabilizow aniu w granicach 46% (w 1980 roku 46,7%). W za­ tru d n ien iu ogółem m am y do czynienia z procesem lekkiej pop raw y s tru k ­ tu ry w iekow ej. W 1968 ro k u zatrudnienie ludności w całej gospodarce — w w ieku 15— 44 lata — stanow iło 63,5% ogółu zatrudnionych, w 1973 —

16 Przeciętne roczne tempo spadku dla lat 1981—1982 wynosiło: 2% dla własnej siły roboczej — wobec 3,4% w latach 1971—1982, 1,9% dla najemnej siły robo­ czej — wobec również 3,4% w latach 1971—1982. Zob. Rolnictwo RFN na tle gospo­ darki rolniczej w EWG. „Rolnictwo na św iecie” 1983, 5, tab. 1, s. 23.

65,5fl/o, w 1980 — 66,4°/o.18 W aga s tr u k tu ry w iekow ej zatrudnionych w rolnictw ie w ynika z istnienia ścisłej k o relacji m iędzy produktyw nością rolników a ich w iekiem . Z b ad a ń przeprow adzonych w roku 1980 przez P. P asch era 19 w ty m zakresie w ynika, że m am y do czynienia ze stałym w zrostem p roduktyw ności m ężczyzn do 55 ro k u życia, by potem przejść w tendencję spadkow ą. U k obiet sy tu acja jest trochę bardziej skom pli­ kow ana, bow iem do 35 ro k u życia, p ro d u kty w n ość — m ierzona w kła­ d em p racy w gospodarstw ie roln ym — jest szczególnie niska (co wiąże się z zakładaniem rodziny, okresem rodzenia i w ychow yw ania dzieci itp.). O kres zw iększania się tej pro d u kty w n ości p rzyp ada n a w iek 35— 65 lat, a potem m aleje. S y tu a cja tak a dotyczy gospodarstw sam odzielnych. N ie­ co inaczej w ygląda ona w gospodarstw ach pom ocniczych, p rzy w ystępo­ w an iu dw uzaw odow ości. W te j grupie gospodarstw w kład p racy m ęż­ czyzn w gospodarstw ie zw iększa się dopiero po 65 roku życia, jednak p rzy znacznej u tra c ie zdolności p ro du kcy jnej tych ludzi. Je śli zaś cho­ dzi o k o b iety p racu jące w gospodarstw ach, gdzie m ąż p rac u je rów nież poza gospodarstw em , to intensyw ność ich p rac y osiąga swój szczyt, gdy są one w w ieku 55 la t i n astęp n ie stale m aleje.

3. PRZEMIANY W STRUKTURZE AGRARNEJ.20

Z odpływ em ludności rolniczej do zajęć pozarolniczych wiążą się p rzem iany s tru k tu ry a g rarn ej. C h arak tery sty czn ą cechą tej ew olucji są zm iany w ielkości i s tru k tu ry obszarow ej g ospodarstw rolnych (tab. 7). W latach 1949— 1982 liczba gospodarstw rolniczych zm niejszyła się z 1| 646 800 do 764 100, czyli o 882 700. Oznacza to, że corocznie — po­ przez koncen trację obszarow ą i łączenie — likw id acji ulegało 26 750 gos­ podarstw . Miało to isto tn y w p ły w na ew olucję s tru k tu ry obszarow ej gos­ p o darstw . O ile bow iem w początkach lat pięćdziesiątych na każde czte­ r y gospodarstw a rolnicze — trz y posiadały obszar poniżej 10 ha UR, to w 1982 roku, ju ż co d ru g ie gospodarstw o obejm ow ało obszar powyżej 10 h a UR.

P roces k o n cen tracji go spodarstw w rolnictw ie R FN rozpoczął się od u b y tk u gospodarstw m ałych (ich liczby i udziału w s tru k tu rz e obsza­ row ej). Nie były one bowiem w stanie zapew nić rodzinie rolniczej

docho-18 Źródło K o u l o u s s i : op. cit., s. 12.

19 P. P a s c h e r : Praca kobiety w iejskiej w rolnictwie RFN, Berichte über Landwirtschaft, 1982, 1, [w] „Rolnictwo na św iecie” 1983, 3, s. 14—15.

20 Analiza tego problemu prowadzona jest przede w szystkim w oparciu zob. 1. Statistisches Jahrbuch 1980..., tab. 8.1, s. 134. 2. Rolnictwo RFN na tle gospodarki rolniczej w EWG, tab. 2, s. 24. Przeliczenia własne.

Tab. 7. Zmiany struktury obszarowej gospodarstw rolniczych RFN w latach 1949—1982

Changes of the area structure of agricultural farms of West Germany in the years 1949—1982

Klasy obszarowe

w ha 1949 1960 1970 1980 1982

Liczba gospodarstw rolnych powyżej 1 ha w tys.

1— 10 1262,5 960,4 638,5 406,9 384,1 10— 20 256,2 286,1 267,8 181,3 172,1 20— 30 72,2 79,2 104,1 102,6 98,6 30— 50 40,3 42,9 53,4 75,3 75,8 50—100 12,6 13,7 16,3 26,9 28,8 100 i w ięcej 3,0 2,6 3,0 4,4 4,7 Ogółem 1646,8 1385,3 1083,1 797,4 764,1 Struktura obszarowa gospodarstw rolniczych w °/o

1— 10 76,7 69,3 58,9 51,1 50,3 10— 20 15,5 20,7 24,8 22,7 22,5 20— 30 4,4 5,7 9,6 12,9 12,9 30— 50 2,4 3,1 4,9 9,4 9,9 50—100 0,6 1,0 1,5 3,4 3,8 100 i więcej 0,2 0,2 0,3 0,5 0,6 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Przeciętna pow. gospodarstwa w ha 8,06 9,34 12,4 i5,4 15,8

Źródło: St. K o w a l c z y k : Procesy koncentracji w rolnictwie zachodnioniemiec- kim. „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” nr S, 1984 rok, s. 80.

du na akceptow anym społecznym poziome, a atrakcyjność pracy w ta ­ kim gospodarstw ie znacznie ustępow ała zajęciom pozarolniczym . W la­ tach 1949— 1960 ubyło ich ponad 300 000. Jednocześnie rosła liczba i po­ w ierzchnia gospodarstw pow yżej 10 h a UR. Od roku 1960 w zasięgu ten d en cji spadkow ej znalazły się gospodarstw a o pow ierzchni od 10 do 20 ha UR, a od 1970 rok u — gospodarstw a o pow ierzchni od 20 do 30 ha UR. Tendencji spadkow ej liczby gospodarstw — ogółem i w poszczegól­ nych grupach obszarow ych — tow arzyszyła jednoczesna tendencja w zro­ stow a średniej pow ierzchni gospodarstw a.

Je śli zaś chodzi o ew olucję liczby i s tru k tu ry obszarow ej gospodarstw rolniczych w p rzek ro ju poszczególnych typów gospodarstw — to w la ­ tach 1971— 1981 przedstaw iała się ona następująco.21 N ajw iększym sp ad­

kiem udziału (ich liczby i udziału w s tru k tu rz e obszarow ej), bo ponad dw ukro tn ym , cechow ały się gospodarstw a o m ieszanej s tru k tu rz e pro ­ d ukcji (w ielokierunkow e). Spadkow ą tendencją w ty m zakresie, lecz 0 bardzo m ałym natężeniu rzędu 1,4%, w ykazy w ały rów nież gospodar­ stw a nastaw ione głównie na tow arow ą pro du kcję płodów ro lny ch (zbóż chlebow ych, w arzy w i owoców, roślin przem ysłow ych itp.). N ajw y raź­ niejszą tendencję w zrostow ą w ykazyw ały n atom iast gospodarstw a ro l­ nicze n astaw ione n a chów zw ierząt — ponad d w u k ro tn y w zrost udzia­ łu, gospodarstw a zajm u jące się upraw am i roślin pastew nych — w zrost udziału o 6,4%, oraz gospodarstw a posiadające p lan tacje w ieloletnie — w zrost udziału o 1,7%.

P rzem ian y te, będące odbiciem zarów no ew olucji liczby i s tru k tu ry obszarow ej gospodarstw , jak i fo rm i k ierun k ów gospodarow ania, w y ­ n ik ają m iędzy inn y m i z przeobrażeń technicznych w rolnictw ie oraz z a k tu aln y ch i persp ektyw iczn ych założeń po lity k i rolnej, w yw ołującej te zm iany w k ieru n k u przez nią pożądanym . W ostatecznym ro zrachu n ­ ku przem ian y — o k tó ry c h m ow a — zn ajd u ją jednak swoją bezpośrednią przyczynę w poziom ie dochodów uzyskiw anych przez poszczególne typy gospodarstw .

4. SYTUACJA DOCHODOWA ROLNICTWA RFN

O podstaw ow ym znaczeniu sy tu a c ji dochodowej w rolnictw ie w za­ k resie p rzeobrażeń s tr u k tu ry technicznej i ag rarnej, sy tu acji socjalno- -bytow ej, kierun k ó w i rozm iarów prod u k cji rolniczej, reorien tacji zawo­ dow ej i rozm iarów m ig racji rolniczych itp., nikogo nie trzeb a p rzeko­ nyw ać. T rudności p o jaw iają się n ato m iast wówczas, gdy chcem y w spo­ sób kom pleksow y uchw ycić w p ły w w szystkich składników określających poziom dochodów rolniczych (w ydajność pracy, ceny płacone rolnikom za płody rolne i ceny usług i środków produkcji, podatki, dotacje, k re ­ dyty, prem ie, ulgi, sk ładk i itp.), zwłaszcza w odniesieniu do poszczegól­ nych typów gospodarstw (z p u n k tu w idzenia w ielkości obszarow ych gos­ podarstw , ich w yposażenia technicznego, w ielkości uzyskiw anych docho­ dów, o branych k ieru n k ó w specjalizacji w p ro du kcji rolniczej itp.) i do poszczególnych regionów . R z u tu je to w dużym stopniu na nied o statk i 1 naszej analizy sy tu acji dochodowej rolnictw a RFN. N iem niej jednak m ożem y stw ierdzić, że w okresie 1950— 1982 dochody rolnicze na jed ­ nego zatrudnionego k ształto w ały się poniżej płac uzyskiw anych w poza­ rolniczych działach gospodarczych (zwłaszcza w przem yśle). Z badań przeprow adzonych przez H. U. T him m a i M. Bescha dla lat 1960— 1970 w ynika, że roczny dochód z p rac y (płaca) w p rzem yśle w zrósł z 4000 DM do 10 000 DM, tj. o 250%, przeciętnie na jednego zatrudnionego. W

roi-nictw ie, w ty m sam ym okresie, dochód z pracy w gospodarstw ie w p rze­ liczeniu na jednostkę w pełni zatrudnionej siły roboczej w zrósł z 3000 do 7500 DM, tj. rów nież o 250%. A bsolutna różnica zwiększyła się m im o to w ty m okresie z 1000 DM do 2500 DM, co świadczy o tym , że dysp ary - te t dochodowy m iędzy rolnictw em a przem ysłem w ty m zakresie w u ję ­ ciu procentow ym jest ta k i sam (25%), jednak rośnie absolutna wysokość różnicy dochodowej.22 S ytuacja, o k tó rej mowa, nie zm ieniła się rów nież w okresie lat 1971— 1982, gdzie dochody z pracy w rolnictw ie i w p rze ­ m yśle zw iększały się w podobnym stosunku (wzrost o około 70%), jed ­ nak w stosunku rocznym — w tem pie o w iele w olniejszym od p oprzed­ niego okresu.23 J e st to konsekw encją k ryzy su gospodarczego — z jednej stro n y — i spadkow ej stopy m igracji z rolnictw a — z drugiej. K ryzys gospodarczy ogranicza bow iem żądania płacowe robotników i w yw ołuje spadek m igracji z rolnictw a, k tó ry z kolei w pływ a na zm niejszenie się stopy w zrostu dochodów z pracy w rolnictw ie na jednego zatrudnionego. W ydaje się p rzy tym , że dalsze utrzym yw anie się takiej sytu acji w p rz y ­ szłości może spowodować dalszy w zrost d y sp ary tetu dochodowego m ię­ dzy rolnictw em a przem ysłem (jeśli chodzi o różnicę absolutną, gdyż róż­ nica w zględna u trz y m u je się w granicach 20— 25%). Św iadczy to o w zględnym zubożeniu rolnictw a w stosunku do przem ysłu pod w zglę­ dem sy tuacji dochodowej zatrudnionych.

S y tu ację tę pogarsza fak t dłuższego czasu pracy w rolnictw ie w sto­ sunku do czasu p racy poza nim . Z b ad ań przeprow adzonych przez P. P a - schera w roku 1980 w ynika,24 że czas p racy rolnika i jego żony w sam o­ dzielnym gospodarstw ie rolniczym m a się tak do norm y czasu p rac y w działach pozarolniczych jak 1,5:1. Są jednak gospodarstw a, gdzie sto­ su nek ten wynosi 3:1 i w ięcej. Dotyczyło to 16% badanych gospodarstw sam odzielnych i 53% gospodarstw pomocniczych. Przeciążenie pracą ro l­ ników w gospodarstw ie w pływ a rów nież na stopień ich zadow olenia z w ykonyw anego zawodu w porów naniu z innym i grupam i zawodowym i, bowiem tylko 10% badanych rolników uważało, że ich duży n ak ład p racy w rolnictw ie jest uzasadniony — pod kątem uzyskiw anych dochodów. 55% rolników sądziło, że uzysk u ją trochę za m ało w porów naniu do swego w kładu p racy i do innych zawodów, nato m iast 32% jest zdania, że w roln ictw ie jest stanowczo zbyt m ały zarobek w stosunku do innych zawodów. W kw estii zapew nienia dalszej egzystencji rolnikom i p e rsp e k ­ ty w pop raw y ich sy tu acji w przyszłości — to 1/5 spośród badanych ro l­ ników (19%) w yraźnie nie w idziała zapew nionej przyszłości.

22 H. U. T h i m m, M. B e s c h: Die Nahrungswirtschaft..., s. 59.

23 Zob. Rolnictwo RFN na tle gospodarki rolniczej w EWG, cz. II, [w:] „Rol­ nictwo na św iecie”, 1983, nr 6, tab. 7, s. 28—29.

I

1 N ależy szczególnie podkreślić, że sy tu acja dochodowa jest zróżnico­

w ana w zależności od ty p u i w ielkości gospodarstw rolnych.25 I tak w la­ tach 1971— 1981 n ajw iększym w zrostem dochodów (przeciętnych) p rzy ­ padający ch na jedno gospodarstw o cechow ały się gospodarstw a posiada­ jące p lan ta cje w ieloletnie (wzrost dochodu — w stosunku do 1970 ro ­ k u — o 90%), gospodarstw a zajm u jące się u p raw ą roślin pastew nych (w zrost o 83,1%) oraz gospodarstw a rolnicze nastaw ione na chów zwie­ rz ą t (wzrost o 81,6%). M niejsze p rzy ro sty dochodów w ykazyw ały zaś gospodarstw a o m ieszanej stru k tu rz e p rod u k cji (wzrost o 63,2%) i gos­ p o darstw a nastaw ione głównie na tow arow ą prod uk cję płodów rolnych (w zrost o 41,9%). W zrostow i dochodu w gospodarstw ie tow arzyszył jed ­ noczesny, zróżnicow any w zrost przeciętnej pow ierzchni gospodarstw a, w zależności od jego ty p u , co w pływ ało na różnice w dochodach p rzy ­ p ad ający ch na 1 ha UR. M ożem y p rzeto stw ierdzić, że w p rzy p ad k u gospodarstw nastaw ionych głów nie na tow arow ą produkcję płodów ro l­ nych i na chów zw ierząt w zrost dochodu przypadającego na jedno gos­ podarstw o zw iązany b y ł ze w zrostem przeciętnej pow ierzchni gospo­ darstw a, czego dow odem są nieznaczne p rzy ro sty dochodu p rzy p a d a ją ­ cego na jeden ha UR w ty ch gospodarstw ach (odpowiednio — 7,8% i 6,4%). W pozostałych ty p ach gospodarstw w zrost dochodu p rzy p a d a ją ­ cego na jedno gospodarstw o b ył rów nież w znacznym stopniu zw iązany ze zw iększeniem się przeciętn ej pow ierzchni gospodarstw a.

W gospodarstw ach o m ieszanej s tru k tu rz e pro d u k cji w zrostow i do­ chodu w gospodarstw ie o 63% tow arzyszył tylk o 29 procentow y w zrost dochodu przypadającego na 1 h a UR, w gospodarstw ach zajm ujących się u p raw ą roślin pastew nych odpow iednie w ielkości k ształto w ały się n astę­ pująco: 83,1% i 35,1%, zaś w gospodarstw ach posiadających plantacje: 90,1% i 59,0%. Oznacza to ek stensyw ny (poprzez w zrost przeciętnej po­ w ierzchni gospodarstw a) proces zw iększania się dochodowości poszczegól­ nych ty pó w gospodarstw , zwłaszcza gospodarstw nastaw ionych głównie na tow arow ą p ro d u kcję płodów rolnych, zajm ujący ch się chow em zw ie­ rz ą t i gospodarstw o m ieszanej s tru k tu rz e produkcji.

Od sy tu acji dochodowej w rolnictw ie zależny jest też udział — w ogólnej liczbie gospodarstw — gospodarstw czysto rolniczych (A), gos­ p o d arstw rolniczych z dodatkow ym źródłem dochodów (B) i gospo­ darstw , k tó ry ch w łaściciele czerpią swój głów ny dochód z p rac y poza gospodarstw em (C).26 S y tu acja dochodowa poszczególnych typów gospo­ d arstw , jaka kształtow ała się w latach sześćdziesiątych i siedem dziesią­ tych, sp rzy jała w zrostow i procentow ego udziału gospodarstw g ru p y A,

25 Źródło jak w przyp. 16, tab. 3, s. 26.

28 Zob. M. K ł o d z i ń s k i : Gospodarstw a o mieszan ych źródłach dochodu, w krajach kapitalistycznych. „Wieś i rolnictw o” nr 2/39/1983, s. 207.

przy jednoczesnym spadku udziału gospodarstw grupy B i C. I tak, jeśli p rzyjąć za 100% liczbę gospodarstw ogołem, to w r. 1965 gospodarstw a g ru p y A stanow iły około 41%, g ru py B — 25% i grupy C — 34%; w 1975 r. odpowiednio: A — 45%, B — 15%, C — 40%; w 1980 odpo­ wiednio: dla A — 49,8%, dla B — 10%, dla C — 40,2%. Je d n ak od r. 1980 w w yniku pogarszającego się stanu dochodowego w rolnictw ie — udział gospodarstw w pełni rolniczych (A) spadł w roku 1982 do 49,4%,. gospodarstw g ru p y B — wzrósł do 10,4%, a gospodarstw a grup y C po­ zostały na niezm ienionym poziomie, czyli 40,2% .27

Procesow i stałego (do 1980) w zrostu udziału gospodarstw" czysto ro l­ niczych tow arzyszył jednoczesny w zrost ich przeciętnej pow ierzchni (ok. 24 ha) i w zrost ich dochodu przeciętnego. Pozostałe zaś g rup y gos­ pod arstw cechuje spadkow a tendencja w ty m zakresie. P rzy jm u jąc za 100% zysk gospodarstw g ru p y A w roku gospodarczym 1977/1978, to gospodarstw a g ru p y B ■— osiągały ty lk o 38%» tego zysku, a gospodar­ stw a g ru p y C — tylko 18°/o. Oznacza to, że w gospodarstw ach g ru py B i C odpowiednio — 47% i aż 82% całkow itego dochodu pieniężnego było uzyskiw ane z innych źródeł, przede w szystkim z pracy zarobkow ej poza gospodarstw em .28 'Stanow i to niejako potencjalną rezerw ę dla procesów m igracji z rolnictw a i koncentracji ziem i w przyszłości. Tak ogólnie za­ ry sow ana sytu acja dochodowa rolnictw a RFN jest jak się w ydaje, w yn i­ kiem określonego układu cen płaconych rolnikom za płody rolne i cen płaconych przez rolników za środki produkcji i usługi przeznaczone do p ro du k cji rolnej (nożyce cen n r 1). Z badań przeprow adzonych przez G. Ł. F ak to ra i O. P. Fokinę w ty m zakresie, dla okresu 1960— 1976 w y ­ nika, że poziom cen płaconych rolnikom za płody rolne w zrósł o 60,2% (przy średniorocznym tem pie w zrostu 3%), zaś poziom cen płaconych przez rolników za środki p rodukcji w zrósł o 96% (co daje średnioroczne tem po w zrostu rzędu 4,3% ).29 Różnica 35,8% — obrazująca skalę roz­ w arcia nożyc cen w ty m zakresie — jest m iarą pogarszania się sytuacji dochodowej rolników. O kres 1976— 1982 cechują podobne tendencje.30 P rz y jm u ją c za 100% ceny p rod u k tó w rolnych i środków produkcji dla rolnictw a w 1976 roku, ceny płacone rolnikom za płody rolne w zrosły o 9,3%», zaś ceny środków produkcji dla rolnictw a w zrosły o 27,3%. N a­ leży tu podkreślić fak t wyższego poziomu obu rodzajów cen i w iększej

27 Źródło: 1) Feustzahlęn für Landw irtschaft u. Gartenbau, Münster 1980, s. 2) Rolnictwo RFN na tle..., óz. I, s. 29.

28 Faustzahlen..., s. 3.

29 G. Ł. F a k t o r , O. P. F o k i na: Cenoobrazoyoanije na osnownyje sielsko- choziajstwiennyje produ kty w kapitalisticzeskich stronach. Moskwa 1981, tab. 2—1, s. 32.

30 Zob. Rolnictwo RFN na tle gospodarki rolniczej w EWG, cz. I, op. cit., tab. 6, s. 31, oraz cz. II, op. cit., tab. 9, s. 32.

ich stabilizacji w R FN niż w większości pozostałych k rajó w EWG. Je st to, jak się w ydaje, w yrazem niższej w ydajności p rac y w rolnictw ie, w y­ sokiego stopnia nasycenia ry n k u p ro d u k ta m i rolnym i oraz określonej polityki ekonom icznej RFN.

5. ROLA MECHANIZACJI W PRZEOBRAŻENIACH STRUKTURALNYCH ROLNICTWA RFN

Szybkie tem po przeob rażeń w rolnictw ie RFN było m ożliw e dzięki przełom ow i, jak i dokonał się w zakresie m echanizacji p rac rolnych. O jego sile i natężeniu św iadczyć m oże liczba tra k to ró w pracujących w rolnictw ie w okresie p rzed - i pow ojennym . Bowiem, o ile w rok u 1939 na polach N iem iec Z achodnich pracow ało około 20 tys. trak to ró w , to już w 1960 ro k u — około 856 tys., w 1970 rok u — około 1371 tys., a w 1981 ro k u — 1463 tys. tra k to ró w .31 W zależności od siły i natężenia tego pro ­ cesu, m ożna w yodrębnić n astęp u jące jego fazy.32

1. L a ta 1945— 1950, k tó re zw iązane b y ły ze stopniow ym p rzestaw ia­ niem się p rzem y słu m aszynow ego z p ro d u k cji w ojennej na pokojow ą i po­ k ry w a n ie m w yw ołanego przez w ojnę odłożonego p o p y tu na m aszyny.

2. L a ta 1950— 1965. O kres przyśpieszonej m echanizacji p rac rolnych (tzw. okres trak to ry zacji). Do 1955 rok u m am y do czynienia z prod ukcją tra k to ró w m ałej m ocy (do 18 KM) i n arzędziam i stanow iącym i jego oprzyrządow anie, zaś od roku 1955 rozpoczyna się faza dużej m echani­ zacji w rolnictw ie, k tó re j szczyt p rzypad a na ro k 1965.

3. Po 1965 ro k u n a stę p u je okres w zględnej stabilizacji procesów m e­ chanizacji prac polow ych, p rzy jednoczesnej ten den cji rozw ojow ej w za­ k resie m echanizacji p rac w ew nątrzzagrodow ych.

M echanizacja w yw oływ ała z kolei w rolnictw ie n astęp u jące procesy: — rozsadzanie pozostałości gospodarki n a tu ra ln e j, zm uszając rolni­ ków do p rzekształcenia w p ro dukcję tow arow ą p rzynajm niej tak iej czę­ ści w y tw arzan y ch arty k u łó w , k tó re do starczyłyby ekw iw alentu pie­ niężnego w ro zm iarach niezbędnych do zakupienia środków produkcji,

— przystosow yw anie się zm echanizow anych gospodarstw do w y tw a ­ rzania p ro d u k tó w pozw alających najp ełn iej w ykorzystać zakupione m a­ szyny (wzm aga to dążenie do specjalizacji i rozszerza zakres produkcji tow arow ej),

— p rzyśpieszanie procesu ko n cen tracji ziemi, w pływ ając w ten spo-31 Źródło: 1) M. C h ę c i ń s k i , T. G r a b o w s k i , W. S t a n k i e w i c z : Eko­ nomiczne proble m y militaryzacji Niemiec. Wyd. MON, W arszawa 1967, s. 378. 2) Rocznik s ta ty sty c z n y 1983, GUS, W -wa 1983, tab. 108(910), s. 541.

sób na siłę i natężenie m igracji rolniczych (bowiem, w aru n k i techniczno- -ekonom iczne sp rzy jają um acnianiu się gospodarstw większych),

— zw iększanie się technicznego uzbrojenia p racy i w ydajności pracy w rolnictw ie, zm ieniając relację ty pu k ap itał — siła robocza.33

Tem po owych przem ian jest jednak o w iele wolniejsze niż w y n ik a­ łoby to z możliwości, ja*kie stw arza w tym zakresie poziom aktualnej techniki rolniczej. W edług Beckera 34 p rzy zastosowaniu poziomu rozw o­ ju tech n ik i rolniczej z roku 1975 m ożliwe byłoby prow adzenie przez jednostkę w pełni zatrudnionej w rolnictw ie siły roboczej — 175 h e k ta ­ row ego gospodarstw a z obsadą: 75 m acior, 10 tys. sztuk k u r niosek, 60 k rów m lecznych, 3 tys. świń, 250 buhajów . W ówczas dla uzyskania ów­ czesnego w olum enu p ro d u k cji (1978) trzeba byłoby: 3,5 tys. tu cz a rń świń, 3,2 tys. kurników , 75 tys. gospodarstw o kierun ku hodow li krów m lecznych i 30 tys. gospodarstw upraw iających rolę, do obsłużenia k tó ­ ry ch potrzeb a byłoby około 180 tys. w pełni zatrudnionej siły roboczej. U w zględniając jednak różnice m iędzy rożnym i typ am i gospodarstw (czę­ sto o m ieszanej stru k tu rz e pro d u kcji rolnej) i regionalne aspekty geo­ g raf iczno-przyrodnicze — J. Becker szacuje, że od stro n y technicznej — uzyskanie ówczesnej p rodu k cji byłoby m ożliwe p rzy liczbie 200 tys. w pełni rolniczych gospodarstw , zatrudniających 300 tys. w pełni za­ tru d nion ej siły roboczej (przy 1,4 m iliona w 1978 roku). Św iadczy to o sile i zasięgu m ożliwych, potencjalnych przeobrażeń w rolnictw ie RFN, jakie płyną z aktualnego poziom u postępu technicznego. J e s t to również, ja k się w ydaje, obiektyw ny, techniczno-ekonom iczny wyznacznik p e r­ spektyw icznych k ieru n k ó w i celów polityki rolnej państw a.

6.. CHARAKTER POLITYKI ROLNEJ RFN

P o lity k a rolna RFN ma, jak się w ydaje, do spełnienia trz y zasadni­ cze cele:

— podnieść stopień konkurencyjności swojego rolnictw a w ram ach EWG,

— zniw elow ać różnice w sy tu acji dochodowej m iędzy zatrudnionym i

83 Przeciętnie, techniczny skład kapitału w rolnictwie RFN w zrósł w latach 1955—1975 czternastokrotnie — najwięcej w gospodarstwach zajmujących się tu ­ czem św iń i buhajów (20-krotnie). Wydajność pracy wzrosła zaś tylko ok. 9-krot- nie (najwięcej w chowie kur niosek — bo 10-krotnie). Wskazuje to na w ysoce k a­ pitałochłonny typ postępu technicznego w rolnictwie. Zob. G. G a l l u s : Erhal­ tung der bäuerlichen Landwirtschaft. Eine Herausforderung an der Agrarpolitik

[w:] Berichte über Landwirtschaft, Sonderheft 197/1979, tab. 2, s. 29. 34 Ibid., s. 28—29.

w rolnictw ie a zatru dn io n y m i w działach pozarolniczych (zwłaszcza w przem yśle),

— chronić i um acniać rodzinną form ę w łasności i gospodarow ania w rolnictw ie.

P raw n e podstaw y do realizacji tak określonych celów p o lityk i rolnej stw orzone zostały stosunkow o już dawno — bo 5 w rześnia 1955 roku — w form ie u staw y o zabezpieczeniu rolnictw a zachodnioniem ieckiego i w yżyw ienia n aro d u niem ieckiego pod nazw ą „Zielonego p la n u ”.35 U sta­ w a ta obow iązuje do dzisiaj stanow iąc niejako ko n sty tu cję rolną dla w szystkich szczegółowych reg u lacji praw ny ch odnoszących się do rolni­ ctw a. J e j zasadniczym zadaniem jest skoordynow anie cen rolnych oraz polity k i k red y to w ej, podatkow ej i handlow ej w dziedzinie rolnictw a z polityką gospodarczą p ań stw a — w celu uzdrow ienia s tru k tu ry a g ra r­ nej, zw iększenia w ydajności p rac y oraz rentow ności gospodarstw ro l­ nych. W yraża się to w realizow aniu z pozoru sprzecznego celu, jakim je st zwiększenie dochodowości i konkurencyjności rolnictw a — z jednej strony, a zyskowności i konkurencyjności niem ieckiego k a p ita łu przem y­ słowego — z drugiej. S y tu a cja ta stw arza dla p ań stw a określone tru d n o ­ ści w y rażające się w dość znacznym obciążeniu bud żetu w y datk am i zw ią­ zanym i z utrzy m an iem takiego stan u rzeczy. W yraża się to w tran sferze dość znacznej części w pływ ów budżetow ych, pochodzących z pozarolni­ czych działów gospodarczych, do rolnictw a w p ostaci różnego rodzaju dotacji, dopłat, prem ii, ulg itp .36 Zm ienia się ponadto w zależności od w arun k ó w rynkow ych i społeczno-gospodarczych, k ry te riu m i zakres przyznaw ania i stosow ania ty ch środków oddziaływ ania na rolnictw o. W latach pięćdziesiątych, k iedy stopień zaopatrzenia ludności w żyw ­ ność był niski, kładziono głów ny nacisk na podniesienie zarów no p ro d u k ­ cyjności pracy, jak i ziem i — a z pomocy p aństw a w ty m zakresie m ogły ko rzy stać tak że gospodarstw a słabsze i m niejsze. Od lat sześćdziesiątych, a zwłaszcza w latach siedem dziesiątych pomoc p aństw a stała się jednak bardziej selektyw na, kładąca głów ny nacisk na w zrost konkurencyjności gospodarstw .37 W yw ołane było to zarów no procesam i in teg racy jn y m i ro l­ nictw a R F N z ro lnictw em EWG, jak i odm ienną sy tu acją na ry n k u ro l­ n y m R F N i EWG. R y n ek ro lny la t siedem dziesiątych (a rów nież po­ czątku lat osiem dziesiątych (ch a ra k te ry z u je się b o w ie m :38

85 Zob. M. C h ę c i ń s k i : Integracja roln ictwa EWG. PWE, Warszawa 1968, s. 180—228.

36 Ibidem oraz M. C i e p i e l e w s k a : Wspólna polityka rolna EWG. PWN, Warszawa 1981, s. 75—78.

37 Zob. C h ę c i ń s k i : op. cit., s. 230—247.

38 Zob. W. G r o s s k o p f , R. A l t e r : Die M a rk tstru k tu r im Ernahrungs-sekto r unter besonderer Beachtung der landwirtschaftlichen Marktstellung. Mun­ ster 1978, s. 36.

1. M ałą i n ad al m alejącą elastycznością dochodową globalnego popytu na środki żywności, a w szczególności na podstaw ow e dobra żywnościo­ we. T endencja ta jest wzm acniana przez kryzys i niski w zrost liczby lu d­ ności, co jeszcze bardziej ogranicza możliwości zbytu produktów rolnych. Z drugiej strony — m am y tu do czynienia ze stałym postępem technicz­ nym w rolnictw ie, k tó ry prow adzi do stałego w zrostu produkcji. Działa­ nie ty ch przeciw staw nych procesów stw arza tendencję do nadprodukcji. 2. Rosnącym uzależnieniem ' rolnictw a od swych przem ysłow ych i handlow ych kontrahentów , co zn ajduje swój w yraz w podporządkow a­ niu ry n k u zbytu płodów rolnych rynkow i arty ku łów żywnościowych.

3. W ystępow aniem dość trw ałe j stabilizacji zapotrzebow ania na p ro ­ d u k ty rolne zgłaszanego przez przem ysł przetw órczy. Wywołuje* to dość silne flu k tu a cje cen na zm iany podaży i podaży na zmianę"cen — i m oże stw arzać potencjalne niebezpieczeństw o (przy niedostatecznej p rze jrz y ­ stości rynkow ej) nadm iernej reak cji rolnika na zm ianę ceny.

Tak ukształtow ana sy tuacja rynkow a sprzyja procesom koncentracji p ro d u k cji i - ziem i w rolnictw ie, ograniczając jednocześnie możliwość znacznego w zrostu cen na p ro d u k ty rolne, k tó re w głównej m ierze k sz ta łtu ją dochody rolnicze. Dlatego n ajprostszą drogą w yraźnego w zro­ stu t y c h , dochodów (przy danym układzie cen) na jedno gospodarstw o stało się popieranie przez politykę rolną państw a procesu popraw y s tru k ­ tu ry ag rarn ej gospodarstw rolnych. Większa przeciętna pow ierzchnia gospodarstw — to z jednej strony — wyższa produkcja i wyższe docho­ dy przyp adające na jedno gospodarstwo, z drugiej zaś w iększa m ożli­ wość zastosow ania nowoczesnej techniki rolniczej i podniesienia w y d a j­ ności pracy, a ty m sam ym w iększa siła konkurencyjna rolnictw a RFN. U zasadnieniem dla takiego sposobu zwiększania dochodów rolniczych jest też k o nkretna sytu acja aprow izacyjna .RFN, m ierzona stopniem sam o­ w ystarczalności żywnościowej. Istnienie n adprodukcji w niektórych p ro ­ d u k tach rolnych (mleko, ziem niaki, masło, cukier, zboża chlebowe, wo­ łow ina i cielęcina) oraz w ysoki stopień sam ow ystarczalności w innych p ro d u k tach 39 nie pozw alają na w zrost cen tych artykułów , a tym sam ym na proporcjonalny do w zrostu tych cen — w zrost dochodów rolniczych. W tak ie j sy tu acji w ydaje się ekonomicznie uzasadniona polityka w spie­ ran ia .tych gospodarstw , k tó re łatw iej dostosują się do wymogów, jak ie staw ia współczesny ry n ek rolny. R zu tu je to z kolei na k ry te ria stoso­ w ane przez politykę rolną w zakresie przyznaw ania przez państw o po­ m ocy finansow ej gospodarstw om rolnym . Bowiem główny nacisk kładzie ona w łaśnie na popraw ę s tru k tu ry agrarnej, unowocześnienie p rod u k cji

i sy tu ację dochodową gospodarstw rolnych.40 G ospodarstw a, k tó re są g łó w n y m ‘zajęciem dla głow y rodziny, prow adzone są przez w łaściciela posiadającego odpow iednie przygotow anie zawodowe, prow adzą rach u n ­ kowość, posiadają p lan rozw oju na okres 6 -le tn i.o ra z osiągają dochód z p racy poniżej określonego poziom u lu b gdy zagraża im spadek tego dochodu poniżej tego poziom u z przyczyn s tru k tu ra ln y c h , są uznaw ane za gospodarstw a zdolne do rozw oju,f a państw o zobowiązane jest do udzielania im pom ocy w form ie ró żnorodnych prio ry tetó w , subw encji, kred y tów , gw arancji, p rem ii itp .41 N ależy p rzy ty m jednoznacznie stw ie r­ dzić, że in stru m e n ty p o lity k i rolnej R FN w okresie pow ojennym , m imo nak iero w an ia ich na przyśpieszenie procesów k oncentracji w rolnictw ie, nie n a ru szy ły podstaw ow ej fo rm y p row adzenia gospodarstw^, jak im jest gospodarstw o rodzinne. Św iadczy o ty m fa k t stosunkow o znikomego udziału w ielkoobszarow ych gospodarstw k apitalistycznych (powyżej 100 ha) — w ogólnej liczbie gospodarstw , k tó re w ro k u 1982 stanow iły 0,6°/o i zajm ow ały 6,3°/o ogólnego obszaru użytków rolnych.

Na p odkreślenie zasługuje rów nież fakt, że osiąghięcią po lity k i ro l­ nej RFN, w zakresie przeob rażeń stru k tu ra ln y c h w rolnictw ie, nie b yłyby m ożliw e bez odpow iedniego w sparcia przez pozarolnicze działy gospodarcze, zwłaszcza przez przem ysł. W ysoka dynam ika gospodarcza w ty ch działach stw arza bow iem z jednej strony, k o rzy stne w aru n k i dla zaopatrzenia rolnictw a w niezbędne środki p rod uk cji i nowoczesną tech ­ nikę rolniczą, dając realn e p rzesłanki do w zrostu w ydajności p racy i sto ­ pnia unowocześnienia gospodarstw rolnych (pod w aru nkiem popraw y ich s tr u k tu ry agrarn ej), z drugiej zaś — stw arza dość chłonny ry n ek pracy dla uw alnianej z roln ictw a nadw yżki siły roboczej. Z aham ow anie tego procesu od połow y la t siedem dziesiątych, w w yniku k ryzy su gospodar­ czego,, w y d a je się być potw ierdzeniem pow yższej tezy.

Р Е З Ю М Е Предметом рассмотрения в статье являются структурные изменения в сель­ ском хозяйстве ФРТ в годы 1949— 1982. Статья состоит из пяти взаимообусло­ вленных групп проблем, призванных иллюстрировать эти изменения. В пер­ вой гр у п п е' автор предпринимает попытку охарактеризовать общие условия старта и развития западногерманского сельского хозяйства после второ# ми­ ровой войны. Проведенный анализ обнаруживает, что западногерманское сель­ ское хозяйство у ж е до войны существенно превышало по условиям развития

40 Zob. C i e p i e l e w s k a : op. cit., A n eks do rozdziału II, s. 56—58 oraz s. 273—292.

• 41 Ibidem.

как бывшие центральные регионы страны (ныне территория ГДР), так и вос­ точные (ныне часть территории ПНР, вновь присоединенная после второй ми­ ровой войны). Здесь сказались преж де всего более благоприятные почвенные и климатические условия, а также более быстрые темпы индустриализации. Такж е и после войны быстрые темпы развития промышленности в западной части Германии, особенно таких ее областей, как машиностроение, химическая промышленность, производство электроэнергии, строительство, транспорт и т.п., обусловливали определенные структурные изменения в сельском хозяйстве. Речь идет преж де всего об эволюции занятости, изменениях в аграрной струк­ туре, доходах, а также преобразованиях, происходящих в сельском хозяйстве вследствие технического прогресса. Этим вопросам посвящены следующ ие части статьи. Характерной чертой эволюции занятости в сельском хозяйстве ФРГ за весь описываемый период является 3,5-кратное ее снижение. До 1970 года сильнее всех сокращалась группа наемных работников, а в десятилетие 1970—1980 груп­ па членов семьи владельцев хозяйств. В результате кризиса с половины 70-х годов наблюдается постепенное замедление темпов снижения занятости в сель­ ском хозяйстве собственной и наемной рабочей силы с одновременной тен­ денцией ускорения снижения занятости сезонной рабочей силы. Наибольшей динамикой снижения занятости в рассматриваемый период отличались мелкие и средние хозяйства. С переходом сельскохозяйственного населения в другие отрасли экономи­ ки связаны определенные изменения в аграрной структуре. Характерной чер­ той этой эволюции являются изменения величины и территориальной струк­ туры хозяйств. В годы 1949—1982 число хозяйств сократилось с 1 646 800 до 764 100, т.е. на 882 700. Следовательно, путем территориальной концентрации и соединения ликвидировалось еж егодно 26 750 хозяйств. Это оказало сущ е­ ственное влияние на эволюцию территориальной структуры хозяйств: в на­ чале 50-х годов на каждые четыре хозяйства приходились три площадью ни­ ж е 10 га сельскохозяйственных угодий, а в 1982 году уж е каж дое второе хо­ зяйство нанимало территорию выше 10 га сельскохозяйственных угодий. В течение всего рассматриваемого перирда наблюдается расхож дение м еж ­ ду уровнем доходов в сельском хозяйстве и в промышленности. Доходы в сельском хозяйстве были в среднем на 25°/» ниж е доходов в промышленно­ сти, причем безотносительная разница меж ду ними увеличивалась. Следует подчеркнуть, что доходы дифференцировались в зависимости от типа и вели­ чины хозяйств. В годы 1971—1981 рост дохода в отдельном хозяйстве сопро- _✓ вождалася одновременным, дифференцированным ростом средней площади хозяйства (в зависимости от типа хозяйства), что оказывало влияние на раз­ личие в доходе в расчете на 1 га сельскохозяйственных угодий. В случае хозяйств, занимающихся главным образом товарным сельскохозяйственным производством или животноводством, рост дохода был связан преж де всего с ростом средней площади этих хозяйств, доказательством чего служит незна­ чительных! прирост дохода в расчете на 1 га сельскохозяйственных угодий (соответственно 7,8% и 6,4%). Также и в остальных типах хозяйств (хотя и в меньшей степени) наблюдаются подобные признаки роста доходов. Сле­ довательно, процесс увеличения доходности отдельных типов хозяйств носит в большой степени экстенсивный характер (осуществляется путем увеличения средней площади хозяйства). От доходов отдельных хозяйств зависят в большой степени темпы вне­