To m a s z Dz ie ń k o w s k i
Pi e r w s z y e t a p b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h X V I -w i e c z n e j s y n a g o g i w Ch e ł m i e,
u l. Kr z y w a 3 7 , (s t a n. 1 6 0 )
We w rześniu 1997 r. rozpoczęto badania przedin- w estycyjne na stan. 160, przy ulicy K rzyw ej 37 w C heł m ie. Stanow isko położone je s t na północny-zachód od G órki C hełm skiej, na kredow ym skłonie opadającym w kierunku północnym . G łów nym celem prac było ro z p o zn an ie m urów synagogi i babińca oraz naw arstw ień osadniczych.
W pierwszym etapie badaniem objęto północną część te re n u (ryc. 1A). Z ałożono sześć w ykopów o łącznej pow ierzchni ok. 75 m 2. Już na głębokości 70 cm w w y kopie 1 natrafiono na fragm enty murów fundamentowych (ob. 1) o szerokości 0,9 - 1 m, w ykonanych głów nie z opoki i rzadziej z cegły, łączonych zapraw ą w apienno- p iask o w ą (głębokość posadow ienia 1,8 m od pow ierzch ni). M ury te będące pozostałościam i tzw. przybudów ki i babińca dobudowano do m urów synagogi (ob. 1 A), któ re odsłonięto we w schodniej części w ykopu 1 (w ykona ne z kam ienia na zapraw ie w apienno-piaskow ej o licu zew nętrznym oblepionym zapraw ą; szerokość 2 m; sto pa fundam entow a na głębokości 2,5 m). W w ykopie tym natrafio n o także na Χ ΙΙΙ-w ieczną w arstw ę kultu ro w ą w postaci czarnej ziemi z w trętam i m argla oraz zagłę bione w calcu w czesnośredniow ieczne obiekty (dołki po- słupow e i niewielkie jam y).
W w ykopie 2 odsłonięto północny m ur synagogi o p rzebiegu E-W i w schodni, tzw. babińca (bardzo n ie regularny, w ykonany z kam ienia oraz częściow o z pia skow ca glaukonitytow ego). A nalogicznie ja k w w yko p ie 1 i tu natrafiono na Χ ΙΙΙ-w ieczną w arstw ę i zw iąza ny z n ią obiekt (nr 3), eksploracja którego przyniosła duże ilości m ateriału ceram icznego (ryc. 2: i-к), zabyt k ó w z brązu: szpile (ryc. 2: a-d), zapięcie do książki (ryc. 2: e), fragm ent pierścionka, oraz ze szkła: frag m e n ty b ran so let (ryc. 2: g, h), p rze p alo n y p acio rek szklany (ryc. 2: f). Znaleziono rów nież duże ilości b rą zow ych ścinek będących pozostałościam i z obróbki tego m etalu, dlatego też w stępnie zakw alifikow ano obiekt ja k o produkcyjny.
W ydobyte fragmenty ceram iczne m ają liczne analo gie ze stanow isk chełmskich: C hełm -G órka (stan. 1), ul. S. Czarnieckiego 8 (stan. 144). D atow ane są na XII- X III wiek. W czesnośredniow ieczną (X I-X III w.) chro n o lo g ią odznaczają się rów nież fragm enty szklanych bransolet (W. Mazurek, 1997, s. 167). Interesującym zna leziskiem było brązowe zapięcie służące do spinania ksią żek (ryc. 2: e). Analogiczny zabytek w ystąpił na grodzi
sk u w D o ro h o b u ż u n a d r z e k ą H o ry ń na W o ły n iu (B. A. Pryščepa, J. M. N ikolčenko 1996, ryc. 91: 10). W czesnośredniow ieczną w arstw ę i obiekty wiązać na leży z czasami panow ania dynastii R om anow iczów (XIII - pocz. XIV wieku).
N astępnie na podstaw ie przebiegu odkrytych murów odsłonięto pozostałe części fundam entow ej partii „ba bińca” (ryc. 1A, B). G łębsza analiza architektoniczna m urów ujaw niła istnienie trzech przypór przy ścianie północnej synagogi, które pow stały przed X V III w ie kiem , kiedy to dobudow ano „babiniec” w znosząc czę ściow o jeg o m ury na koronach przypór.
N iezw ykle cenne efekty przyniosły nadzory arche ologiczne w ykopów usytuow anych na w schód i północ od badanego terenu (U. R uszkow ska, T. D zieńkow ski, 1997). W trakcie prac ziem nych odsłonięto m ury „ba bińca” - narożnik N E, co um ożliw iło doprecyzow anie pom iarów badanego założenia architektonicznego.
Opisane wyżej badania prow adzone są na terenie, który now ożytne źródła pisane w iążą z obecnością za konu dom inikanów . Z a k o n n ic y p rz y b y li do C hełm a w X IV w. i osiedlili się w pobliżu kościoła p.w. NM P lokow anego na tym obszarze (B. Z im m er 1974, s. 44; S. Rudnik 1996, s. 218; M. Zahajkiew icz 1996, s. 274). Będący w posiadaniu zakonników kościół i klasztor uległ spaleniu w 1578 r., w skutek czego dom inikanie opuścili Chełm. Przypuszczalnie w pobliżu chrześcijańskiej św ią tyni istniała w tym okresie żydow ska bożnica, która rów nież spłonęła w 1578 r. (P. Sygow ski 1987, s. 43-44). Po pożarze m iasta Żydzi rozpoczęli starania o pozyskanie opuszczonego placu z pozostałościam i kościoła i klasz toru. O trzym ali zgodę bp. A. Pilchow skiego i starosty Ł aszcza na budow ę nowej bożnicy na tym terenie (ist nieje hipoteza m ów iąca o posadow ieniu synagogi na fun dam entach zniszczonego kościoła lub klasztoru dom ini kańskiego) i przypuszczalnie wzięli plac w dzierżaw ę (P. Sygowski 1987, s. 45). N ow a synagoga pow stała pod koniec XVI wieku, przypuszczalnie w latach 1583-1585 i ostatecznie została zniszczona przez N iem ców w 1940 roku (P. Sygowski 1987, s. 45; M. Zahajkiew icz 1996, s. 274). Pozostały po niej m ury fundam entow e niew i doczne obecnie na pow ierzchni ziemi.
Prace prow adzone na tym stanow isku m ają za zada nie dokładnie rozpoznać m ury synagogi oraz jej ew en tualny architektoniczny kontekst z kościołem i będą kon tynuow ane w sezonie 1998.
218 To m a s z Dz i e ń k o w s k i
Ryc. 1. Chełm, ul. Krzywa 37, stan. 160. A - lokalizacja odsłoniętych murów: 1 - odkryte mury babińca, 2 - narożnik NW babińca odsłonięty w trakcie nadzorów, 3 - rekonstruowany przebieg murów, 4 -przypory, 5 - fragment północnego muru synagogi. В - synagoga i babiniec - rzut parteru, przerys planu z 1934 r. 1 - mury babińca i synagogi odkryte w trakcie badań, 2 - kamienne przypory, 3 - rekonstruowany przebieg murów, 4 - nieodsłonięte mury synagogi.
Ryc. 2. Chełm, ul. Krzywa 37, stan. 160. Obiekt 3 - wybór zabytków: a-d - brązowe szpile; e - brązowe zapięcie do książki; f - paciorek szklany; g, h - fragmenty szklanych bransolet; i-k - ceramika XIII w. (rys. A. Mazur).
220 To m a s z Dz i e ń k o w s k i
Lit e r a t u r a
M a z u r e k W.
1997 Wyniki badań i nadzorów archeologicznych przeprowadzonych w Chełmie w 1996 i 1997 roku przy ul. Lubelskiej 11-13, APŚ, t. 2, s. 167-
173.
P r y š č e p a, B. A., N i k o l č e n k o J. M.
1996 Litopysnyj Domhobuż w period Kyïvś koi Rusi, Rivne.
R u d n i k S.
1996 Rozwój przestrzenny Chełma - tendencje histo ryczne i perspektywy [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 215-244.
R u s z k o w s k a U., D z i e ń k o w s k i T.
1997 Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Chełmie przy ul. Krzywej 37, stanowisko 160, mps PSOZ Chełm.
S y g o w s k i P.
1987 Synagogi w Chełmie, mps PSOZ Chełm. Z a h a j k i e w i c z M.
1996 Kościół łaciński w Chełmie w okresie przedro zbiorowym, [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 265-276.
Z i m m e r В.
1974 Miasto Chełm. Zarys historyczny, Warszawa
To m a s z Dz i e ń k o w s k i
Fir s t St a g e o f Ar c h a e o l o g i c a l Ex c a v a t io n s o f a 1 6t h Ce n t u r y Sy n a g o g u e in Ch e ł m, 3 7 Kr z y w a St r e e t, Sit e 1 6 0
In the season 1997 pre-investment works were initiated at constituted a porch. Below the utilisation level of the synago-37 Krzywa Street, site 160 in Chełm. In the course of the works, gue an early Medieval cultural layer was uncovered as well as the northern foundation wall was discovered of a 16th century a number o f features dated to the 13th century. The excava-synagogue and fragments of a 18th century extension which tions are to be continued in 1998.
