Ignacy Roman Plenkiewicz - badacz życia i twórczości Jana Kochanowskiego

A C T A

U H H S R S I î A I I S

L O D Z I Б N S I S

POLL'* LITTER*RIA 16,

1986

Michał F idelua

IGNACY ROMAN PLBKKIEWICS - GADACZ У. Г CIA I TWÓRCZOŚCI

JANA KOCHANOWSKIEGO'

Ignacy Roman P len k iew lc z 1, ży ją c y w la ta c h 1833-19Ю , n a le ż a ł

do uczonych o r o z le g ły c h za in tereso w a n iach naukowych, sp o łeczn ych

i k u ltu raln o-o św iatow y ch . N iezw ykła praco w ito ść i czynna

postawa

obyw atelska spowodowały, że ten m iło śn ik i znawca k u ltu r y

narodo-wej za zn a czy ł w yraźnie sw oją obecność w l it e r a t u r z e p ię k n e j,

we

w spółpracy z najpow ażniejszym i in sty tu c ja m i naukowymi

w lcraju,

rozdartego pomiędzy zaborców, w badaniach d ziejó w l it e r a t u r y o j

-c z y s t e j , w organizow aniu i wydawaniu -czasop ism .

Dał s i ę poznać jako znakom ity n a u c z y c ie l języka p o lsk ie g o

w

szk ołach rządowych i prywatnych, recen ze n t k sią że k d la d z ie c i

i

m łod zieży , wykładowca tajn eg o nauczania w duchu

patriotycznym ,

redak tor i w spółredak tor cenion ych wydawnictw, twórca nowych

pro-gramów nauczania l it e r a t u r y i języka o j c z y s t e g o .

N ależy w ie d z ie ć , że Ignacy Roman P len k iew icz b y ł za

swoje

przekonania i nauczanie m łodzieży w duchu p atriotyczn ym p r z e ś la

-dowany i o s o b iś c ie szykanowany przez o sław ion ego Aleksandra

p u c h tin a, o rg a n iza to ra r u s y fi k a c j i Polaków.

Opuszczając już po raz d ru gi Piotrków Trybunalski

w

roku

1875, m ia sto , do którego b y ł bardzo przywiązany i p o z o sta w ił

w

B a rd ziej wyczerpujące inform acje o Romanie P len k iew iczu

o -

g -o siłe m w: I-;. P i d e 1 u s , D z ia ła ln o ś ć naukowa i pedagogiczna

Romana P len k iew ic za , "Z eszyty Kaukowe I n s ty tu t u K sz ta łce n ia

Nau-c z y Nau-c i e li" 1979, F ilo lo g ia p o lsk a , z . 2, t . 1, s . 52 -6 6.

nim n ie z a ta r te śla d y r o z le g łe j d z i a ła ln o ś c i k u ltu raln o-o św iatow ej

1 d z ie n n ik a r s k ie j, w yjeżdża ł I . a . P len k iew ic z do V/aiezawy z s z e

-roko nakreślonym i planami pracy naukowej.

..daptac ja uczonego i n a u c z y c ie la w nowym środow isku p r z e b ie

-g a ła szybko, ponieważ pracował on tu już przed

l a t y w

sław n ej

sz k o le ira. le s z c z y ń s k ie g o .

Praca na stanow isku p r o fe so r a p od ję ta tyra razem w I I

gimna-zjum na Nowolipkach za b e z p ie c z a ła podstawy m aterialn e pedagoga na

t y l e , śe mógł czas wolny przeznaczyć na badania naukowe,

twór-czo ść lit e r a c k ą , współpracę z czasopismami oraz na pracę с

cha-rak terze edytorskim .

V

naukowym dorobku Ignacego Romana P le n k iew ic za poważne m

iejsc e zajmują prace poświęcone lit e r a t u r z e s t a r o p o ls k ie j , a zw ła sz

cza ż y c iu i tw ó rc zo ści Jana Kochanowskiego. Wynikało to ze s z c z e

-gólnego za in ter eso w an ia uczonego k u ltu r ą k la sy czn ą grecko-rzym ską

i n aszą li t e r a t u r ą o j c z y s t ą dawnych wieków.

Gdy u s u h/łku XIX w. b y ły prowadzone ożywione dyskusje na t e -

c a t nauczania g r e k i i ła c in y w p o lsk ic h szk o ła ch śred n ich ,

I . R.

P len k iew icz z a j ą ł w t e j spraw ie zdecydowane stan ow isk o.

Świadczy

o tym wymownie jego d z ie ło p t . " K ształcen ie m łod zieży .

Nauczanie

początkowe i.ś r e d n ie " wydane w Warszawie w roku 1898 w B ib lio t e c e

D z ie ł Wyborowych, nr 24 z "Przedmową" Ju lian a Ochorowicza.

P rzeciw n icy języków k lasy czn ych g ł o s i l i , że nauczanie

tych

przedmiotów o b cią ża nadm iernie pamięć uczniów, utrud nia promocję

z k la s y do k la s y i co w ię ce j - ic h znajomość n ie ma p ó źn iej

bez-pośredniego zastosow an ia p raktyczn ego.

I . R. P le n k iew icz w y stą p ił w d y sk u sji jako zdecydowany i

gor-liw y obrońca g r e k i i ła c in y . Te dwa ję z y k i, argumentował,

sta n o

-w iły podsta-wę «-wykształcenia ogólnego od czasó-w od rod zen ia .

Mło-d z ie ż u czy ła s i ę ic h barMło-dzo c h ę tn ie , a zw ła szcza ła c in y , i

n ie

sk a r ży ła s i ę na p r z e c ią ż e n ie . N iechęć do języków k lasyczn ych

zrod z iła s i ę V/ zrodobie pozytywizmu, gzrody zaczęto wysuwać na plan pierw

-s z y praktyczną przydatność przedmiotów nauczanych w -s z k o le .

Zwró-cono uwagę, że ła c in a i greka n i e

są

przydatne przyrodnikow i,

przemysłowcowi i prz ed staw icielom w ielu innych zawodów.

Narzeka-n ia p r z e d s t a w ic ie li sta r sz eg o ’p ok o leNarzeka-nia

o d d z ia ła ły

ujem nie

na

m ło d zież, k tóra nabrała n ie c h ę c i do nauki języków k lasyczn ych

Л

u c z y ła s i ę ic h pod przymusem.

л' nauczaniu tych języków

ni ono, zdaniem I . R. P len k iew

i-c z a , b łą d , gdyż k ładzion o пасл.;к na gram atykę, ■

m niej uwagi

p o -

swięeano c z y ta n iu d z i e ł p isa r z y

ek ich i rzym skich. 2ę s y tu a c ję

n a le ż y z m ie n ić, ponieważ l i t -

ira k la syczn a j e s t dobrym

ma-te r ia łe m kształcący m i wychowawczym.

Bezpośrednią przyczyną z a in teresow an ia

s i ę

przez

Ignacego

Romana

P len k iew icza

życiem

i tw ó r czo ścią Jana

Kochanowskiego

była z b liż a j ą c a

s i ę

tr z e e h s e tn a r o c zn ica

śm ierci

c z a rn o le

s-k ie g o p oe ty.

W Warszawie Już na k ilk a lr .t przed ta d a tą a o e t a ł

powołany

k om itet wydawniczy d z i e ł Jana Koch -.‘newskiego w s k ła d z ie : Adam

An-ton;'. K ryński, Ludwi’, J e n ik e,

gn:: ._y . cr

P le n k ie w ic z ,

ïa d eu sz

W ołoizek, a stan o w is i»

r ic sa o c g o o h ią ł K onstanty

P rze

ź-d z ie c k i. Celem pracy k om itetu byTu tzw. pomnikowe wyź-danie

" B zie ł

./3*yetiu.ch*' Jana z Czam ola;.

k.t-.

; w yszło w Warszawie w

drukar-n i J ó z e f - Odrukar-ngra w roku

■ 4 . .’ciyc.'a z o s t a ła zrealizow a n a jako

wy-raz hołdu złożonego w ielkiem u p o ec ie p -zez m iłośników i

znawców

jego p o e z ji.

I . R. lle n k le w ic z n a leża ł do najak tyvm iejssy c h .członków а е з-

p ołu redukcyjnego i ta k s i ę poważnie i głęboko z a j ą ł jego

pracami, że sw oje p ó ź n ie js z e badania n ukowe skoncentrow ał na l i t e r a

-tu rze s t a r o p o ls k ie j , a zw ła szcza na wieku XVI.

Pracę zapoczątkowaną w k om ite cie wydawniczym "D aieł

w azy st-

kich" Jana Kochanowskiego

kontynuował p rzez

k ilk a n a ś c ie

l a t ,

z b ier a ją c m ater ia ły źródłow e do m onografii na tem at ż y c ia i

twórc z o ś twórc i autora "Odprawy posłów gretwórckitwórch".Owotwórcem teg o d łu g ie g o tr u

-du badawczego Ignacego Romana F len k iew icza było d z ie ło p t.

"Jan

kochanowski, jeg o rod, żywot i d z ie ła " wydane w Warszawie w roku

1897. Ta olbrzym ia l ic z ą c a ponad

C50

stro n książk a s t a ła s ię z a s

-koczeniem d la odbiorcow . W c h w ili j e j opublikow ania tw órczość po—

e ty i jeg o .ż y c ie szeroko już u nas spopularyzowano,

a le mimo

t o

spodziewano s i ę z n a le źć w pracy I . R F len k iew icza in fo rm acje nowe

lu b scharakteryzow ane g łę b ie j

i

d o k ła d n ie j

n i ż ” w opracowa-'

n ia ch ogłoszony ch

daw niej.

N ie s te t y ,

n a d z ie je

n ie

z o s ta ły

sp e łn io n e .

P ostać J . Kochanowskiego i jego dorobek twórczy są w d z i e l e

I . R. P le n k iew icz a przedstaw ione na szorokim t l e dziejowym . Autor

p r z y to c z y ł w ie le ciekaw ostek i

faktów h isto r y cz n y c h ,

k tó r e

z

czarn olesk im p o e tą , jak również z jego dorobkiem poetyckim

pozos-ta w a ły w luźnym związku i nożna je

było

pominąć

bez

w ięk sz ej

szkody d la d z ie ła . S e le k c ja m a teria łu p ozw o liła b y wyeksponować na

p i tin p ierw szy po sta ć p oety i ukazać jego w ie lk o ść i o ry g in a ln o ść

wśród twórców li t e r a t u r y z ło te g o wieku k u ltu ry p o l s k ie j .

Długie

rozw ażania o środow iskach, w których j . Kochanowski

przebywał

(Sycyna, Czarny Lay, Kraków, W enecja, Padwa, Rzym, P aryż, W ilno),

drobiazgowe charakteryzowanie r e zy d e n cji biskupów 1 magnatów,

o -

plsyw anie profesorów krakow skich, padewskich i p a r y sk ich ,

w ierne

odtw orzenie bujnego ż y c ia p o lity c z n e g o w P o ls ce XVI w.

spowodowa-ny, że p o sta ć Jana Kochanowskiego wymyka s i ę badacz owi

pod p ióra

i w w ie lu r o zd z ia ła ch pracy n ie znajdujemy żadnych in fo rm a cji

o

autorze "Trenów" i jego tw ó r c z o ś ci, jakby p isz ą c y z u p ełn ie

zapom-n i a ł , komu p rzezzapom-n aczył sw oją k s ią żk ę .

j.Jo tak obszernym d z i e l e , tak wytrwale i żmudnie

opracowanym

p rzez I . R. P łen k ie w icza , spodziewano s i ę bardzo w ie le . Znakomici

h isto r y c y l it e r a t u r y p o ls k ie j u w ażali naw et, że w rozwoju

badań

nad życiem i tw ó rczo ścią J. Kochanowskiego b ęd zie ono m iało

prze-łomowe z n a c ze n ie . Tymczasem okazało s i ę , że a u tor n ie

za sto so w ał

w badaniach ś c i s ł e j metody naukowej. Postępow ał dosyć

d ow oln ie,

jakby tw orzył, pow ieść h isto r y c z n ą o p artą na fak tach z uw zględn

ie-n ie * elemeie-ntów f i k c j i l i t e r a c k i e j . Nie p o t r a f i ł u m ie ję tie-n ie

wyko-r z y s ta ć badań popwyko-rzedników i sam w ła śc iw ie n ic nowego o J .

Kocha-nowskim i jego tw ó rczo ści n ie p o w ie d z ia ł. P o p e łn ił przy tym w ie le

błędów h isto r y czn y ch spowodowanych domysłami i przypuszczeniam i,

których n ie p o t r a f ił u z asa d n ić . Na te mankamenty d z ie ła

zw ró c ił

II

uwagę A lek sander Bruckner, recen zen t

k s ię ż k i

Ignacego

Romana

P łe n k iew ic z a . Wystawiwszy j e j surową naukową ocenę i

przeprowa-dziw szy w nikliw ą a n a l iz ę , s t w ie r d z ił:

Więc mino w sz e lk ich zarzutów , jak ie przeciw m etodzie i krytyce po

k o le i p od n o siliśm y , życzylib yśm y pracy p . P łen k iew icza sz ero k ieg o

r o z e j ś c ia s i ę i lic z n y c h c z yteln ik ów , mimo w sz elk ic h

z a str z e ż e ń ,

ja k iś cz y n iliśm y , mirro p olem ik i n a szej p rzeciw całemu planow i

1

poje ynczym szczegółom , uważamy d z ie ło jego za zdrową i

p o s iln ą

straw ę duchową. Dàleko mu do te g o , by b yło o sta tn im słowem o

Ko-chanowskim, a le zdolh-. ono przygotować i u sp osob ić do poznania i

o c e n ia n ia utworów p o e ty , zdolne ono wprowadzić choćby n ow icjusza

do g łę b o k ie j znajom ości owej p r z e s z ł o ś c i, przykuwającej uwagę

na-szą żywą wymianą m y śli, p ełn ej kolorów,^ruchów i n a m ię tn o śc i, a

brzemiennej w następ stw a d ziejo w e j wagi“".

Obsznm ość opublikowanego d z ie ła o J . Kochanowskim b y ła p rze-

szkodą zam ieszczen ia w nim w ic iu m ateriałów archiw aln ych, na k tó

-rych I . R. P len k iew icz o p a rł swoje rozw ażania.

A rch iw a lia t e jako cenne źródło wiedzy o naszym n a jw yb itnie j -

szym p o e cie z ło te g o wieku zak w alifik ow a ł do druku W ydział F ilo lo

-g iczn y Akademii U m iejętn o ści v Krakowie i o -g ł o s i ł w roku 1904 w X

tomie "Archiwum do d ziejó w l it e r a t u r y i o św iaty w P olsce"

p t .

"Akta sądowe z wieku XVI, użyte jako m a teria ł do ż y c io r y su

Jana

Ko chanowskiego".

P u b lik a c ja , zaw ierają ca 374 dokumenty, ocenion a bardzo

wyso-ko, s t a ł a s i ę podstawą mianowania Ignacego Komana

P łen k iew icza

przez Akademię U m iejętn ości członkiem -w spółpracownikiem .

Było to

n a jw y b itn iejsze i n a jb a r d ziej z aszcz y tn e w yróżn ienie uczonego

i

pedagoga.

O głoszenie dokumentów um ożliw iło I . R. P lenk iew iczow i z a j ę c ie

stan ow isk a wobec k rytycznych sądów w ygłoszonych dawniej

o

.nono-

g r a f i i wydanej w roku 1897 p t . "Jon Kochanowski, jego ród ,

żywot

i d z ie ła " .

W inform acjach poprzedzających a rc h iw a lia czytamy:

Tym sk w ap liw iej p rzeto korzystam z g otow ości Komisji

do

Badałl

H is to r ii" L ite r a tu r y i Oświaty w P o lsce przy Akademii U m iejętn ości

V/ Krakowie, k tó ra w z ię ła na s ie b ie o g ło sz e n ie tych dokumentów

w

c a ło ś c i . Będzie to z r e s z t ą uspraw ied liw ieniem 3 ię z zarzutów , ja

-k ie wyw ołała no ja praca o Kochanows-kim. Jed ni bowiem z

krytyków

n iek tó r e w n i e j s z c z e g ó ły z tego ź ró d ła czerpane podaw ali w w

p liw o ść; in n i w szystk o, co s i ę o d n o siło do spraw majątkowych

v -

chanowskiego oraz ic h prywatnych stosunków, u z n a li za b a la s t

zby-teczn y w ż y o io r y s ie poety,"gd yż dosyć już mamy w lit e r a t u r z e

róż-nych burd sz la c h e c k ic h i p ie n ia c k ie h zapędów".

0

i l e , zw łaszcza o s t a t n i z tych zarzutów , je 3 t s łu s z n y ,

w

ie-dzą w szy scy , k tó rzy z n ają podobne prace w lit e r a t u r a c h

a n g ie

l-s k i e j , n ie m ie ck ie j i in n ych , o w ie le w n ie od n a l-szej

bogatszych.-

Tam każdy s z c z e g ó ł, odnoszący s i ę do l u d z i , czczonych przez o g o ł

ośw iecony, podaje s i ę i z a p isu je z całym pietyzmem i

s k r s ę tn o s-

c ią . Czy za ś można oznaczyć poziom ety c zn y dawnej epok i bez

zna-jom ości, odnoszących s i ę do n i e j dokumentów sądowych, to

chyba

^A. B r u c k n e r , Jana Kochanowskiego d z ie ła v/szy,'itkie.

Wy-danie pomnikowe. Tom czw arty, cz ę ść p ierw sza , "Prace

F il o l o g ic z

-ne" 1899, t . 5, s . 664.

k w es tia t a od dawna przesądzona z o s t a ł a . Inne z r e s z t ą r e c e n z je o

ż y c io r y s ie Kochanowskiego o r a e k ły , i ż wprawdzie zebrano w

nim

^ d o t ą d 0

P isa n o, l e c z n ie w niesiono n ic

do

n ie g o , co by na t ę p o sta ć nowe ś w ia tło r z u c i ło . Czy tak

l e s t ,

r o z a.r z y g a ć n ie do mnie n a le ż y . Zdaje s i ę jednak, i ż z tych do-

y t y ?h 4 f aZ Pi e i v a z y z pyłu archiw alnego n ie je d e n

i ^ c h m io r c ln ia ? 711

sp r ostow ał t y ln e , a powtarzano na wiarę

Z prac badawczych Ignacego Romana P le n kiew ic z a nad

l i t e r a

-turą s ta r o p o ls k ą n a le ż y odnotować je s z c z e dwie p o z y c je . Na c z t e -

r e ch se tn ą r o c z n ic ę urodzin M ikołaja Reja o g ł o s i ł studium

p t .

"M ikołaja Reja z Nagłowic e tyk a" . W la ta c h 1906-1907 wydał

"Dwa

d i a l o g i p u łtu s k ie z l a t 1622 i 1623". D ia lo g i t e , wystawione

w

c iąg u XVI i w pierwszym ćw ierćw ieczu XVII w ., znane je s z o z e

ba-daczom w roku 1827, z a g in ę ły podczas r e s t a u r a c ji

po je z u ic k ie g o

k o ś c io ła w Pułtusku i od t e j pory uznano je za zatr acone

bezpo-w ro tn ie. I R. P le n kiebezpo-w ic z odkrył in n e , n iż z a g in io n e , ic h

egzem-p la r ze egzem-podczas badania zbiorów A leksandra P o liiisk ie g o i wykazał

naukowo zw iązki odnalez ion yc h zabytków z formami

dramatycznymi

uprawianymi w H is z p a n ii.

Żadna z zaprezentowanych tu prac I . R. P le n k ie w ic z a , z

wy-jątkiem jego-aktywnego u d z ia łu w wydaniu "D zieł w s z y s tk ic h “ Jana

Kochanowskiego, n ié m iała charakteru przełomowego. Uczony p o głę

-b i a ł i popularyzow ał w iedzę o l it e r a t u r z e s t a r o p o l s k i e j .

Jako

n a u c z y c ie l i obywatel s p e ł n ia ł z a s z c z y tn ie zadania

okr eślone

przez c z a rn ole sk ieg o p o e tę w " P ie śn i XIX" z ’»Ksiąg wtórnych".*

Służymy poczciw ej spraw ie, à jako kto może,

Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże*.

I n s t y t u t K sz ta łc e n ia N a u c z y c ie li

Piotrków T rybunalski

Akta sadowe z wieku XVI, użyte jako m ate r ia ł do

ż y c io r ys u

Jp.na Kochanowskiego, z e b r ał i wydał R. P le n k ie w ic z , [ w : l

A r chi-

wunJ °

L ite r atu r y i Oświaty w P o ls c e , t . 10, Kraków 1904

s . 168—169.

+

* J *. + ° c h a n o w s к i , P ie ś ń XIX, [ w;J D z ie ła

p o l s k ie ,

t . 1, wstęp i p r z yp isy J. K rzyżanowski, Y/arszawa 1953, a . 336.

Michał F id elu s

IONACY ROMAN FLENKIEWICZ - THE INVESTIGATOR

JAN KOCHANOWSKI *S LIFE AND OUTPUT

The author reminds the fig u r e o f the tea to h er and

s c i e n t i s t ,

e d it o r o f “The com plete V

.’orka by Kochanowski". île tr ea ted o f the

P len k iew icz monograph o f

Kochanowski

and

th e volume o f XVIth

centu ry a rc h iv e s ( 374 documents) which were p ub lish ed by th e

in

-v e s ti g a t o r . He s t r e s s e s the ro lo o f P lenk iew icz in p o p u la r isa tio n

Old P o lis h L ite r a tu r e .