Uwagi o funkcjach prawa pracy (w związku z postulatami wyodrębniania „proaktywnej” funkcji prawa pracy)

Uwagi o funkcjach prawa pracy

(w związku z postulatami wyodrębniania

„proaktywnej” funkcji prawa pracy)

Uwagi w stępne

Zainicjowanie dyskusji nad „proaktywną” funkcją prawa pracy w pol­ skiej doktrynie prawa pracy1 „wpisuje się” w występujące od połowy lat 90. XX wieku tendencje do: (a) powrotu do tradycyjnego katalogu funkcji przypisywanych prawu pracy2; (b) wzbogacania tegoż katalogu poprzez wyodrębnianie kolejnych funkcji tegoż prawa3.

1 W polskiej doktrynie praw a pracy problem atykę podjęto na Ogólnopolskiej Konferencji N aukow ej, „»Proaktyw na« funkcja praw a pracy?”, zorganizow anej przez K rakow ską Akadem ię im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego w Krakowie 20 m aja 2010 roku.

2 Tendencje te prezentuję w opracowaniu: B.M. Ćwiertniak, Wstęp: O ujmowaniu

fu n kcji p ra w a p ra c y [do Rozdz. 4: F unkcje p ra w a pracy, [w:] Z arys system u p ra w a pracy, t. I: C zęść ogólna p raw a pracy, red. K.W. Baran, W arszawa 2010, s. 167-171, tam że po­ wołana obszerna literatura przedmiotu. Por. również: B.M. Ćwiertniak, O fu n kcja ch pra w a p ra cy ja k o instrum entu polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna. Badania, dydaktyka, rozwój, red. A. Rączaszek, Katowice 2008, s. 312-314; B.M. Ćwiertniak, Wstęp: O ujm o­ waniu fu n kc ji...

3 Ibidem , odpowiednio s. 169-171, s. 314. Ta tendencja przejaw ia się zw łaszcza w pracach K.W. Barana oraz M. Skąpskiego, cytow anych dalej w przypisach 13, 14 i 4

48 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

Zauw ażyć bowiem należy, że w okresie wcześniejszej dekady (początek lat 80. - połowa lat 90. XX wieku) dość eksponowane były stanowiska negujące tradycyjny katalog owych funkcji, po części zaś także sam ą konstrukcję funkcji prawa pracy4.

W moim przekonaniu podstawowymi wątkami tej dyskusji winny być:

1) określenie (zdefiniowanie) pojęcia „proaktywnej” funkcji prawa pra­ cy;

2) wskazanie zakresu (podmiotowego i przedmiotowego) realizacji owej funkcji;

3) instrumentarium prawnego tej funkcji (wskazanie określonych prze­ pisów, instytucji prawnych, czy ich zespołów „realizujących” ow ą funkcję, - inną kw estią będzie czy wyliczenia uznawane za pełne, czy też przykładowe, obejm ujące „podstaw owe” czy „wiodące” środki prawne);

4) relacje tak pojętej funkcji „proaktywnej” prawa pracy do dotychczas wyodrębnianych i akceptowanych w doktrynie prawa pracy funkcji przypisywanych temu prawu (obrazowo mówiąc: m iejsce tej funkcji na „mapie” funkcji prawa pracy);

5) przyczyn (przesłanek), dla których zdecydowano się na wyodrębnienie takiej funkcji (aksjologicznych, politycznych, utylitarnych etc.); które pozw olą na ocenę:

6) prawidłowości (poprawności metodologicznej); 7) celowości wyodrębnienia takiej funkcji prawa pracy.

Szczupłe ramy niniejszego opracowania, przede wszystkim zaś szczupłość rozważań adherentów koncepcji wyodrębniania

„proaktyw-4 Por. zw łaszcza nader krytyczne wypow iedzi K. K olasińskiego i J. Jończyka. K. Kolasiński, P raw o p ra c y i zabezpieczenia społecznego, Toruń 2001, s. 96 i nast., zw łaszcza s. 98; J. Jończyk, P raw o pracy, W arszawa 1984, s. 16-18; idem, P raw o pracy, W arszawa 1995, s. 25 i nast. Stanow iska te odróżnić należy od stanow isk tych autorów, którzy w ogóle nie posługują się konstrukcją pojęciow ą „funkcja praw a pracy” . Typowym przykładem jes t tu m onografia L. Florka, Ochrona praw i interesów pracownika, W arszawa 1990, gdzie autor neguje użyteczność pojęcia „funkcja praw a” i nie stosuje go. O tych sta­ nowiskach por. m.in. w pracach: M. Skąpski, Ochronna fu n kcja p raw a p racy w gospodarce rynkowej, K raków 2006, s. 70 i nast.; B.M. Ćwiertniak, Wstęp: O ujm owaniu f u n k c j i . , op. cit., s. 167 i nast., tam że literatura.

nej” funkcji prawa pracy powodują, iż niniejsze rozważania ograniczam do ogólnych uwag dotyczących: (1) aktualnych poglądów doktryny naszego praw a pracy na katalogi funkcji przypisyw anych naszem u praw u pracy; (2) poglądów zakładających potrzebę w yodrębniania „proaktywnej” funkcji praw a pracy. Podstawowe wnioski zawieram zaś w zakończeniu.

Uwagi o k a ta lo g a c h funkcji praw a p racy

Procesy zmian katalogów funkcji prawa pracy scharakteryzowałem ogólnie w innych opracowaniach5. W tym miejscu przywołam aktualnie występujące katalogi funkcji przypisywanych prawu pracy w naszej li­ teraturze, bez dokonywania ich analizy. Prezentacja poniższa łączyć się będzie z ujęciem chronologicznym wskazanych zagadnień, ilustrować zaś będą j ą schematy ujm owania funkcji prawa pracy.

O ile przed w ojną doktryna nie posługiwała się tą kategorią6, to w okresie pow ojennym (za literaturą zachodnią, głów nie francuską) wyodrębniono początkowo dwie funkcje: ochronną i organizatorską7. Pierwsza zabezpieczać m iała interesy pracowników jako „słabszej strony stosunku pracy” (ochrona życia i zdrowia w procesach pracy, urlopy, czas pracy, ochrona kobiet i młodocianych itp.); druga zaś należytą organizację

5 B.M. Ćwiertniak, O f u n k c j a c h . , op. cit., s. 315; idem, Wstęp: O ujmowaniu f u n k c j i . , op. cit., s. 69 i nast.

6 Podkreśla to M. Skąpski, Ochronna f u n k c j a . , op. cit., s. 80. A utor ten przyw o­ łuje w przypisach klasyczne prace z okresu międzywojnia: A. Raczyński, P olskie praw o pracy, W arszawa 1930; Z. Fenichel, Zarys polskiego p ra w a robotniczego, W arszaw a-K ra- k ó w -Ł ódź-P aryż-W ilno-Z akopane 1930; J.G. Wengierow, P raw o społeczne w zarysie, W arszawa 1933.

7 Por. szerzej: W. Szubert, Szczególne w łaściwości p raw a pracy, St. Pr.-Ek., t. IV, Łódź 1970, s. 59 i nast.; idem, F unkcje p ra w a pracy, PiP 1971, nr 3 -4 ; idem, P raw o pra cy ja k o narzędzie p olityki społecznej, „Polityka Społeczna” 1974, nr 4; zob. też M. Święcicki, P raw o pracy, W arszawa 1970, s. 2 8 -3 0 . Także obecnie niektórzy autorzy ograniczają „swoje” katalogi funkcji praw a pracy do funkcji ochronnej oraz organizatorskiej. Por. A.M. Świątkowski, Polskie praw o pra cy, W arszawa 2003, s. 33 i nast. (podobnie też w nowszych w ydaniach tego podręcznika).

50 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

i funkcjonowanie procesów pracy (w tym m.in. płace, regulaminy pracy, odpowiedzialność pracownika itp.)8.

Ujęcie to obrazuje rys. 1 (Dwufunkcyjny model prawa pracy). Rysunek 1. Dwufunkcyjny model prawa pracy

Z czasem katalog ten poszerzono o funkcje: rozdzielczą i wycho­ wawczą. Funkcja rozdzielcza służyć m a podziałowi funduszy na płace, ubezpieczenia i inne świadczenia, realizując określone ustrojowe zasady podziału (dla części autorów dystrybuuje ona również określone sank­ cje). Funkcja wychowawcza polegać m iała na kształtowaniu pożądanych postaw pracodawcy i pracownika (etyka zawodowa, zasady współżycia społecznego, motywacje itd.)9. Zaznaczyć można, że w większości pod­ ręczników z lat 70. i pierwszej połowy lat 80. XX wieku odwoływano się do wskazanych czterech funkcji prawa pracy (przy czym „poszerzano” zasięg ich oddziaływania poza indywidualne prawo pracy). W szystkie one, w określonym zakresie, miały łączyć się z ideologią socjalistyczną (socjalistyczne zasady podziału, wzorce zachowań itd.,) ale też z ideami pokoju i bezpieczeństwa socjalnego10.

8 Por. szerzej: T. Zieliński, P raw o pracy. Zarys systemu. Cz. I. Ogólna, W arsza­ w a-K raków 1986, s. 46 i nast.; W. Szubert, Szczególne w łaściw ości..., op. cit., s. 59 i nast. M. Święcicki, P raw o p r a c y . , op. cit., s. 28 i nast. Z. Salwa, P raw o p ra cy i ubezpieczeń społecznych, W arszawa 1995, s. 28-31.

9 Zob. np.: T. Zieliński, P raw o pracy. Z a r y s . , op. cit., s. 44 i nast.; M. Święcicki, P raw o p r a c y . , op. cit., s. 28-30. Por. też Z. Salwa, F unkcje p raw a p ra cy [Rozdz. 4], [w:] Zarys system u p ra w a p r a c y . , red. K.W. Baran, op. cit., s. 176-179.

10 Por. B.M. Ćwiertniak, O fu n kcja ch p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 313 i nast. i po­ w oływ ana tam literatura z tego okresu. Szersze om ówienie u M. Skąpskiego, O chronna f u n k c j a . , op. cit., s. 80 i nast. (Rozdz. 2.3 Tradycyjna typologia fu n kcji p ra w a pracy),

tam że obszerna literatura.

Po wspomnianym ju ż okresie negowania części ww. funkcji podział ten zyskał ponownie akceptację znacznej części doktryny naszego prawa pracy11, przy czym funkcję ochronną ujęto szerzej: jako ochronę uprawnień (czy interesów) różnych podmiotów prawa pracy, nie tylko pracowników ,jak o słabszej strony stosunku pracy”12.

Ujęcie to obrazuje rys. 2.

Rysunek 2. Czterofunkcyjny model prawa pracy

Jak wskazano wcześniej, początek nowego wieku przyniósł poglądy poszerzające „tradycyjny” katalog funkcji prawa pracy. Odnotować tu m ożna w szczególności dwa tego typu ujęcia, autorstwa K.W. Barana i M. Skąpskiego.

K.W. Baran podstawowy charakter przypisuje następującym funk­ cjom prawa pracy: ochronnej, organizatorskiej, rozdzielczej oraz „nowej” funkcji określonej jako „funkcja ireniczna prawa pracy”13.

11 Por.: M. Skąpski, O chronna fu n k c ja ..., op. cit., s. 80 i nast.; Z. Salwa, F unkcje p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 187 i nast.

12 Por. pozycje powołane w przypisie 10, zob. też szerzej: G. Goździewicz, Funkcje p raw a p ra cy w nowym ustroju p ra cy w Polsce, [w:] P raw o pracy. Ubezpieczenie społeczne. P olityka społeczna (Wybrane zagadnienia), red. B.M. Ćwiertniak, Opole 1998, s. 27 i nast.; W. M uszalski, P rzem iany fu n kcji ochronnej i organizacyjnej w praw ie pracy, PiZS 1995, nr 3. Por. również prace: Z. Salwy, N ow y ła d p ra cy w P olsce a ochronna fu n kc ja pra w a pracy, [w:] N ow y ła d p ra c y w P olsce i w Europie, red. M. Matey, W arszawa 1997, s. 51 i nast.; idem, P rzem iany p ra w a p ra c y początku stulecia a je g o fu n kc ja ochronna, [w:] M. M atey-Tyrowicz, L. N aw acki, B. Wagner, P raw o p ra cy a wyzw ania X X I-go wieku. K sięga Jubileuszow a Profesora Tadeusza Zielińskiego, W arszawa 2002, s. 295-304.

13 Por. K.W. B aran, O fu n k c ja c h zbio ro w eg o p ra w a p ra c y uw ag kilka, [w:] M. M atey-Tyrowicz, L. N aw acki, B. Wagner, P raw o p ra cy a w y z w a n ia ., op. cit., s. 399

52 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

Tę ostatnią ujmuje w sposób następujący: „Funkcja ireniczna (polu­ bowna) polega na działaniu norm prawa pracy w sposób zabezpieczający zachowanie spokoju społecznego w stosunkach pracy. Celem tych norm jest zapobieganie powstawaniu konfliktów społecznych w środowisku pracy oraz ewentualnie ich polubow na likw idacja przy zastosowaniu sformalizowanych procedur [ . ] ” 14.

A utor ten pom ija w swym katalogu „ [...] funkcje odgrywające w stosunkach pracy rolę drugoplanową bądź charakterystyczną tylko dla jednej części prawa pracy [...] wskazując tu na funkcje: wychowawczą

i gwarancyjną15.

Koncepcję tę obrazuje rys. 3.

Rysunek 3. Funkcje prawa pracy (podstawowe) w ujęciu K.W. Barana

Źródło: (rys. 1 -3 ) opracow anie własne na podstaw ie prac pow ołanych odpow iednio w przypisach (8), (9), (13).

Kolejnym, rozpowszechnionym w początkach XXI wieku, ujęciem systematyki funkcji prawa pracy jest systematyka zaprezentowana przez

i nast., szczególnie s. 410; idem, P olubow na fu n k c ja p ra w a pracy, „Polityka Społeczna” 2005, nr 1; por. też: K.W. Baran, F unkcje p raw a p ra cy [Rozdz. II.], [w:] K.W. Baran, B.M. Ćwiertniak, D. Dörre-Nowak, K. Walczak, P raw o pracy, W arszawa 2010, s. 40 i nast.

14 Cytaty: K.W. Baran, F unkcje p raw a p ra c y ..., op. cit., s. 44.

15 K.W. Baran, O fu n kcja ch z b io r o w e g o ., op. cit., s. 406 i nast., s. 408 i nast.; idem, F unkcje p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 40-414.

M. Skąpskiego, obejmująca złożony układ funkcji i podfunkcji (bezpo­ średnich i pośrednich) prawa pracy16.

Wskazany autor zaproponował uzupełnienie katalogu funkcji prawa pracy o kolejne funkcje:

a) w yrów nawczą (wyrównanie pozycji stron stosunku pracy), b) opiekuńczą (opieka nad grupami o ograniczonych możliwościach równych szans na rynku pracy),

c) promocyjna (promocja zatrudnienia), ujętych jako „podfunkcje” funkcji ochronnej prawa pracy17.

Koncepcję tę najlepiej ilustruje autorski schemat M. Skąpskiego (ry s. 4).

Prezentowane tu poglądy na tem at ilości i katalogów funkcji przy­ pisywanych w naszej literaturze prawu pracy przywołuję, by zaakcento­ wać, że w przypadku wyodrębnienia „proaktywnej” funkcji prawa pracy automatycznie pojawi się zagadnienie wzajemnych relacji tejże do funkcji „dotychczasowych”, „tradycyjnie wyodrębnianych” (itp.).

Uwagi o p o g lą d a c h z a k ła d a ją c y c h w yodrębnienie „proaktyw nej” funkcji n a szeg o praw a p racy

We wstępnej części niniejszego opracowania zaproponowałem sui ge­

neris robocze zestawienie wątków (celowo nie używam tu zwrotu „ka­

talog”, zakładającego kompletność i zupełność danego zbioru), których omówienie w dyskusji nad „proaktywną” funkcj ą uważam za niezbędne. W tym miejscu ze względu na ramy niniejszego opracowania, ograniczę się do kilku ogólniejszych refleksji.

W innych opracow aniach w skazano na dość dowolne i często przypadkowe, często logicznie i metodycznie niepoprawne definiowane w naszej literaturze zarówno samego pojęcia „funkcja prawa pracy”, jak

16 M. Skąpski, Ochronna f u n k c j a o p . cit., s. 98 i nast. A utor korzysta tu z po­ działu J. R aza na funkcje bezpośrednie i pośrednie (ibidem, s. 100); por. też J. Raz, O n the Functions o f Law , Oxford Essays in Jurisprudence, Oxford 1973, s. 283-285.

17 Por. M. Skąpski, Ochronna f u n k c j a . , op. cit., s. 98-104 i odpowiednio s. 126 i nast., 132 i nast., 139 i nast., także s. 197-292.

Rysunek 4. Typologia funkcji prawa pracy w ujęciu M. Skąpskiego

Typologia funkcji prawa pracy Metafunkcja

Z a p ew n ien ie sp ra w n eg o i h a rm o n ijn eg o d zia ła n ia sto su n k ó w sp o łeczn y ch zw ią za n y ch z w y k o n y w a n iem pra cy z ależnej

F u n k cje b ezp o śred n ie

Norm y praw ne realizu jące funkcję w pro st nak azu ją spełnienie pożąd an ych przez ustaw odaw cę stanów rzeczy

F u n k cje p o średnie

Z am ierzone stany rzeczy realizo w ane są przez łańcuch przyczynow o-skutkow y, B ezpośredni skutek ustano w ienia norm y praw nej n ie je s tje j funkcją; dopiero dalsze następstw a

bezpośredniego skutku to funkcje po średnie

F u n k cja o ch ron n a

O chron a interesów stron sto sunku pracy

F u n k c ja w y ró w n a w cza

W yrów nyw anie pozycji stron stosun ku pracy przez nadanie pracow nikom upraw nień i kom petencji nieosiąg alny ch dla

w iększości z nich w indyw idualny ch negocjacjach

z praco daw cą

F u n k c ja o r g a n iza cy jn a

O kreślenie kom p eten cji kierow niczy ch p racodaw cy. S tw orzenie ram p raw ny ch dla zrzeszania się partn erów so cjalnych, negocjacji

zb ioro w y ch i stan ow ienia autonom icznych norm praw nych

F u n k c ja o p iek u ń cza

Szczególna ochro na i w spieranie zatru dnienia grup społecznych

o ogran iczo nych szansach rów norzędnej k onkurencji n a

ry n k u pracy: m łodocianych, niepełn o sp raw n ych , kob iet w okresie m acierzy ń stw a

F u n k c ja p ro m o cy jn a

O ch rona ry n ku pracy i interesów osób poszu kujący ch pracy. W spieranie w zrostu zatrudnienia. P ro m o cja bezpośrednia: program y aktyw nego p rzeciw działania

bezrobociu. P rom ocja pośrednia: elim inacja k o sztó w i u tru d n ień proceduralnych

niew pły w ających istotnie na realizację funkcji w yrów naw czej

i opiekuńczej; zapew nienie elastyczności zatrudnienia.

F u n k cja w y ch o w a w cza

K ształtow anie pozy ty w nych w zorców zachow ań przez sankcjon ow an ie zach ow ań niepożądanych,

afirm ow anie p ożądanych

O ch ron a p r a co d a w có w

Praw o pracy chroni także interesy p racodaw cy, m .in. przez: stabilizację

stosunk u pracy; zakaz konkurencji; art. 100 § 2 p k t 4 k.p.; a r t8 k.p.; kreślenie procedury rozw iązyw ania

sporów zbiorow ych; różnicow anie pozycji praw n ych ze w zg lędu na

w ielk ość zakładu

też poszczególnych wyodrębnionych (czy przypisywanych prawu pracy) funkcji18.

Stan istniejący poddawany jest zatem krytyce. Postuluje się przy­ jęcie określonych, spójnych wewnętrznie i konsekwentnych, ujęć i zw ią­

zanych z nimi, prawidłowo utworzonych definicji19.

Sarkastycznie m ożna jednak zauważyć, iż m ożna było prowadzić krytykę i postulować zmiany, bo je st o czym dyskutow ać: są zapre­ zentowane określone koncepcje, definicje (etc.). W przypadku „proak- tywnej” funkcji prawa pracy autorzy postulujący jej wyodrębnienie czy też zastanawiający się nad jej wyodrębnieniem nie zdefiniowali pojęcia „p ro ak ty w n ej” fun k cji prawa pracy (ani w formie definicji klasycznej, cząstkowej czy np. przez postulaty)20.

Uzasadniony więc będzie postulat, by autorzy powołujący się na wspom nianą funkcję podjęli p ró b ę zdefiniow ania pojęcia: „»p roak - tyw na« fu n k c ja p ra w a p ra c y ”21.

18 Por. oceny zaw arte w opracowaniach: B.M. Ćwiertniak, O fu n kcja ch pra w a p r a c y . , op. cit., s. 311 i nast.; M. Skąpski, O chronna f u n k c j a . , op. cit., s. 56 i nast., s. 69 i nast. Z. Salwa, F unkcje p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 172 i nast. Por. też powoływane tam prace teoretyków prawa: J. Bogucka, F unkcje prawa. A naliza pojęcia, K raków 2000 (tam że obszerna literatura); M. Borucka-Arctowa, Społeczne p o glądy n a fu n k c je praw a, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk-Ł ódź 1982, czy też prace Z. Ziembińskiego, m.in.: O pojm ow aniu celu, zadania, roli i fu n k c ji praw a, PiP 1987, s. 12, szczególnie s. 17 i nast.; idem, P roblem y podstaw ow e praw oznaw stw a, W arszawa 1980, s. 480 i nast.

19 Por. M. Skąpski, Ochronna f u n k c j a . , op. cit., s. 56 i nast.; Z. Salwa, F unkcje p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 173-175.

20 Problem atykę definiow ania pojęć praw a pracy (na przykładzie definiowania „prawa pracy”) przedstawiłem w opracowaniach: B.M. Ćwiertniak, O „ogólnoteoretycznej” definicji p raw a pracy, [w:] Wybrane zagadnienia P raw a P racy i Ubezpieczeń Społecznych, red. U. Jackowiak, Gdańskie Studia Prawnicze, t. VI, G dańsk 2000, s. 15 i nast.; idem, Z za ­ gadnień definiowania pra w a p racy i je g o działów - uwagi na tle definiowania „zbiorowego p ra w a p r a c y ”, [w:] P raw o pracy. Zabezpieczenie społeczne. Z aktualnych zagadnień, red. B.M. Ćwiertniak, Opole 2001, s. 219-237; idem, Sposoby definiowania „ p r a w a p r a c y ” w po lskiej literaturze praw niczej, [w:] Studia z zakresu p ra w a p ra cy i p olityki społecznej, rocznik 1990/2000, red. A. Świątkowski, Kraków 2001, s. 9-30; idem, Pojęcie i systematyka p ra w a pracy, [w:] Zarys s y s t e m u ., op. cit., red. K.W. Baran, s. 9-4 5 , tam że literatura, także teoretyczno-praw na i logiczna dotycząca definicji praw niczych i definiowania.

21 N ie wystarczy tu w skazanie w dyskusji nad „proaktyw ną” funkcj ę praw a pracy w toku powołanej w przypisie 1 konferencji (głos B. W agner) - głośnej pracy diagnozującej przem iany praw a socjalnego w Europie. Por. też: Job Creation a n d L a b o u r Law: From

56 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

Zdefiniowanie tego pojęcia je st też niezbędne d la określenia za­ kresów (podmiotowego i przedmiotowego), w jakich funkcja ta m a się realizować (czy też - w innych ujęciach - m a być realizowana). Określenie zakresów jest tu istotne, także ze względu na założone (czy też praktycznie powstające) relacje danej funkcji do innych funkcji prawa pracy, a także konstrukcj ę odpowiedniego in s tru m e n ta riu m praw neg o danej funkcji (wskazanie istniejących norm i instytucji prawnych realizujących daną funkcję, postulowanie i wprowadzanie do systemu norm kolejnych, m a­ jących j ą realizować). Kilka ogólnych refleksji dotyczących wskazanych

zagadnień prezentuję poniżej.

Autorzy zajmujący się problem atyką funkcji prawa pracy szczegól­ nie wiele uwagi poświęcali dotąd zagadnieniom instrum entów praw nych służącym realizacji poszczególnych funkcji praw a pracy. Dotyczy to zarówno prezentacji określonego, akceptowanego w miarę szeroko w dok­ trynie układu funkcji prawa pracy (tzw. „ tra d y cy jn y ch ” fu nk cji prawa pracy: ochronnej, organizatorskiej, rozdzielczej, wychowawczej)22, jak też, tym bardziej, proponowanych w literaturze „now ych” fu nk cji (czy podfunkcji) prawa pracy. W tych ostatnich przypadkach odwołanie się do określonego, w miarę szerokiego, zestawu norm i instytucji prawnych „istniejących” w obowiązującym stanie prawnym, a wedle danego autora „realizuj ących” proponowaną przez niego „nową” funkcj ę prawa pracy, dodatkowo uzasadnia i racjonalizuje kreowanie takiej funkcji23.

W przypadku „proaktywnej” funkcji prawa pracy zaś b r a k jest kom pleksow ych w ypow iedzi n a te m a t in s tru m e n ta riu m p raw nego P rotection Towards Pro-action, red. M. Biagi, “Studies in Em ploym ent and Social Policy”, D eventer 2000.

22 Przykładem m ogą tu być prace Z. Salwy, powołane w przypisach 8, 9, 12, 18; por. też tego autora, Organizacyjna fu n kc ja p raw a pracy, Studia Prawnicze 1986, nr 3 -4 , idem, N iektóre problem y organizacyjnej fu n kcji p raw a pracy, [w:] Studia z p ra w a pracy, W arszawa 1988. Por. też prace W. Szuberta, W. M uszalskiego, G. Goździewicza, powołane w przypisach 7 i 12. Por. też Z. Hajn, R egulacja pozycji praw nej pracow nika i pracodaw cy a fu n kc ja p raw a pracy, PiZS 2000, nr 10, s. 7 i nast.

23 Por. powołane w przypisach 13 i 14 prace K.W. Barana. Szczególnie szeroko potrzebę w yodrębnienia kolejnych funkcji praw a pracy uzasadnia w swej monografii M. Skąpski, Ochronna fu n k c ja ..., op. cit., s. 19 i nast., zw łaszcza s. 98 i nast. (tytuł pod­ rozdziału: P otrzeba m odyfikacji typologii fu n kc ji p ra w a p ra cy w społecznej gospodarce rynkowej), s. 106 i nast. („ Uzasadnienie aksjologiczne i ekonom iczne ochrony pracow ni­ ków ”).

tej funkcji; choć odnotować należy próby przypisania jej określonych, konkretnych instrumentów24.

Ów brak zasadniczo nie powinien dziwić: wcześniej wskazywa­ łem przecież na brak definicji, określenia zakresu „proaktywnej” funkcji prawa pracy. Problem „przypisania” funkcjom prawa pracy określonych instrumentów prawnych znajdzie też swe odbicie w problematyce relacji funkcji „proaktywnej” do funkcji dotychczas wyodrębnianych („dotych­ czasowych”), nie będzie on jednak przedmiotem dalszych uwag.

Kilkakrotnie ju ż sygnalizowałem p ro b lem relacji „ p ro a k ty w ­ n e j” fu n k cji prawa pracy do fu n k cji dotychczas w yod rębn iany ch (i w określonym stopniu akceptowanych w doktrynie polskiego prawa pracy). Obrazowo mówiąc: wpisania jej na „mapę” funkcji prawa pracy. Także i w tym zakresie, wobec braku wyraźnych deklaracji adherentów koncepcji „proaktywnej” funkcji prawa pracy, an aliza tych kwestii nie jest obecnie m ożliwa. Ograniczę się zatem do kilku spostrzeżeń (na tle istniejącego stanu poglądów doktryny) oraz przypuszczeń (nie chcę tu użyć pojęcia: „prognoza”) co do rozwoju sytuacji.

Pierwsze stwierdzenie zdaje się tu nader oczywiste: problem wza­ jemnych relacji funkcji „proaktywnej” i funkcji „dotychczasowych” będzie tym bardziej złożony, im bardziej rozbudowaną systematykę, czy katalog „dotychczasowych” funkcji prawa pracy za podstawę owych porównań weźmiemy. Trudno by tu było rozważać różne możliwe, a hipotetyczne relacje nowej funkcji do określonego zbioru takich bądź innych funkcji „dotychczasow ych” . Prim a facie jednak w każdym przypadku now a funkcja „nachodzić” będzie na którąś (lub któreś) z funkcji dotychczas w yodrębnianych (teoretycznie m ożliwe tu b ędą zatem: nadrzędność, krzyżowanie się czy podrzędność zakresów porównywanych funkcji). Przypuszczać należy i „dotknie” to zarówno funkcji „tradycyjnych” (np. w ujęciu Z. Salwy) jak też np. „podfunkcji” zaproponowanych przez M. Skąpskiego: wyrównawczej, promocyjnej, opiekuńczej25.

24 Por. referat A. W ypych-Żywickiej, G ranice sw obody pracodaw cy w doborze pracowników p rzy ponow nym zatrudnieniu prezentowany na wspomnianej konferencji. N ota bene A utor drugiego z referatów Ł. Pisarczyk w dyskusji zdeklarow ał się jako przeciw nik wyodrębniania „proaktywnej” funkcji prawa pracy (tytuł referatu: D eregulacja pra w a pracy a je g o fu n kc ja ochronna).

25 Por. uwagi M. Skąpskiego na tem at tych funkcji, M. Skąpski, O chronna fu n k ­ cja ..., op. cit., s. 126 i nast., s. 139 i nast.

58 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

Stąd też, jak się wydaje, niektórzy zwolennicy wyodrębniania „pro- aktywnej” funkcji prawa pracy, dostrzegając ów problem, zastanawiają się nad ujęciem jej w kategoriach „podfunkcji” prawa pracy26.

Zauważyć tu wszakże można, że w przypadku złożonych „dotych­ czasowych” systematyk funkcji prawa pracy (zwłaszcza posługujących się ju ż kategoriami takimi jak: „funkcje pierwotne” i „wtórne”, „ogólne” i „szczegółowe”, „bezpośrednie” i „pośrednie”, „funkcje” i „podfunkcje”) dodatkowo pojaw ią się problemy relacji nowej „podfunkcji” do owych dotychczas kwalifikowanych jako „wtórne”, „szczegółowe”, „pośrednie” funkcji czy podfunkcji prawa pracy.

Instruktywnym tego przykładem będzie próba „nałożenia” „proak- tywnej” funkcji prawa pracy (i to zarówno traktowanej jako „funkcja”, jak i jako „podfunkcja” prawa pracy) na systematykę zaprezentowaną przez M. Skąpskiego (rys. 4).

Wyodrębnienie określonej funkcji prawa pracy (podobnie jak innych konstrukcji pojęciowych, także w prawie pracy) m a charakter konwencjo­ nalny, opiera się na przyjętych założeniach27. Stąd też, mimo zastrzeżeń przeciwko „mnożeniu” określonych konstrukcji, czy też zbyt częstym posługiwaniu się określonymi konstrukcjami pojęciowymi w doktrynie prawa pracy (np. pojęciem „funkcji prawa pracy” czy wcześniej „zasad prawa pracy” i związanego z tym postulowaniem ograniczenia ich sto­ sowania „do niezbędnego minimum”, „rzeczowej potrzeby” itp.28 m ogą 26 P ropozycję takiego „zakw alifikow ania” zgłosiła w dyskusji na om aw ianej Konferencji A. W ypych-Żywicka.

27 Por. szerzej T. Zieliński, Zarys wykładu p ra w a pracy. C zęść ogólna, Katowice 1979, s. 23, s. 25; T. Zieliński, P raw o pracy. Zarys system u..., Część I O g ó l n a . , op. cit., s. 7 i nast.; piszę o tym szerzej przy okazji om aw iania kryteriów wyodrębniania praw a pracy: B.M. Ćwiertniak, K ryteria kodyfikacyjne a wyodrębnienie pra w a p ra cy ja k o gałęzi w polskim systemie prawa, [w:] Studia z zakresu p raw a p racy i polityki społecznej, red. A.M. Świątkowski, K raków 2006, s. 9 -20; B. M. Ćwiertniak, K ryteria w yodrębniania pra w a p ra cy ja k o gałęzi system u praw a, [w:] Studia z zakresu. , op. cit., red. A.M . Świątkowski,

K raków 2007, s. 25 i nast.

28 Piszę o tym w opracowaniu: B.M. Ćwiertniak, Podstawowe zasady p raw a pracy. Zagadnienia ogólne [R.10.1], [w:] K.W. Baran, Zarys system u p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 530-531. Postulaty ograniczania liczby wyodrębnionych zasad już w połowie lat 60. X X w ieku form ułow ali m.in.: M. Święcicki, Zasady pra w a pracy, N ow e Prawo 1968, nr 3, s. 337; Z. Szubert, Zasady p raw a pracy, PiP 1957, nr 7 -8 , s. 56, przeciw „ [...] m nożeniu zasad p ra eter n ecessitatis [ ...] ” w ypow iadał się również T. Zieliński (Problem stosunku

być one oceniane jako metodologicznie poprawne29. Podobnie, możliwym będzie - pod warunkiem zachowania przez wyodrębniaj ącego taką funkcj ę autora szczególnej dbałości - poprawne w tym aspekcie określenie jej relacji do innych wyodrębnionych funkcji prawa pracy.

N iezbędne w szakże będzie tu zrealizow anie wym ogów, ja k ie nieść b ę d ą ze so b ą za ak centow ane w cześniej: pojęcie, zakresy, in ­ stru m en ty i relacje.

By zaś wyodrębnianie takie nie było li tylko ćwiczeniem z zakresu logiki i metodologii, konieczne jest oparcie go na określonych przesłan­ kach, cała zaś procedura służyć winna realizacji określonego celu czy też zespołu celów.

Wydaje się, iż stosunkowo najłatwiej zrekonstruować przesłanki leżące u podstaw koncepcji „proaktywnej” funkcji prawa pracy.

Zasadny jest wniosek, że koncepcja ta stanowi ekstrapolację na problematykę funkcji prawa pracy określonych idei i koncepcji polityki społecznej, której instrumentem m a być m.in. prawo pracy30.

Chodzi tu o koncepcję ,flexicurity” zakładającą określone połącze­ nie uelastycznienia prawa pracy i prawa zabezpieczenia społecznego (prze­ chodzących m.in. w związku z tym określone procesy deregulacyjne)31

kodeksu p racy do kodeksu cywilnego, PiP 1970, nr 3-4), nota bene autor najobszerniejszego do dziś podręcznikow ego katalogu zasad praw a pracy por. T. Zieliński, Zarys system u. , C zęśćI., s. 197 i nast. (gdzie autor sklasyfikował 45 określonych nazwami własnymi zasad). O klasyfikacji tej por. też B.M. Ćwiertniak, Z asady p ra w a pracy, [w:] K.W. Baran, B.M. Ćwiertniak, D. Dörre-Nowak, K. W alczak, P raw o pracy, W arszawa 2009, s. 56 i nast.

29 Stosow ną literaturę powołuję w pracy: B.M. Ćwiertniak, P ojęcie i system atyka p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 13 i nast., s. 55 i nast.

30 Por. szerzej: W Szubert, P raw o p ra cy ja k o narzędzie polityki społecznej. , op. cit.; idem, F unkcje p ra w a p r a c y . , op. cit.; T. Zieliński, P raw o pra cy a po lityka społecz­ no-gospodarcza i p ostęp społeczny, [w:] Z problem atyki p ra w a p ra cy i p olityki socjalnej, t. 1, red. T. Zieliński, Katowice 1977, s. 6 i nast.; idem, P raw o pracy. Zarys systemu. Część I. O g ó l n a . , op. cit., s. 51-58; B.M. Ćwiertniak, O fu n kcja ch p ra w a p r a c y . , op. cit., s. 308-311.

31 K oncepcję tę propagow ał w Polsce m.in. Instytut Spraw Publicznych, poprzez konferencje i wydawnictwa. Przykładowo wskazać tu m ożna opracowanie: W stronę aktyw­ n ej polityki społecznej, red. T. Kazim ierczak, M. Rymsza, W arszawa 2003, czy też O gól­ nopolską Konferencj ę N aukow ą nt. „Zm iany na rynku pracy i w systemie zabezpieczenia społecznego (W poszukiw aniu polskiego m odeluflexicurity)”, W arszawa 18 października 2005 r. N a tem at tendencji liberalizacyjnych i deregulacyjnych praw a pracy por. szerzej:

60 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

z zapewnieniem założonego poziomu bezpieczeństwa o charakterze socjal- nym32, „zakotwiczoną” dodatkowo w europejskim prawodawstwie33.

Omówienie wskazanej koncepcji nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.

Pojawia się tu natomiast kilka problemów: (1) adherenci koncepcji „proaktywnej” funkcji prawa pracy winni w sposób wyraźny i bezpośredni odwołać się do żywionych ocen, wartości, koncepcji, leżących u podstaw prób wyodrębnienia kolejnej funkcji przypisywanej naszemu prawu pracy; (2) powinni wskazać na uzasadnienia: moralne, polityczne, socjalne owego wyodrębnienia (zarówno w kategoriach zasadniczych, jak i utylitarnych)34; Granice liberalizacji p ra w a pracy. P roblem y zabezpieczenia społecznego, (M ateriały X IV Zjazdu K atedr (Zakładów ) Praw a Pracy i U bezpieczeń Społecznych), red. E. Bielak, H. Lew andowski, Łódź 2003; tam że literatura przedmiotu. Por. też D eregulacja polskiego rynku p ra cy, red. K. Frieske, W arszawa 2003.

32 Por. A. Patulski, K oncepcjaflexicurity a nietypowe fo r m y zatrudnienia, czyli j a k ograniczać segm entację polskiego rynku pracy, [w:] Stosunki zatrudnienia w dw udziesto­ leciu społecznej gospodarki rynkowej. K sięga pam iątkow a z okazji Jubileuszu 40-lecia p ra cy naukow ej P rofesor B arbary Wagner, red. A. Sobczyk, W arszawa 2010, s. 359 i nast.; T. Wyka, O d bezpieczeństwa socjalnego do bezpieczeństwa o s o b o w e g o ., op. cit., s. 105 i nast. Por. też K ażdy m a p raw o do.... O chrona pra w człow ieka w świetle przepisów pra w a pracy i zabezpieczenia społecznego (Referaty i wystąpienia zgłoszone na XVII Zjazd Katedr i Zakładów Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego), red. A.M. Świątkowski, W arszawa 2009, zw łaszcza Sekcja 2 „Elastyczność zatrudnienia a stabilność socjalna” . Por. również E. Kryńska, Rów now aga m iędzy elastycznością i bezpieczeństwem n a polskim rynku pracy. J a k osiągnąć flexicu rity?, B iblioteka M onitora Praw a Pracy, W arszawa 2008.

33 Por. m.in. uwagi A.M . Św iątkowskiego, P raca tym czasowa: ochrona rynku p ra cy czy pracow nika?, [w:] Studia z z a k r e s u . , op. cit., red. A.M . Świątkowski, K raków 2010, s. 47 i nast. praz dokum enty europejskie omówione s. 66 i nast. i tam też literatura przedmiotu. N o ta bene część autorów zauważa, iż w skutek dokonyw anych zm ian „ [...] bezpieczeństw o socjalne, które m a ten system zapewnić, staje się niezadaw alające [ ...] ” - tak na tle systemu zabezpieczenia społecznego T. Szulmicz, O d redaktora, [w:] Społeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego, red. T. Szulmicz, W arszawa 2010, s. 9.

34 O rozróżnieniu rodzajów w ypow iedzi i rodzajów ocen por. m.in. Z. Ziembiński, P roblem y podstaw ow e praw oznaw stw a, W arszawa 1980, s. 78 i nast., s. 116 i nast.; idem, Wstęp do aksjologii dla praw ników , W arszawa 1990, s. 7 i nast., s. 29 i nast.; K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, W arszawa 1974; J. W róblewski, O ceny w praw ie i oceny praw a, Studia Prawnicze 1970, nr 24; idem, Wartości a decyzja sądowa, W rocław -W arszaw a-K ra- ków -G dańsk 1973; M. Borucka-Arctowa, Problem y wartościowania w naukach prawnych, PiP 1968, nr 2; J. Lande, O ocenach, K w artalnik Filozoficzny 1948, t. XV II, nr 3 -4 ; A. Podgórecki, O p ojęciu oceny, Studia Filozoficzne, W ydanie S p e c ja ln e ., 1969; idem, Charakterystyka ocen praktycznych, W arszawa 1962; M. Ossowska, O dwóch rodzajach

(3) odrębną kw estią jest uzasadnienie wyboru przyjętej koncepcji polityki społecznej (jako „m eta źródła” założeń i ocen wskazanych pod (1) i (2).

Być może spowoduje to szerszą akceptację „proaktywnej” funkcji prawa pracy w doktrynie (mimo problemów „utylitarnych” przywołanych wcześniej w niniejszej części opracowania) z pew nością zaś uczyni dys­ ku sję nad tą funkcją b ard ziej rzeczową.

Wnioski

Problematyka wyodrębnienia „proaktywnej” funkcji prawa pracy nale­ ży do zagadnień teoretycznych o istotnych odniesieniach praktycznych (wdrażania określonych koncepcji polityki społecznej poprzez określone instrumentarium prawne.

Dotychczasowe wypowiedzi adherentów tego wyodrębnienia po­ traktować można jako „wywołanie tematu”, zapowiedź przyszłej dyskusji n ad funkcjam i p ra w a pracy. Jak bowiem wskazywałem, dysk usja ta k a wym aga: określenia pojęcia samej funkcji „proaktywnej” (zdefiniowania jej), określenia zakresu podmiotowego i przedmiotowego, in stru m e n ­ ta riu m praw nego, relacji do pozostałych fu n k cji p ra w a pracy.

Autorzy piszący czy wypowiadający się o „proaktywnej” funkcji prawa pracy, jak dotąd, nie zadośćuczynili wskazanym postulatom [por. cz. III opracowania].

Autorzy ci nie ujaw niają też p rzesłanek , dla których zdecydowali się na wyodrębnienie nowej funkcji prawa pracy, co praktycznie ogranicza możliwość dyskusji o celowości wyodrębniania takiej funkcji, zwłaszcza wobec trudności określenia jej relacji do dotychczasowych katalogów funkcji prawa pracy (wskazanych w cz. II opracowania).

Szersza, m eryto ry czn a dyskusja, moim zdaniem, m ożliw a będzie po zap rezentow aniu w sposób kom pleksow y sam ej koncepcji „pro- akty w n ej” funkcji prawa pracy oraz jej uzasadnień. Być może uzyska ocen, K w artalnik Filozoficzny 1946, t. XVI, nr 2 -4 ; T. Kotarbiński, Traktat o dobrej ro­ bocie, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk-Ł ódź 1982, s. 365 i nast.; T. Pszczołowski, P rakseologiczna teoria ocen, Prakseologia 1967, nr 24; Z. Tobor, Charakterystyka ocen instrum entalnych i instrum entalne ocen y przepisów praw nych, Katow ice 1986, tam że obszerna literatura.

62 B O L E S Ł A W M A C IE J Ć W IE R T N IA K

ona w wyniku takiej dyskusji kolejnych zwolenników, choć zakładać m ożna a priori, że dość ograniczoną; z pew nością nie dadzą się do niej przekonać, po pierwsze: ci, którzy nie posługują się w ogóle kategorią „funkcji prawa pracy”35, po drugie: przeciwnicy koncepcjiflexicurity (bądź podobnych) - ze względów zasadniczych, po trzecie: część zwolenników katalogów „dotychczasowych” (czy to ze względów metodologicznych, czy też „by nie komplikować sobie życia” relacją „nowej” i „dotychcza­ sowych” funkcji prawa pracy).

35 Stąd w toku dyskusji na omawianej konferencji, w yodrębnieniu „proaktyw nej” funkcji praw a pracy był przeciw ny L. Florek (por. też przypis 4). O wyodrębnianiu takiej funkcji krytycznie w ypow iadali się również: Ł. Pisarczyk, J. Wratny, L. M itrus, B.M. Ćwiertniak.