Ewidencja zabytków ruchomych w Polsce : stan, potrzeby, perspektywy

Lech Krzyżanowski

Ewidencja zabytków ruchomych w

Polsce : stan, potrzeby, perspektywy

Kornunikaty

,

dyskusje

LECH KRZYŻANOWSKI

EWIDENCJA ZABYTKÓW RUCHOMYCH W POLSCE

STAN, POTRZEBY, PERSPEKTYWY

B ezpośrednio po w ojnie, bo już w sierpniu 1945 r., na O gólnopolskiej K o nferen cji H isto­ ryków S ztu k i w y su n ięto p o stu la t in w e n ta ry za ­ cji z a b y tk ó w 1. P rz y ję ta wówczas koncepcja k atalo g u zabytków sztu k i zakładała stosunko­ wo szybkie opracow anie i stopniow e p u b lik ow a­ nie m ateriałó w . Z n a tu r y rzeczy — jak s tw ie r­ dził re d a k to r katalo g u w ojew ództw a k rak o w ­ skiego, J e rz y Szabłow ski — k atalog jest po­ w ierzch ow n y i zaw iera św iadom ie założone opuszczenia 2.

Nic też dziw nego, że czynniki kon serw ato rskie w zrozum iałej ten d e n c ji do m ożliw ie szybkiego u jęcia sta n u posiadania, już w 1948 r. zainicjo­ w a ły specjaln ą ew idencję zabytków ru ch o ­ m ych. W ro ku ty m w ydruk o w an o w zór tzw. m ałej k a rty zabytków ruchom ych i rozpoczę­

to pracę w szeregu w ojew ództw . W arto p rz y ­ pom nieć, że w łaśn ie w ów czas u kazał się III tom

in w e n ta rza topograficznego w opracow aniu J. Szabłow skiego, o b ejm ujący p ow iat ż y w ie c k i3 z załączonym i „Z asadam i Polskiego In w e n ta ­ rza Z aby tk ów S z tu k i” . Z ainicjow ana w 1948 r. ew iden cja nie p rzyniosła jed n ak spodziew a­ nych w yników . N ajlepsze re z u lta ty uzyskano w w ojew ództw ie poznańskim , w k tó ry m objęto k a rto te k ą około 80°/oi zabytków ; b y ły to jed n ak k a rty bez fotografii. W śród w ielu przyczyn isto tn y m pow odem niepow odzenia akcji było skon cen tro w anie głów nych w ysiłków w ładz kon serw ato rsk ich w k ie ru n k u zabezpieczenia, odbudow y i rem on tów zabytków budow nictw a i a rc h ite k tu ry w ty m tru d n y m okresie pow o­ jennym . Ów p ry m a t zabytków b udow nictw a i a rc h ite k tu ry , u trz y m u ją c y się nadal, w y nikał wów czas z p o trzeb y usunięcia śladów zniszczeń

1 A. G. [A leksander G ieysztor], O gólnopolska K o n ­

fe ren c ja H isto r y k ó w S z tu k i w K ra ko w ie 29.VIII— 1.IX.1945, „B iuletyn H isto rii S ztu k i i K u ltu ry ” V III

(1946), n r 1/2, s. 1(28— 131.

2 K atalog Z a b y tk ó w S z tu k i w Polsce, t. I, W o jew ó d z­

tw o k ra k o w s k ie , W arszaw a 1953 — por. w stęp.

w ojennych. W tym p rzy p ad k u p ra k ty k a kon­ serw atorsk a zaciążyła rów nież n a zam ierze­ niach d ok um entacyjnych.

P iln a potrzeba objęcia p ełną ew id encją zab y t­ ków ruchom ych była nadal odczuw ana przez czynniki konserw ato rskie zarów no jako pod­ staw a do w ydaw an ia orzeczeń o u z n a n iu ko n ­ k retn y c h obiektów za zabytki, jak i nieodzow ­ na pomoc w prow adzeniu rac jo n aln e j p olityki konserw ato rskiej w teren ie. W obec tego, że edycja serii in w e n ta rzy została — p o w y d an iu tom u obejm ującego pow iat p io trk o w s k i4 — zaniechana, w ielkie n adzieje w iązano z zapo­ w iedzianym „K atalogiem Z abytków S ztu k i w Polsce” , którego p ierw szy tom — „W ojew ódz­ two k rak o w sk ie” 5 — ukazał się w 1953 r. Z a­ dow alające jako baza w yjściow a do dalszych badań naukow ych i w stęp na in fo rm acja o waż­ niejszych zabytkach w terenie, nie m ogły k a­ talogi, z n a tu r y rzeczy uw zględnić w p ełn i po­ trzeb konserw atorskich. Dodać tu trzeb a, że m im o znacznego poszerzenia zakresu in fo rm a­ cji i rozbudow y k o rp u su ilu stra c y jn e g o w to­ m ach z ostatnich lat, „K atalog Z ab ytk ów S ztu ­ ki w P o lsce ” pozostaje nad al w y daw nictw em spełniającym tylk o w części p o trz e b y organów konserw atorskich. Dalsze w zbogacenie zakresu treści „K atalo g u ” nie jest chyba m ożliw e; nie jest i konieczne, jeżeli m a być u trz y m a n y do­ tychczasow y jego ch arak ter.

W tej sy tu acji rozpoczęcie nowej ew id en cji za­ bytków ruchom ych stało się koniecznością z p u n k tu w idzenia potrzeb służby k o n se rw a ­ torskiej. Po w stęp ny ch dyskusjach, po d jęty ch w 1958 r., połączonych z próbam i opracow ania

3 J e r z y S z a b ł o w s k i , Z a b y tk i S z tu k i w Polsce.

In w e n ta rz topograficzny, t. III, P o w ia t ży w ie c k i,

W arszaw a 1948.

4 Z a b y tk i S z tu k i w Polsce. In w e n ta rz topograficzny,

t. IV, P ow iat p io trk o w sk i, W arszaw a 1950.

nowego w zoru k a rty ew idencyjnej, odpow ia­ dającej w szy stk im w ym aganiom doku m en tacji k o n serw ato rsk iej, dopiero rok 1961 przyniósł rozpoczęcie akcji na p ełną skalę.

Nowa, zatw ierd zo na przez Z arząd M uzeów i O chrony Z abytków k a rta ew idencyjna za­ w iera 22 r u b r y k i 6, k tóry ch p raw idłow e w y ­ pełnienie g w a ra n tu je uzyskanie pełnej in fo r­ m acji tak o zagadnieniach konserw atorskich, jak i o dan ych niezbędnych dla badań z z a k re ­ su h isto rii sztuki. In stru k c ja opracow ania k a rt ew idencyjnych, zredagow ana w 1961 r. na 5 stro n ach , daw ała w y starczająco ściśle sform ułow ane zalecenia dla inw en tary zato ró w . E w idencją objęto zabytki zn ajd ujące się poza kolekcjam i i m uzeam i.

Pojęciu z a b y tk u ruchom ego nadano bardzo szeroki zakres. In stru k c ja m iędzy innym i o k re­ śla, że uznan o za ruchom e „zabytki zw iązane w trw a ły sposób z a rc h ite k tu rą , np. m alarstw o ścienne, w itraże, d ekoracje rzeźbiarskie a rc h i­ tek tu ry , n agrobki, epitafia itp. K a rta zaby tku ruchom ego służy rów nież do ew idencjonow a­ nia tych elem entów arch itek ton iczn o -rzeźb iar- skich, k tó re ze w zględu na sw oje bogactw o plastyczne zasłu gują na szczególną uw agę, jak: portale, ty m p an o n y , obram ienia okien, sztu k a­ terie, kom inki, posadzki itp .” . P o zytyw n ą s tro ­ ną tak szerokiej definicji zaby tk u ruchom ego było ujęcie tych d etali architekton iczn y ch, k tó ­ re nie zo stały w zięte pod uw agę w trak cie ew idencji zab ytk ów a rc h ite k tu ry n a tzw. k a r ­ tach zielonych, założonych w lata ch 1959— 1960 i n astęp n ie, po rok bieżący, w eryfik o w a­ nych, po p raw ian y ch i u zu pełnianych przez O środek D oku m entacji Z abytków . W łączenie części k a rt zabytków ruchom ych do k a rto te k i zabytków a rc h ite k tu ry jest k w estią odpow ied­ niej k lasy fik acji i opracow ania zebranego już m ateriału .

D ośw iadczenia w stępnego etap u ew idencji z 1961 r. w ykazały, że ten d en cją in w e n ta ry za ­ torów i teren o w y ch w ładz konserw ato rsk ich jest opracow yw anie tzw. pełnych k a rt ew iden ­ cyjnych, polegające na w y p ełn ian iu w szy st­ kich ich ru b ry k (por. p rzypis 6) w celu uzyska­ nia jak n a jb a rd z ie j w artościow ej d o k u m en ta­ cji. Trzeba tu wspom nieć, że wów czas liczbę zabytków ruch om ych na tere n ie k ra ju (poza m uzeam i i kolekcjam i) określano przesad nie na m niej w ięcej 500 tysięcy7. W y nikający z te ­

8 K a rta ew id en cji zabytków ruchom ych zaw iera n a ­ stęp u jące ru b ry k i: 1. O kreślenie zab y tk u ; 2. M a teria ł i te ch n ik a ; 3. S tyl; 4. Czas p o w stan ia; 5. A utor, szko­ ła, w a rsz ta t: 6. W ym iary (wysokość, szerokość, d łu ­ gość); 7. Ilość; 8. H isto ria; 9. Opis przedm iotu, syg­ n a tu ry , n ap isy ; 10. Ź ródła i bibliografia; 11. M iejsco­ wość, pow iat, grom ada, w ojew ództw o; 12. M iejsce przech o w y w an ia; 13. W łaściciel, jego adres; 14. U do­ stępnienie; 15. D ata i n r r e je s tru ; 16. A kta; 17. Ik o ­ n o g rafia i n eg a ty w y fotograficzne; 18. S tan zachow a­ nia i potrzeby k o n se rw ato rsk ie, data i nazw isko do­ konującego w p isu ; 19. P rzeprow adzone prace

kon-go założenia koszt akcji spowodow ał poddanie rew izji jej założeń. D odatkow ym argu m en tem za częściow ym ograniczeniem zakresu grom a­ dzonych inform acji był rów nież n iedostatek k a d ry odpow iednio w ykw alifikow anych inw en­ tary zato ró w . W ypełnianie w szystkich ru b ry k dla każdego zaby tk u ruchom ego, w łączając w to rów nież se ry jn e w y ro by konw isarskie, p ro ste sp rz ę ty itp, spow odow ałoby bardzo wysokie n a k ła d y finansow e, a zarazem przedłużyłoby czas trw a n ia p rac dokum en tacy jny ch co n a j­ m niej o połowę. Te p rzesłan ki doprow adziły do podjęcia decyzji o przeznaczeniu budżetu cen­ traln eg o w zasadzie na opracow yw anie tzw. adresow ych k a rt ew idencyjnych. Zasadą k a rty adresow ej jest w ypełnianie tylko pew nej części z 22 ru b ry k 8.

O rg an y kon serw ato rsk ie otrzy m u ją na niej je ­ d ynie podstaw ow e inform acje, ale — dzięki fotografii, k lasy fik acji stylow ej, d atow aniu i adresow i — uzyskują dane um ożliw iające rozpoznanie w zabytkach znajdujących się w terenie.

Rok 1962 rozpoczął m asow ą akcję ew idencji zabytków ruchom ych w Polsce. Nadzór m e ry ­ to ry czn y Z arząd M uzeów i O chrony Zabytków przekazał O środkow i D okum entacji Zabytków , w k tó ry m m ieści się ce n traln a k a rto tek a za­ bytk ów ruchom ych w Polsce. Dla każdego za­ b y tk u zakłada się dwie identyczne k arty . J e d ­ na z nich pozostaje w karto tece właściwego w ojew ódzkiego ko nserw atora zabytków , d ru ­ gą składa się w c e n traln e j kartotece. Ew idencją objęto n iem al w szystkie w ojew ództw a, p rzy czym szczególną uw agę zwrócono przede w szystkim na nie uw zględnione w p ublikacjach „K atalogu Z abytków S ztuki w Polsce”. Nie wszędzie jed n a k ew idencja przebiegała sp raw ­ nie; tru d n o ści sp raw iały zwłaszcza w ojew ódz­ tw a oddalone od centrów uniw ersyteckich, po­ zbaw ione licznej k a d ry historyków sztuki. Z naczną tru d n o ść spraw iał i sam fa k t decen­ tra liz a c ji środków finansow ych p rzek azyw a­ nych w ojew ódzkim konserw atorom zabytków . D alsze niedom agania u jaw n iły się, gdy O śro­ dek D o k u m en tacji Z abytków przedsięw ziął pró b y koo rd yn ow an ia i kontroli w yników ew i­ dencji. Nie zawsze in w en tary zato rzy stali na wysokości zadania. Z darzały się przypadki w ycofyw ania się w ykonaw ców po opracow aniu k ilku najb o gatszych w zabytki ośrodków po­ w iatu. N ie zawsze też odbiór w ypełnionych

se rw ato rsk ie, czas trw an ia , w ykonaw ca; 20. U w agi; 21. Założył k a rtę ; 22. S praw dził dnia....

7 W edług opinii O środka D okum entacji Z abytków kom p let k a r t zabytków ruchom ych dla całego k ra ju w yniesie około 120 tysięcy. Nie jest to je d n ak ró w ­ noznaczne z liczbą zabytków , bo obiekty se ry jn e — np. iden ty czn e św ieczniki znajd u jące się w jednym kościele — są w pisyw ane na jedną k artę , przy czym pod aje się ic h liczbę.

8 W tzw. k a rta c h adresow ych w ypełnia się n a s tę p u ­ jące ru b ry k i: 1, 3, 4, 5, 7, 10, 11, 12, 18, 21 oraz w y­ k o n u je fotografię.

k a r t po przedzała sum ienna ich kontrola. Do­ piero po k ilk u latach stałego kontrolow ania k a rt przez O środek D o k um en tacji Z abytków , o pracow yw ania recenzji, po licznych d y sk u­ sjach z w ykonaw cam i ew idencji i refe re n ta m i d/s zabytków ruchom ych w w ojew ództw ach, udało się ujednolicić otrzy m yw an e m a te ria ły i n a ogół w yelim inow ać zn ajd u jące się niedo­ p a trz en ia i błędy.

J a k już w spom niano — ew idencję zabytków ruchom y ch zainicjow ał Z arząd M uzeów i O chrony Zabytków , p relim in u ją c na ten cel od szeregu la t stałą sum ę w sw ym budżecie. W yniki akcji w znacznej m ierze zależały je d ­ n ak — i nad al zależą — od aktyw ności kon­ serw ato rów terenow ych. W w ielu w ojew ódz­ tw ach, k tó re doceniły w ażność tej ew idencji, znalazły się dodatkow e środki finansow e w b u ­ d żetach terenow y ch i dzięki tem u akcja cen­ tra ln a została skutecznie uzupełniona. Tak np. w w ojew ództw ie gdańskim k o n ty n u u je się za­ k ład an ie pełn y ch k a rt ew idencyjnych dla w szystkich zabytków . W niek tó ry ch w ojew ódz­ tw ach, np. w koszalińskim i zielonogórskim , środków tych starczyło tylko na założenie p eł­ nych k a rt ew id en cy jny ch dla zabytków I i II g r u p y 9. W ojew ództw o bydgoskie zostało zew i­ dencjonow ane w yłącznie k a rta m i adresow ym i. Mimo stosow ania identycznego w zoru k a rty ew iden cy jnej w całym k ra ju (por. przypis 6), in w e n ta ry za c ja zabytków ruchom ych nie jest zatem jednolicie przeprow adzona.

A naliza k a rt zebranych w c e n traln e j k a rto ­ tece zabytków ruchom ych oraz stan u zaaw an­ sow ania p rac w poszczególnych w ojew ódz­ tw ach pozw ala na w yciągnięcie w niosków op­ ty m istycznych. W 1967 r. zakończono ew iden­ cję w w ojew ództw ach: białostockim , koszaliń­ skim, szczecińskim i w rocław skim oraz w m ia­ stach w ydzielonych: Poznaniu, W arszaw ie

i W rocław iu.

W 1969 r. zakończona będzie całkow icie ewi­ dencja w w ojew ództw ach: bydgoskim , gdań­ skim , k rakow skim , olsztyńskim , rzeszowskim , w arszaw skim i zielonogórskim , a częściowo w opolskim i katow ickim . Dzięki tem u ró w ­ nież w 1969 r. będzie m ożna — k o rzy stając z w olnych już ekip in w e n tary zacy jn y ch — rozpocząć ew iden cję zabytków w ojew ództw a łódzkiego i znacznie przyspieszyć p race w w o­ jew ództw ach: kieleckim , lubelskim i po zn ań­ skim.

Pracom ew iden cyjnym tow arzyszy klasy fik a­ cja zabytków na gru p y, k tó re określiła in­ stru k c ja Z arząd u M uzeów i O chrony Z a b y t­ ków z 1962 r. In stru k c ja ta bardzo szczegóło­ wo w y jaśn ia p rze słan k i k lasyfikacji, ale — najogólniej rzecz u jm u jąc — u stala trz y k a te ­ gorie: zaby tk i m ogące reprezentow ać polską

9 Pism o Z arząd u M uzeów i O chrony Z abytków in i­ cju jące ew idencję zabytków ruchom ych w 1962 r. za­ w ierało rów nież o d rę b n ą in s tru k c ję w p ro w ad zającą

sztukę na forum św iatow ym , dzieła o znacze­ niu k rajo w y m i lokalnym . Ju ż w 1963 r. in ­ w e n ta ry z a to rz y zaczęli, zgodnie z in stru k cją , w ysuw ać sw oje propozycje klasy fik acji zab y t­ ków. Tak p rzygotow any m ate ria ł je s t p rze ­ kazyw any w ojew ódzkim kom isjom k lasy fik a ­ cyjnym , złożonym z 3— 5 h isto ryk ó w sztuki, n a jb a rd zie j — z ty tu łu swego dorobku — p rzygotow anych do tego zadania. D otychczas w ten sposób dokonano k lasyfik acji zabytków ruchom ych w ojew ództw : białostockiego, szcze­ cińskiego i w rocław skiego oraz m iasta P ozna­ nia. O becnie trw a ją p race k lasy fik acy jn e w w ojew ództw ach: koszalińskim i zielonogór­ skim. Po zakończeniu k lasyfikacji w ojew ódz­ kiej w ponad 70%, rozpocznie swą działalność c e n tra ln a kom isja klasyfikacy jna, złożona z w y b itn y ch specjalistów . Na ty m szczeblu k lasy fik acja nie będzie już m iała c h a ra k te ru topograficznego (tj. w ojew ództw am i), lecz za­ stosow any zostanie układ rzeczow y w edług rodzajów dzieł sztuki (m alow idła ścienne, m a­ larstw o sztalugow e, rzeźba kam ienna, sn y cer­ ka, tk an in y , złotnictw o itp.). D otychczasow a p ra k ty k a w ykazała, że u w zględnianie tylko trzech grup k lasyfik acji stw arza podstaw ow e trudno ści, i dlatego np. kom isja w rocław ska p ostulow ała w prow adzenie co n ajm n iej jeszcze jedn ej grupy. Nie jest w ykluczone, że w okre­ sie k lasy fik acji c e n traln e j zostanie w prow a­ dzona dodatkow o gru pa czw arta — jeżeli zajdzie ku tem u uzasadniona po trzeb a. Na korzyść obecnej, trójstopniow ej k lasy fik acji m ożna w zasadzie przytoczyć tylko jeden, lecz w ażki arg u m e n t — posługuje się ona k ry te ­ riam i stosow anym i w k lasyfikacji dzieł sztuki za granicą.

Jednocześnie z kończeniem ew idencji w po­ szczególnych w ojew ództw ach, rozpoczęto kom ­ pleksow ą w ery fik ację i k o n tro lę k a r t w te re ­ nie — odpow iednik objazdu, dokonyw anego przez red ak cję „K atalogu Z abytków Sztuki w P olsce” przed p rzekazaniem „ K a talo g u ” do d ruku. Na początek akcją tą objęto w ojew ódz­ two w rocław skie. Ju ż w stęp ne prace, realizo­ w ane od 1966 r., p o tw ierdziły obserw acje O środka D o kum entacji Z abytków , dokonane w trak cie licznych k ontroli terenow ych. Sze­ reg k a rt w ym aga uzupełnień, now ych foto­ grafii. N iektóre z opisów pow inny być pod­ dan e w ery fik acji sp ecjalisty z danego zakresu. Część zabytków już nie istnieje, b ądź też zo­ stała przeniesiona w inne m iejsce. N ad to zaś — u d a je się odnaleźć czasam i cenne dzieła, k tó re uszły uw agi inw en taryzatoró w . W ery fikację k a rt ew idencyjnych zam ierzam y p o tra k to w a ć jako sta ły proces, nieodłączny e lem en t p racy terenow ych organów kon serw ato rskich i m u ­ zeów okręgow ych, połączony z obow iązującą inspekcją konserw atorską.

podział zabytków n a trzy g rupy k tó ry ch znaczenie w y ja śn ia dalsza część arty k u łu .

J u ż obecnie c e n traln a k a rto te k a zabytków r u ­ chom ych posiada 77 tysięcy k a rt, co w p rz y ­ bliżen iu m ożna 'traktow ać jako dok u m en tację około 60% ogólnego stan u 10. F a k t ten pozw ala na p rzy stą p ie n ie do opracow yw ania i w y k o rz y ­ sta n ia tego zbioru. Co w ięcej — m ożna zało ­ żyć, że w ciągu najbliższych 3— 4 la t k om plet m a te ria łó w z te re n u całego k ra ju zostanie w zasadzie zebrany. Oczywiście należy z góry p rzew idy w ać, że nie uda się uzyskać p e łn e j do­ k u m e n ta c ji w szystkich zabytków , niem niej m ożna już teraz w yrazić przekonanie, że ew i­ den cja obejm ie około 95% ogólnej liczby za­ b y tk ó w zn ajd ujący ch się poza kolekcjam i i m u ­ zeam i, a z całą niem al pew nością — w szystkie w ażne zabytki.

Istn ie ją c a ew idencja stanow i podstaw ę do w y ­ d a w a n ia orzeczeń o u znaniu k o n k retn y ch obiektów za zabytki. Dzięki fotografii, opiso­ w i s ta n u zachow ania i in ny m inform acjom — je s t to w ażny, podstaw ow y m ate ria ł do d a le ­ kosiężnego plan o w ania zabiegów k o n se rw ato r­ skich ta k na skalę w ojew ódzką, jak i k ra jo ­ wą. Istn ie ją też i dalsze p ersp ek ty w y , k tó re o tw iera posiadana przez nas ew idencja. W stęp n y m w aru n k iem do realizacji ty c h za­ d a ń je s t p rac a nad sam ą c e n traln ą k a rto te k ą — sta ła jej kontrola, uzupełn ian ie fotografii, do­ k o n y w a n ie u zup ełn iających w pisów w m iarę p o stę p u b adań, grom adzenie b rak u jący ch k a rt itp. Ta p rac a jest w ykonyw ana na bieżąco. D alszym etapem ew idencji jest planow ane od k ilk u la t b ard ziej dokładne niż w obecnych k a rta c h opracow anie d ok u m en tacji zabytków I i II g ru p y . Z am ierzam y założyć dla nich spec­ ja ln e teczki, w który ch — poza szczegółow y­ m i, w ysokiej k lasy fotografiam i (w m iarę po­ trz e b y m ak rofoto g rafiam i itp.) — zn ajdą się szczegółow e analizy stan u zachow ania i po­ trz e b k on serw ato rskich , przygotow ane p rzez rzeczoznaw ców , pełne info rm acje z zakresu h isto rii sztuki. Ju ż obecnie p rzystąpiono do o p racow yw an ia w ydzielonej c e n traln e j k a rto ­ te k i zło tnictw a, o bejm ującej znacznie szerszy zakres in fo rm acji niż dotychczas sporządzane k a r ty ew iden cyjn e n .

F a k t posiadania k om pletu d o k u m en tacji Ziem Z achodnich i 'Północnych (poza w ojew ództw em olsztyńskim ) otw iera możliwość opracow yw a­ nia i publiko w ania zeb ranych m ateriałów . O śro d ek D ok um entacji Z abytków ro z p a tru je obecnie w a ru n k i p rzy stąpien ia do w y d aw ania now ej serii „B iblioteki M uzealnictw a i O chro­ n y Z a b y tk ó w ” 12, pośw ięconej m iędzy innym i rzeczow em u inw entarzow i zabytków . W zak

re-10 P rz y jm u ją c , że stanow ią one d o k u m en tację w ię k ­ szej liczby zabytków — por. p rzypis 7.

11 M i c h a ł G r a d o w s k i , C entralna k a r to te k a z ło tn ic tw a w O środku D o ku m en ta cji Z a b y tk ó w ,

„O ch ro n a Z ab y tk ó w ” ΧΧ(19Θ7), n r 4(79), s. 47—4·8. 12 „B ib lio te k a M uzealnictw a i O chrony Z a b y tk ó w ”

sie zabytków ruchom ych przew id u jem y w tej serii pub lik ację m ate ria łu inw en tary zacyjneg o w układzie typologicznym w zasięgu zarów no krajo w ym , jak i węższym. W roboczej 'term i­ nologii p rzy jęliśm y dla tego ty pu opracow ań ty tu ł „k o rp u s”, chociaż zam ierzenia są znacz­ nie skrom niejsze niż w dotychczas w y d aw a­ nych k orp u sach zagranicznych (zwłaszcza w zakresie szaty graficznej). Rok bieżący jest przeznaczony na przygotow anie program u , rozm ow y z autoram i, w stępne p e rtra k ta c je z w ydaw nictw am i itp. O pracow any w ten spo­ sób plan m a wskazać k ieru n k i działania p rzy ­ n a jm n ie j na okres najbliższego dziesięciolecia. Zapew ne w roku przyszłym będzie m ożna czy­ telnikom „O chrony Z ab y tk ó w ” przedstaw ić szczegółowe zam ierzenia w tym zakresie. K ażdy z tom ów będzie się składał z części opisowej, opracow anej w form ie in w entarza, obejm ującego w szystkie zabytki wchodzące w zakres danego korpusu. K ażda z pozycji będzie w zasadzie odpow iadała założeniom in ­ w en tarza, tj. będzie podaw ała datow anie, styl, a u to ra , m ateriał, k ró tk i opis in w e n ta ry za c y j­ n y (z uw zględnieniem kolory sty ki, ikonografii, pełnych inskrypcji, w m iarę p o trzeby — a n a ­ logii itp.) i bibliografię. Będzie to zatem w za­ sadzie m ate ria ł obiektyw ny, stanow iący do­ p iero podstaw ę do dalszych b adań i uogólnień. W części ilu stra c y jn e j znajdą się fotografie w iększości z cytow anych zabytków , łącznie z u jęciam i detali (w m iarę potrzeby) oraz po­ m iaram i.

K o rp u sy będą zatem opracow aniam i, zestaw ia­ jącym i jedynie k o m pletn y m ateriał, celowo pozbaw ionym i szeroko rozbudow anych analiz stylistyczno-porów naw czych, ikonologicznych itp. Ich zadaniem , poza stro n ą d o k u m en ta cy j­ ną, u trw a la ją c ą stan spuścizny narodow ej, b ę­ dzie stw orzenie bazy dla dalszych studiów i opracow ań. W okresie najbliższych k ilk u la t O środek D okum entacji Z abytków jest n a s ta ­ w iony raczej na w spółpracę z autoram i, k tó rz y z ty tu łu znacznie zaaw ansow anych p rac w swo­ jej specjalności, posiadają już częściowo p rzy ­ gotow any m ate ria ł w zakresie nas in te re s u ­ jącym .

T ak więc skom pletow anie p ełnej k rajo w ej k a r ­ to teki zabytków ruchom ych, poza stw orzeniem bazy dla planow ej p o lity k i k o n serw ato rsk iej, otw iera drogę podstaw ow ym p ub likacjo m in ­ w entarzow ym .

d r L ech K rzyżanow ski

O środek .D okum entacji Z abytków W arszaw a

u k a z u je się w dwóch seriach. S eria A, d rukow ana, je st pośw ięcona dotychczas katalogom pom iarów , s p i­ som zabytków a rc h ite k tu ry itp. (ukazały się 4 tom y). S e ria B, pow ielana, jest pośw ięcona pub lik o w an iu w y n ik ó w b ad ań technologicznych, spraw ozdań z k o n ­ fe re n c ji k o n se rw ato rsk ich i m uzealnych, tłum aczeń itp. (ukazało się 21 tomów).

INVENTAIRE DES RICHESSES D ’ART MOBILIÈRES EN'PO LO G NE. ÉTAT, BESOINS, VISÉES

Lliinventaire des rich esses d ’a r t m o bilières ré a lisé p a r les se rv ic es de la C o n serv atio n des m o n u m e n ts h isto ­ riq u es co n stitu e l’o b je t du p ré se n t article. C et in ­ v e n ta ire est ré a lisé in d é p en d a m m e n t de la p u b lic a­ tion p e rm a n e n te „C atalogue des (M onuments d’A rt en P ologne” ( In s titu t de l ’A r t Polonais p rè s l’A cadém ie des S ciences à V arsovie). 'Les in fo rm a tio n s contenues dans le „C atalogue” su sm en tio n n é , m a lg ré le u r v a le u r réelle, ne p e u v e n t fo rc ém e n t su ffire a u x besoins des services de con serv atio n tels q u e : O ffice des M usées e t de la P ro te ctio n des M onum ents près du M inistère de la C u ltu re e t des A rts, c o n serv ate u rs des v o ïe - vodies e t c o n serv ate u rs des g ra n d s c e n tre s u rb ain s. P o u r ce tte raison les tra v a u x d ’e n re g istre m e n t o n t été e n tre p ris.

L’e n re g is tre m e n t dés richesses d’a r t m o bilières in itié en 1948 su r des fiches spéciales n ’ap p o rta p o in t les ré su lta ts escom ptés. P a rm i les causes de cet insuccès il fa u t m e n tio n n e r le m a n q u e d e p e rso n n e l p o u v a n t ré a lise r ce tra v a il, le m a n q u e de dispositifs a p p ro ­ p riés et s u rto u t la n éc essité de dirig er to u t l ’e ffo rt en p re m ie r lieu p o u r sa u v eg a rd e r les m o n u m e n ts d’a rc h ite c tu re to m b a n t en ru in e ou endom m agés au cours des hostilités.

En 1961, l ’O ffice des M usées e t d e la P ro te ctio n des M onum ents p rès du M in istère de la C u ltu re e t des A rts e n tre p rit de n o u v ea u d’é ta b lir l’in v e n ta ire des richesses d ’a rt m o b ilières en P ologne. U n n o u v ea u m odèle de fiche fu t élaboré. D û m en t rem p lie cette fiche p ré s e n te ra it un m a té rie l d’in fo rm atio n su b ste n - tiel, n éc essaire a u s si bien p o u r l’en tre p rise des t r a ­ v a u x de co n serv atio n que p o u r les rech erch es sc ien ­ tifiq u es dans le dom aine de l ’h isto ire de l ’a rt. L a fiche de l ’in v e n ta ire ac tu e lle m e n t en v ig u e u r p o u r les biens c u ltu re ls m eubles co n tien t les ru b riq u e s su iv a n te s: 1. D éfinition d e l’objet. 2. M a té rie l et te c h ­ nique. 3. Style. 4. O rigines. 5. A u teu r, école, atelier. 6. D im ensions: h a u te u r, la rg e u r, lo ngueur. 7. N om bre. 8. H isto riq u e . 9. D escrip tio n de l’o b je t, sig n a tu re s, inscriptions, p h o to g rap h ie 6X9 (il est adm is et m êm e in diqué d’av o ir d’a u tre s p h o to g rap h ies annexées). 10. Sources e t b ibliographie. 11. L ocalité, d istrict, com ­ m une, voïevodie. 12. L ie u de dépôt. '13. P ro p rié ta ire e t son adresse actuelle. 14. M oyens d’y accéder (par ex. où se tro u v e la clef du m agasin, etc.). 15. D ate d ’e n re g istre m e n t e t no. de l ’in v e n taire . 16. Actes. 17. Ico n o g rap h ie et n égatifs p h o th o g rap h iq u es. 18. E ta t de con serv atio n e t besoins de co n servation, date e t nom de la p e rso n n e qui (l’in sc rit s u r le fichier. 19. Les in te rv en tio n s des c o n serv ate u rs effectu ées, durée, ex é cu teu r. 20. R em arques. 21. N om et prén o m de la p erso n n e qui é ta b lit la fiche. 22. D ate du contrôle e t nom du contrôleur.

L’e n re g istre m e n t co n cern e tous les biens c u ltu re ls m eubles se tr o u v a n t en dehors des collections e t des m usées.

On a donné une larg e p o rtée à la notion du bien cu l­ tu re l m euble — o u tre les o bjets h isto riq u e s types elle concerne non se u lem en t les p e in tu re s m u ra le s e t les stucs m ais aussi les p a rq u e ts, les d étails a rc h i­ te c tu ra u x sculptés, les po rtails, etc. C haque fiche est rem p lie en d eux e x e m p la ire s d o n t l’un re s te dans le fich ier du C o n serv ate u r d e la voïevodie ou de la ville. L ’a u tre fiche est envoyée au D ossier C e n tra l des biens cu ltu re ls m eubles au C e n tre de D ocum en­ ta tio n des M o n u m e n ts H isto riq u e s à V arsovie. Les tra v a u x d’e n re g istre m e n t co n tin u en t. L e contrôle de le u r réa lisa tio n incom be non se u lem en t au x o rg a ­ n ism es te rr ito r ia u x du service de co n serv atio n m ais

au ssi au C en tre de D ocum entation des M o n u m en ts H isto riq u es. L e C e n tre exerce ce contrôle s u r place, et il rédige des opinions co n cern an t le m a té rie l q ui lui est envoyé. Il in flu e é g a le m en t s u r le choix des tra v a ille u rs q u i s ’occupent de l ’enregisit- reim ent s u r place. Les fra is d e cette e n tre p ris e so n t co u v erts en prin cip e p a r l’O ffice des M usées e t de la P ro te c tio n des M onum ents. L es C o n s e rv a te u rs te r ­ rito r ia u x p re n n e n t à le u r ch a rg e 30% de ces fra is. J u s q u ’à la fin d e l ’année 1967 on a é ta b li 77.000 fiches du ré p e rto ire ce qui ne rép o n d p as a u n o m b re des richesses d’a rt m o bilières car p o u r les o eu v re s id e n tiq u e s (par. ex. com plet de chaises, des la m p a ­ daires, etc.) on é ta b lit une se u le fich e en m a rq u a n t dans la ru b riq u e co rresp o n d an te le n o m b re des o eu v re s considérées.

En 11969 les tra v a u x dans la p lu p a rt d es v o ïevodies se ro n t te rm in é s ce qui p e rm e ttra d ’ac cé lé re r les tr a v a u x co n c e rn a n t les te rra in s po u r lesq u els des C atalogues de M onum ents H isto riq u es o n t é té déjà élaborés. L ’on a d ro it de supposer q u ’en 1971—72 le ré p e rto ire s e ra réa lisé et alors le D ossier C e n tra l des rich esses d’a rt m o bilières com p tera 120 à 130.090 f i­ ches dans son fichier.

A u cours des tra v a u x d’en re g istre m e n t on p rocède à la p re m iè re classification des m o n u m e n ts ré p a rtis selon 3 catégories — les oeuvres p o u v a n t r e p ré s e n te r l’a r t polonais s u r le plan m ondial, les o eu v re s d ’im ­ p o rta n c e n atio n a le e t les oeuvres a y a n t u n e v a le u r locale. P o u r le groupe III (valeur locale) Гоп ne r e m p lit q u e p a rtie lle m e n t la fiche n o ta m m e n t les ru b riq u e s no. 1, 3, 4, 5, 7, 10, 11, 12, 18, 21. L es fiches rem p lies de cette façon c o n stitu e n t ce q u ’on ap p elle des „cartes d’a d re sse” e t d em an d en t un tr a v a il lim ité donc so n t beau co u p m oins chères à rédiger.

D ans la d ern iè re phase des tr a v a u x d ’e n re g istre m e n t s u r le te rrito ire de chaque voïevodie une com m ission de sp é cia listes est créée. Elle effe c tu e le con trô le des fiches e t elle propose des suggestions de classe m e n t selon les 3 catégories susm entionnées en accord avec le C o n se rv a te u r d e voïevodie soit de la ville. L o rsq u e le ré p e rto ire con cern an t la m a jo rité des voïev o d ies s e ra te rm in é, une C om m ission de C la sse m e n t C e n ­ tra le se ra créée, g ro u p a n t les spécialistes les plus é m in en ts d e d iv e rse s disciplines de l'h isto ire de l’a rt. Ils p ro cé d ero n t au classem ent des biens c u ltu re ls dans chaque dom aine (en p a rtic u lie r — o rfè v re rie , m o b i­ lier, tissus, etc.). A insi s e ra é ta b li un re le v é des biens c u ltu re ls de la p lu s h a u te v a le u r dans u n dom aine donné, su r to u t le te rrito ire de n o tre pays. D éjà a u ­ jo u rd ’h u i, on é ta b lit u n dossier spécial, sé p aré, con­ c e rn a n t les oeu v res d’o rfè v re rie et les o rfè v re s, au C e n tre de la D o cu m en tatio n des M onum ents H is to ri­ ques.

Le f a it d’avoir un dossier des richesses d’a r t m o b iliè re s à le u r p o rtée p e rm e t a u x services de co n serv atio n de d é liv re r d e s atte sta tio n s légales in d iq u a n t que lé dit ob jet a é té rec o n n u com m e bien c u ltu re l. Ce dossier co n stitue aussi la base de l’é la b o ra tio n des p la n s de conservation des m o n u m e n ts h isto riq u e s et de ce f a it il réa lise les m otions essentielles du S erv ice de C onservation.

L e D ossier C e n tra l des richesses d’a rt m o b ilières p e rm e t de réd ig e r une p u b lic atio n d ’in v e n ta ire s des objets, dont se ch a rg era bientôt le C e n tre de D o cu m en tatio n des M o n u m en ts H isto riq u e s. E n 1968 un p rogram m e de ce genre de p u b lic atio n se ra créé et après av o ir é té soum is à la discussion des o rg an ism es intéressés, il se ra p u b lié dans la „ P ro ­ te ctio n des M o n u m e n ts”.