"Nieco akademicki abecedariusz". "Skarga umierającego" inaczej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA L1TTERARIA POLONICA 9, 2007

I. LITERATUROZNAW STW O

B a r to s z J a lo s z y h s k i

„N IE C O A K A D EM IC K I A B E C E D A R IU S Z ” . S K A R G A U M IE R A JĄ C E G O IN A C Z E J

Należy wiedzieć, że omawiane tu harmonie nie były wynalezione przez umysł ludzki, lecz z przyzwolenia boskiego objawione [...].

Reginon z Prüm 1

1. Wstęp

W płockim przekazie S kargi umierającego2 są pew ne fragm enty, które nie zostały zaakceptow ane przez badaczy, pom ijano je w analizach, a w in-terpretacjach nie odgryw ały roli. O to problem atyczne trzy zw ro tk i3:

Fałszywy mi świat powiedal, Bych ja długo żyw byci miał, W czora mi lego nie powiedał, Bych ja długo żyw byci miał. [...]

M łotem moje pirzsi biją, D usza nie śmie wynić szyją; Widzi niebo zatworzone, Widzi piekło otworzone.

Nie gdzie się przed Bogiem skryci, D usza nie śmie przed sąd jid ; Widzi niebo zatworzone, Widzi piekło otworzone.

1 R e g i n o n z P r ü m , De harmonica institutione, cyt. za: W. T a t a r k i e w i c z , Historia

estetyki, t. 2, Warszawa 1989, s. 125.

2 Posługiwać się będziemy określeniami Skarga umierającego lub Skarga.

3 Tekst utworu według: W. W y d r a , W. R z e p k a , Chrestomatia staropolska: teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 277-280. Tekst ten uzupełnia zwrotkę S wg przekazu

Z badam y, czy rozmieszczenie pow tórzeń sugerow ać m oże ich integralną, w yjątkow ą rolę w planie utw oru. Celem tej pracy jest właśnie wykazanie celowości pow tórzeń, p ró b a odkrycia nowego klucza do zrozum ienia utw oru, odnotow anie spostrzeżeń.

2. Stan badań

Skargę umierającego odnalazł Wojciech K ętrzyński. W ydana została przez W ładysław a N ehringa w 18864. Stanisław D obrzy ck i5 zw rócił uwagę na abecedarny układ zw rotek. Jan R ozw adow ski wydał tekst ponow nie0. Jan Ł oś za podstaw ow y i „najpopraw niejszy” uznał przekaz płocki7. Stefan V rtel-W ierczyński8 zwrócił uwagę na rymy i układ abecedariusza. A dam A ntoni i M irosław K ryńscy podali tek st9 według R ozw adow skiego. W H is-torii literatury polskiej P iła ta 10 form a utw oru została o pisana ja k o „łatw a m nem otechnicznie” . W incenty O grodziński11 wyraził opinię, że abecedarny układ wiąże się z funkcją dydaktyczną. Stanisław R o sp o n d 12 stwierdził o tekście płockim : „zachow ał popraw niejszą form ę w iersza” 13. Jerzy W oron- cz ak u wykazał, że „uk ład stroficzny tekstu płockiego jest kunsztow ny, [...] sylabizm praw ie bezbłędny” 15. A becedarność określił „jedyną [...] więzią konstrukcyjnej całości” 16. Pow tórzenia skom entow ał W iesław W y d ra17. M iały one znaleźć wytłum aczenie w „nieuw adze p isarza” . T eresa M ichałow ska

* W. N e h r i n g , Alpolnische Sprachdenkmäler, Berlin 1886, s. 283, 293-295.

5 S. D o b r z y c k i , Polska poezja średniowieczna, „Przegląd Powszechny” 1900, t. 68, s. 96-97.

6 J. R o z w a d o w s k i , De morte prologus i żale konającego, [w:] Materiały i prace komisji

językow ej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. 1, K raków 1904, s. 177-180, 196-200, 205-206.

7 J. Ł o ś , Początki piśmiennictwa polskiego, Lwów 1922, s. 454-456.

8 S. V r t e l - W i e r c z y ń s k i , Średniowieczna poezja polska świecka, Wrocław 1923, BN I 60, s. X X X IX-X LV , 43-48.

0 A. A. K r y ń s k i , M. K r y ń s k i , Zabytki języka staropolskiego, W arszawa 1925, s. 438-442.

10 R. P i ł a t , Historia literatury polskiej, t. 1, cz. 2, W arszawa 1926, s. 345.

11 W. O g r o d z i ń s k i , Dzieje piśmiennictwa śląskiego, „Pam iętnik Instytutu Śląskiego” II 4, Katowice 1946, s. 33-34.

12 S. R o s p o n d , Z abytki języka polskiego na Śląsku, „Pam iętnik Instytutu Śląskiego” II 15, Katowice 1948, s. 78-82.

13 Tamże, s. 79.

14 J. W o r o n c z a k , „Skarga umierającego". Najstarsze przekazy i obce wzory, [w:] t e n ż e ,

Studia o literaturze średniowiecza i renesansu, Wrocław 1993, s. 120-138.

15 Tamże, s. 127. le Tamże, s. 131.

11 W. W y d r a , Z badań nad ,,Skargą umierającego" i ,.Dialogiem Mistrza Polikarpa ze

zsum ow ała dotychczasow e teo rie18. Jedne pow tórzenia nazw ała „pom yłkam i sk ry p to ra ” (w zw rotkach M , N )19, innych nie skom entow ała (w zw rot-ce F). Julian L ew ański20 uznał, że Skarga płocka „m a ju ż szereg zniekształ-ceń” 21. A beccdarny układ m oże, według niego, w ynikać z autorskiej chęci w yróżnienia tekstu ja k o dzieła, być m eto d ą m nem otechniczną, gw arantow ać nienaruszalność struktury.

3. Średniowieczne zwrotki, antyczne proporcje

Jacek S okolski22 i Paweł Stępień23 pokazali, ja k wielkie znaczenie w tek-stach staropolskich m iały układ, kolejność, naw et pojedyncze słowa ułożone niejako w konstelacje. Św. A ugustyn twierdził, że „piękno rzeczy polega na harm onii [...]. G dy części m ają właściwy stosunek, w ytw arza się z nich piękna całość” 2*.

Przyjrzyjm y się zw rotce F , w której pow tórzenia nie w zbudzały niechęci badaczy.

Fałszywy mi świat powicdal, Bych ja długo żyw by d miał, W czora mi tego nie powiedał, Bych ja długo żyw by ci miał.

Szósta (6 = 2 x 3 ) zw rotka składa się z 33 sylab (trzeci wers m a o jed n ą sylabę więcej niż pozostałe - dziewięć zam iast ośm iu). Jeśli nie policzymy słow a „ m i” , w dwukrotnych pow tórzeniach zaw arte są 22 sylaby (czyli 2 x 11), p o za nim i zostaje więc dokładnie ^ ^ zw rotki. Zaliczając wyłą-czone wcześniej słowo otrzym ujem y 9 sylab p oza pow tórzeniem , co stanow i

9 3 x 3 3

— = —- - - = — strofy. Ja k widzimy, szósta zw ro tk a została o p a rta na

18 T. M i c h a ł o w s k a , Średniowiecze, Warszawa 2002, s. 503-507, 508-512. 19 Tamże, s. 504.

20 J. L e w a ń s k i , Średniowieczne dramaty obrzędowe w języku polskim, [w:] t e n ż e , Dramat

i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981, s. 68-79; Użyte przeze mnie w tytule

określenie pochodzi z tej publikacji (patrz s. 73). 21 Tamże, s. 69.

22 J. S o k o l s k i , Lipa, Chiron i labirynt. Esej o „Fraszkach”, Wrocław 1998.

23 P. S t ę p i e ń , ,.Am arant" znaczy „nie więdnący". Tajemnice neoplatońskiej architektury

,,Roksolanek" Szymona Zimorowica, „Pamiętnik Literacki” 1996, z. 1, s. 19-38; t e n ż e , Chaos i Ład. „Lament świętokrzyski" >v świetle tradycji teologicznej, „Pam iętnik Literacki” 1998, z. 1,

s. 69-94.

liczbie 3, zapam iętajm y rów nież obecne w niej 2 i 11. Św. A ugustyn w De libero arbitrio tak w ypow iadał się o liczbach:

Wszystko m a kształty, ponieważ m a liczbowe wymiary. Odbierz je, a nic nic pozostanie z tych rzeczy. [...] Liczba jest warunkiem [...] istnienia [podkr. B.J.]25.

Przekonanie to m ogło być po dziesięciu w iekach głęboko zakorzenione w umyśle pisarza Skargi. M ógł on zarów no celowo tak uk ład ać tekst, by przesycić go liczbowymi, ilościowymi zależnościam i, ja k rów nież czynić to zupełnie bezwiednie, kierow any ówczesnym poczuciem estetycznym . Sposo-bem zapewnienia trwałości utw oru m ogło być ułożenie go w oparciu o liczby. Św. A ugustyn pisze w traktacie De musica:

Czy nie sądzisz, że owa sztuka [...], któ rą posługują się ludzie piszący wiersze, zawiera w sobie pewne liczby stanowiące reguły wierszowania? [...] Czy liczby [...] przemijają wraz z wierszem, czy też pozostają? Z pewnością trwają nadal2®.

Szanse utw o ru n a ja k najdłuższe przetrw anie zdają się w zrastać p ro p o rcjo n aln ie d o intensyw ności liczb w jego strukturze. Spraw dźm y, czy an alo -gicznie d o strofy 6 - F przedstaw iają się 12 i 13, czyli M i N - w których odnajdujem y ta k w yraźne pow tórzenia.

M łotem moje pirzsi biją, Dusza nie śmie wynić szyją; Widzi niebo zatworzone, Widzi pieklo otworzone.

Nie gdzie się przed Bogiem skryci, Dusza nie śmie przed sąd jici; Widzi niebo zatworzone, Widzi piekło otworzone.

Połączone są one dw om a (właściwie dw om a i pół) jednobrzm iącym i wersami, m ożem y je p o trak to w a ć ja k o jed n ą całość. W yniki oddzielne: zw rotka M - 32 sylaby, N - 32 sylaby, pow tórzone - 20 sylab, poza pow tórzeniem - 12. W yniki obydw u stro f razem: 64 sylaby, 40 pow tórzonych, 24 poza pow tórzeniem . Z b ad ajm y p ro p o rcje pow tórzeń: ~ = ~ ? = l ;6 oraz 40 20

2 4 ~ J i ~ 1 >66666... »: 1,(6) « 1,6. Stosunek liczby wszystkich sylab do liczby

pow tórzonych jest rów ny stosunkow i pow tórzonych do pozostających poza pow tórzeniem , wynosi w przybliżeniu 1,6.

25 Tamże, s. 60. 26 Tamże.

M ianem [...] „ b o s k i e j p r o p o r c j i ” określano odkryte w czasach antyku „złote cięcie” , dzielące odcinek na dwie części, by stosunek większej z nich d o mniejszej był równy stosunkowi całego odcinka d o części większej. Ów „złoty podział” wyraża się liczbą niewymierną: ok. 1,618, i uchodził za fundam ent tchnącej pięknem harm onii17.

N a tym sto su n k u o p arte są pow tórzenia w dw óch centralnych strofach utw oru. W p rzy p ad k u Skargi pro p o rcja występuje w zw rotkach ro z p at-ryw anych zarów no razem , ja k i w każdej osobno. N a k ła d a ją się n a siebie dw a „złote podziały” .

4. Dwie części utworu

Przyjrzyjm y się tekstow i S kargi umierającego pod kątem użycia w nim pow tórzeń m niej w yraźnych od tych w zw rotkach F , M , N . W tabeli rozm ieszczam y kolejne strofy, zaznaczam y, k tó re z nich je posiadają. Pod uw agę bierzem y brzm ienie wyrazów, więc zaznaczam y także w ystępow anie zbieżności fonetycznych pojedynczych słów.

Tabela 1 - Powtórzenia Zw t. A В

с

к

o

Q

4

_{i +}

O trzym ujem y u k ład strof: 1 1 1 - 0 - 1 - 1 - 1 - 0 - 1 1 1 - 1 1 - 1 1 - 0 - 1 1 - 0 - 1 1 - 0 - 1 (1 — pow tórzenia, zbieżności, 0 - brak, w yróżniam y i tłustym drukiem oznaczam y strofy M , N). Łączym y w grupy: 3 1 3 1 3 2 2 1 2 1 2 1 1. Otrzym ujem y tekst składający się z dwóch części: pierw sza o układzie 31313 (11 zw rotek), d ru g a 22121211 (12 zwrotek). G dzie przebiegałby podział m iędzy nimi? Przed stro fą M . Czy to możliwe, że Skarga umierającego jest utw orem tak d okładnie zaplanow anym ?

5. Okiełznać pamięć. Plan Skargi planem utworu oralnego

[...] w XV wieku, a nawet i w pierwszej połowie XVI, obieg oralny odgrywał wciąż rolę podstawową. Składały się nań: głosowe wykonanie [...]; słuchowy odbiór licznego zazwyczaj audytorium ; przechowywanie tekstu w pamięci [...], wreszcie - odtwarzanie utrwalonego pa-mięciowo utworu [...]. Zapis ręczny pełnił rolę jedynie pomocniczą [...]28.

Lew ański w spom niał o m ożliwym wygłaszaniu S ka rg i „z pam ięci z okazji obrzędu pogrzebow ego” 25. Przypatrzm y się Skardze umierającego ja k o utw o-rowi, któ ry po usłyszeniu m a zostać zapam iętany. W alter J. O ng w swojej publikacji Oralność i piśmienność30 wymienia cechy, jak ie pow inien mieć tekst oralny. Czy m a je Skarga?

U tw ó r taki posiad ać m usi odbiorcę („rozm ów cę”), gdyż „w iąże się [...] z kom unikow aniem ” 31. T ę kwestię uznajem y za z góry rozstrzygniętą po -zytywnie.

W yrażane w tekście myśli m uszą być łatw e do zapam iętania. Pouczenia daw ane um ierającem u, podobnie ja k psychom achia32, były m otyw am i rozpow szechnionym i w średniow ieczu, obecnym i w św iadom ości odbiorcy. P ro -blem ów z przyswojeniem , a także zapam iętaniem treści nie m ogło być.

W ypow iadana w utw orze myśl m usi przybrać odpow iedni k ształt33, przede wszystkim pow inna składać się z silnie zrytm izow anych, ró w n o -ważnych jed n o stek - Skarga jest utw orem zw rotkow ym , w czterowier- szach przew aża ośm iozgłoskow iec, d o k ład n ie rym ow any z nielicznym i zm ianam i.

P ow inna zaw ierać powtórzenia lub antytezy. O pow tórzeniach ju ż w spo-m inaliśspo-m y, z kolei n a w yraźnych antytezach o p a rta jest treść zw rotek: В, C, D , F , G , K , L, M i N , z kolei czterow iersz Y łączy antytetyczność z paralelnością wersów - linia podziału przebiega nie tylko poziom o, ja k we wcześniejszych zw rotkach, ale także pionow o:

Ja Twoj synek m arnotrawny

Tyś moj ociec Miłosierny

O becne pow inny być w yrażenia epitetyczne i form ułow ane. Przykładow e epitety w Skardze', „fałszywy św iat” , „rozum głupi” , „złe d u ch y ” , „diable

28 T. M i c h a ł o w s k a , dz. cyt., s. 336. 29 J. L e w a ń s k i , dz. cyt., s. 70.

30 W. O n g , Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, przeł. J. Japola, Lublin 1992, s. 58.

31 Tamże, s. 58.

32 Patrz: T . M i c h a ł o w s k a , dz. cyt., s. 499. 33 W. O n g , dz. cyt., s. 59.

o bstąpienie” , „d o b re skonanie” , „synek m a rn o tra w n y ” , „m ili przyjaciele” . Z w raca uw agę oczywistość tych wyrażeń, w ydają się one operow ać sche-m atasche-m i, k o d u ją jed n ak podstaw ow e praw dy o życiu i wierze, np. jak i jest św iat ziemski? - rzecz jasn a fałszywy; duchy - złe, skonanie pow inno być dobre, a przyjaciele mili itp. W yrażenia form ułow ane obecne w Skardze od noszą się d o skojarzeń z życia codziennego, by w raz z sam ym zwrotem (z p ozoru nieskom plikow anym , a jed n ak często zaskakującym ja k d o -słownie p o trak to w a n e diabelskie polow anie na duszę ludzką: „staw iać duszy sidła” czy niem al obecny fizycznie, nam acalny Bóg, k tó rem u człowiek daje m niej, niż bierze dla siebie: „sobie być szczodrym , B ogu skąpym ”) p o d -sunąć odbiorcy odpow iedni sposób w artościow ania (np. „żyw ot rozpustnie chow ać” , „halerze łakom o zbierać” , „tylko w Bogu m ieć nadzieję” ). Ong stwierdził:

K ażde wyrażenie i każda myśl [...] stanowi rodzaj formuły, rodzaj stałego sposobu prze-twarzania danych doświadczenia, determinującego sposób intelektualnej organizacji doświadczenia i refleksji, oraz funkcjonującego jak o swoisty środek mnemoniczny. [...] Typowe dla oralności formuły są jednak bardziej skomplikowane niż poszczególne słowa, mimo że bywają względnie proste [podkr. B.J.]14.

O dnotujm y w pam ięci w skazyw aną przez a u to ra Oralności i piśmiermości jednoczesność organizacji intelektualnej (powiedzm y sem antycznej, sym

-bolicznej, fabularnej) i m nem onicznej (praktycznej, strukturalnej).

W yrażana myśl p ow inna być o p a rta na standardow ych układach tem a-tycznych. W przy p ad k u S kargi krzyżują się sak ram en t p o kuty, ars bene m oriendi i psychom achia35.

Isto tn e d la tekstu oralnego jest użycie przysłów. W ym ieńm y kilka sfor-m ułow ań, k tó re (poza wysfor-m ienionysfor-m i wcześniej w yrażeniasfor-m i forsfor-m ułow anysfor-m i) n ap o ty k am y w S ka rd ze: „G dzie m a siła, m a ro b o ta ” , „O śm m iar płótna, sietm stop w grobie” , „N i z pirwiny, ni z now iny” , „C o m nie dzisia, to wam p o tem ” .

A literacje i asonanse są rów nież charakterystyczne dla wypowiedzi o ra -lnych. Skarga umierającego jest utw orem rym ow anym , nie m usim y w tym w ypadku szukać m niej w yraźnych niż tożsam ość podo b ień stw 36. Przyjrzyj-m y się początkow yPrzyjrzyj-m literoPrzyjrzyj-m (bądź głoskoPrzyjrzyj-m ) wersów S ka rg i (w tabeli wiersze o d pow iadają kolejnym strofom , kolum ny w ersom ; zaznaczam y zbież-ności).

34 Tamże, s. 61.

35 Patrz: T. M i c h a ł o w s k a , dz. cyt., s. 497-499, 506-507.

34 O rym ach dokładnych, niedokładnych, asonansach, klauzulach paroksytonicznych patrz np.: S. S i e r o t w i ń s k i , Słownik terminów literackich, Wrocław 1986.

Ja k w ykazaliśm y, w Skardze obecne są aliteracje. C hcąc uw ypuklić d o -k ład n o ść p lan u tw órcy, ponow nie przedstaw iam y tę sam ą tabelę, u-kład abecedarny um ieszczając poziom o, od lewej do praw ej strony. Zapisujem y liczbę zw rotek dzielących odpow iadające sobie fragm enty, zaw ierające ali-teracje.

Tabela 3 - Symetria aliteracji

W yraźnie widoczne stały się teraz praw idłow ości w planie aliteracji Skargi. O sią sym etrii jest zw ro tk a M - aliteracje w strofach N - Х stanow ią odbicie lustrzane aliteracji w zw rotkach A -L (z przesunięciem o je d n ą strofę). K olejny podział przebiega wzdłuż zw rotki M .

6. Redundancja znaczy nadmiar

Słow a „niebo zatw orzone, piekło otw orzone” , obecne zarów no w zw rot-ce M , ja k i N , są zw rotem o dużym (w utw orze) i głębokim (treścią) znaczeniu, sform ułow aniem zwięzłym i precyzyjnym , o partym na przeciw- stawności pojęć. Ja k o jedną z cech stylu oralnego wymienia O ng redundancję, „p o w tarzanie tego, co dopiero pow iedziano” ; m a o n a „gw arantow ać nadaw -cy i odbior-cy porozum ienie” 37 i ja k pisze dalej, „[...] jest zjawiskiem pożą-danym , uw arunkow anym sytuacją fizyczną, kiedy w ypow iedź kierujem y do dużego audytorium [...]. Jest rzeczą pożyteczną dla m ów iącego powiedzieć to sam o, albo w przybliżeniu to sam o, dw a albo trzy razy” 38. W om awianym przez nas utw orze słow a zostają pow tórzone p o zaledwie dwuwersowej przerw ie, co uw ydatnia intencję ich podkreślenia. Z arysow ują w prosty i przejrzysty sposób przew odnią myśl Skargi, zaw iera się w nich wym owa, d ram atyzm utw oru. Z apam iętane (w połączeniu z w rażeniem , k tó re po zo -staw ało po w ysłuchaniu czy też m oże obejrzeniu utw oru), z pew nością świetnie spełniały funkcję dydaktyczno-ekspresyw ną.

31 W. O n g , dz. cyt., s. 65. 38 Tamże, s. 66.

Tabela 4 - Wypowiedzi A В С D E F G H I K L M N O P

_Q

v

x

111

Otrzym any układ 4 zwrotici 1 5 1 ₁₁₁ 1 5 2 1 2

W efekcie otrzymujemy: _{4 + 1 5 3 5 4 + 1} B ar to sz Ja ło sz y ń sk i

7. Rozkład wypowiedzi

W oronczak, rozw ażając dialogow ość tekstu pierw otnego, stwierdził: Umierającemu możemy bez wszelkiej wątpliwości przydzielić tylko zwrotki A-К , M , T, V, Y, Z. Prawdopodobnie brzmią jeszcze w ustach umierającego zwrotki L, N (obie narracyjne), X (modlit-wa - ta łączy się z Y). Ostatecznie możemy tu zaliczyć jeszcze zw rotkę O. [...] Zwrotki P-S w ustach umierającego nic mają sensu i przypisać je należy innym [...] osobom [podkr. B.J.]3e.

P odział ten jesteśm y skłonni zm odyfikow ać. Z a zw rotki nie należące do kwestii um ierającego uznalibyśm y E, L, N , O , P, Q, R , S, X. W pozostałych „pierw szoosobow ość” wypowiedzi jest w yraźnie zaznaczona (np. A - „nie m o g ę” , С - „com m iał” , F - „m i pow iedał” , H - „nie czciłem ” , К - „m ój ro zu m ” , T - „oczy m oje” , Z - „zażycież m i świeczkę” ), p o n a d to w strofach w ydzielonych przez nas m am y do czynienia z relacjonow aniem sytuacji z p u n k tu w idzenia obserw atora, opisem z zew nątrz, pouczaniem etc., co w yklucza um ierającego ja k o osobę m ów iącą. Przedstaw m y rozróżnienie w sposób graficzny, kwestie nie należące do um ierającego dzielim y na opis (strofy przez W o ro n czak a nazyw ane narracyjnym i), pouczenie i w staw ien-nictw o (u W oro n czak a - m odlitw a).

Ponow nie zw rotka M stanowi o symetrycznym podziale utw oru na części. D o k ład n o ść rozplanow ania wypowiedzi m iała m oże n a celu zachow anie określonego p o rz ąd k u w przypadku w ykonyw ania kon k retn y ch partii przez różne osoby (lub przez jed n ą, ale np. w odm ienny sposób). G dy w pierwszej połow ie u tw o ru um ierający w yrażał swoją rozpacz (by wreszcie okazać skruchę), głos należał przede wszystkim d o niego. W drugiej jego wypowiedź zajm uje ju ż zdecydow anie mniej m iejsca, co w yjaśnia sytuacja, w której pozostaje m u tylko słuchać dobrych rad i prosić o łaskę.

8. Rama utworu?

Skarga umierającego została, ja k wykazaliśm y, zbu d o w an a n a kilku planach sym etrycznych jednocześnie. Pow róćm y teraz d o uk ład u pow tórzeń. D ostrzegliśm y dwie części utw oru: 3 1 3 1 3 oraz 2 2 1 2 1 2 11. Podział ten w ym aga uściślenia - zarów no przed, ja k i p o strofach M i N znajdują się strofy także zaw ierające pow tórzenia. Pow inniśm y więc alb o M i N przy-łączyć do którejś z części (ale do której? - przy-łączyć z obydw iem a naraz nie m ożem y, utracim y wtedy ich wyróżnienie), albo uznać te dwie strofy za część oddzielną, ta k też postąpim y. P ozostaje nam 2 1 2 1 2 1 1 . Z w rotka Z jest jed y n ą zaw ierającą pow tórzenia, w ystępującą pojedynczo. Przyglądając

się innym podziałom sporządzonym przez nas spostrzegam y p o n ad to , iż (tab. 4 - W ypow iedzi) Y, Z oddzielone zostały od innych zw rotek um ie-rającego m odlitw ą-w staw iennictw em , a n a planie aliteracji (tab. 2 i 3) tylko Y, Z p ozostają poza dostrzeżonym układem . W ydzielam y te strofy także w rozkładzie pow tórzeń, utw ór zostaje rozpisany w następujący sposób: 31313 - 2 - 21212 - 2. Czy dw a dw uzw rotkow e fragm enty to rodzaj delim itatorów w ew nątrztekstow ych? R en ard a Ocieczek pisze:

W traktatach retorycznych i poetykach zwracano uwagę na konieczność szczególnie staran-nego i przemyślastaran-nego kształtowania [...] początków i zakończeń literackich jak o miejsc strategicz-nie ważnych. [...] Zadastrategicz-niem wstępów i zakończeń jest oddziaływastrategicz-nie na słuchaczy, zjednywastrategicz-nie ich życzliwości we wstępie [...] i poruszanie, wzburzanie [...] w zakończeniu40.

O starannym i przem yślanym zaplanow aniu części M -N ju ż pisaliśmy, przyjrzyjm y się zakończeniu.

Ja twoj synek m arnotrawny, Tyś moj ojciec miłosierny, Żal mi tego, iżem cię gniewał, Ale ciem się nie otrzekał.

P rzedostatnia zw ro tk a przynosi w ypow iadane przez chorego słow a zrozu-m ienia swojej sytuacji. D ostrzega swoje błędy, grzechy. Pogodzony już z losem , przypom ina sobie, że „ociec” jest „m iłosierny” . W yraża skruchę, a na sw oją o b ro n ę podaje argum ent, iż Boga św iadom ie nie odrzucał. D w a pierwsze wersy są precyzyjnie paralelne antytetycznie41.

Zażycież mi świeczkę ale, M oji mih przyjaciele!

D usza jidzie z krawym potem; Co mnie dzisia, to wam potem.

O statn ią zw rotkę rozpoczyna p ro śb a do przyjaciół o pam ięć, m odlitw ę - sym bolika zapalenia świecy42. Określenie „m oji mili przyjaciele” kontrastuje z opisem (zwr. D ) otaczających chorego bliskich, którzy tylko czekali, by podzielić się spadkiem . U m ierający odzyskał rów now agę i spokój ducha, wcześniej zburzony przez wątpliw ości43. Czuje, że um iera, zdaje się wy-krzykiw ać skierow ane d o całej ludzkości słowa. Intencją ostatniego wersu jest nakłonienie słuchaczy, by zastanowili się, jak będzie wyglądała ich śmierć. Błądzący za życia grzesznik w chwili śmierci staje się oświeconym mędrcem .

40 R. O c i e c z e k , Rama utworu, [w:] Słownik literatury staropolskiej, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 775.

41 Por. punkt pracy dotyczący antytez w Skardze. 42 Por. T. M i c h a ł o w s k a , dz. cyt., s. 507.

M ożem y podzielić utw ór niejako na dw a „ a k ty ” , ale skoro pojaw ia się ram a, odczuw am y potrzebę odnalezienia w stępu d o calcgo utw oru, a nie tylko jego drugiej połowy. R en ard a Ocieczek pisała n a tem at konstrukcji utw oru: „praw dziw ym początkiem [...] jest przejście d o treści bez zapow ie-dzi” 44. D alej stwierdziła: „D elim itatory w ew nątrztekstow e są oczywiście trudniejsze d o uchw ycenia; jednym z najbardziej pop u larn y ch w staropolsz- czyźnie była inw okacja” 45. Inw okacji w Skardze oczywiście szukać nie będziemy, ale ju ż sam incipit inform uje nas o obecności apostrofy do Sm utku 1 Ż alu. Szybkie w prow adzenie w treść u tw oru śm iało m ożem y uznać za pierw szą część ram y, nie tak w yraźnie w ydzieloną, ale w pew nym sensie typow ą.

N ietypow e w ydają się za to pozostałe dwie części. P rzypom nijm y funkcje po czątku i zakończenia: zjednanie życzliwości słuchacza (w stęp), poruszanie (zakończenie), w zburzanie (zakończenie). W Skardze umierającego cele te zostały zm odyfikow ane, a ram a u tw oru zam iast z dw óch składa się z trzech części. Z w ro tk a A poru sza płaczliwym tonem . Z askakuje pow ód zm artw ień m ów iącego - nie przeraża bliskość śmierci, lecz wizja losu duszy po zgonie ciała. Bardziej niż o pochwyceniu życzliwości (captatio benevolentiae), możemy tu m ów ić o pochw yceniu uwagi, współczucia. W zrasta ono w raz z nadejściem słów zw rotek M -N . U m ierający zdaje się być obezw ładniony przez lęk, a jego stwierdzenie, iż przed duszą niebo widzi zam knięte, zostaje pow tórzone przez zgrom adzone osoby. Sytuacja wym aga szybkiego działania, radykalnych posunięć - po takim w prow adzeniu następują pouczenia, m ogące przynieść ratu n ek konającem u. W rażenie, z jak im pozostaw ia słuchacza zakończenie (Y -Z ), ju ż opisaliśm y. W arto zauważyć, że nie rozstrzyga ono kwestii losu duszy. M otyw acja tzw. negatyw na bierze górę, w zburzenie słuchacza zdaje się być celem zakończenia.

9. Maria i Nazarejczyk

W eźm y p o d uw agę podział utw oru, którego dokonaliśm y, za podstaw ę biorąc pow tórzenia. O trzym aliśm y dwie części utw o ru , o p arte n a liczbach 2 i 3, przedzielone dw iem a strofam i, po nich zakończenie, k tó re wydzielaliś-m y z p lan u sywydzielaliś-m etrii. Schewydzielaliś-m at: 3 - 2 - 2 (środkow a „2 ” jest w yjątkow a, ułożona według „boskiej p ro p o rcji” ) porów najm y z rozm ieszczeniem osób w dw óch przykładow ych dziełach46. Z aznaczm y przedstaw ione osoby i ich liczbę.

44 R. O c i e c z e k , dz. cyt., s. 775. 45 Tamże, s. 776.

Ilustracja 2. Płaskorzeźba przedstawiająca M arię tronującą z Dzieciątkiem (tympanon, katedra Notre-Dame w Paryżu, ok. 1165-1175)

Jak widzimy układ liczbowy pow tórzeń zastosow any w Skardze umierającego m iał swoje odzw ierciedlenie także w sztukach plastycznych47.

Czy litery m o g ą odpow iednio sym bolizow ać M - M aryję, N - N azarej-czyka, Jezusa C hrystusa? Z auw ażm y, że zw rotka N pow stała częściowo z M . Sym bolika B oskich N arodzin m a m oże n a celu zrów now ażenie p o -grzebowej wym owy Skargi. Dzięki Jezusowi m ożliwe stało się zm artw ych-wstanie duszy, n a k tóre tak m ocno liczy konający. Z w rotki w yróżnia za-stosow anie „boskiej p ro p o rcji” , lecz to M zajm uje w yjątkow e miejsce w każ-dym z zauw ażonych przez nas planów utw oru. M ożliw e, iż nieobecność M atk i Boskiej w treści utw oru zrekom pensow ana została nadaniem Jej wyjątkowej roli w w arstw ie strukturalnej Skargi. W ten sposób M aryja „tro n u je ” , sym bolizow ana przez czterow iersz w centrum utw oru.

10. Skarga potępieniem materializmu i zdrady.

Dwa fronty walki o duszę

Czy a u to r m ógł zakodow ać w tej zw rotce klucz d o interpretacji lub odkry cia zasad kom pozycji całej Skargi umierającego? G dybyśm y znaleźli argum enty pozw alające uznać strofę F za w yjątkow ą, m ielibyśm y podstaw y d o takich przypuszczeń. Sam a jej kom pozycja stanow i o w yjątkow ości, ale dlaczego szósta, a nie np. pierw sza zw rotka m iałaby zaw ierać wskazówki?

Elementy pitagorejskiej nauki o liczbie [...] zostały przyjęte przez [...] pisarzy wczesno-chrześcijańskich i to właśnie zapewniło im niezwykłą żywotność w kulturze europejskiej. [...] W pitagorejskim systemie [...] szóstka była liczbą doskonałą i doskonałość sobą wyrażała, a to dlatego, że stanowiła sumę swoich trzech pierwszych składników ( l + 2 + 3 = 6)48.

Po zsum ow aniu liczb składających się na num ery zw rotek M i N również otrzym am y szóstkę (12 i 13, czyli 1 + 2 + 3 = 6), k tó ra p o n a d to oznaczała życie49. Jeśli chodzi o ciągłe w ystępow anie zw rotki M w charakterze osi symetrii - jedynka w systemie pitagorejskim oznaczała pu n k t, dw ójka linię50... Istnieje jeszcze inna zależność liczbowa, łącząca strofy F i M , m ianowicie 2 x 6 = 12. Ja k w takim razie umiejscowić liczby, podsuw ane w zwrotce

47 Podobna zależność łączy Bogurodzicę i graficzny motyw deisis; por. T. M i c h a ł o w s k a ,

dz. cyt., s. 84-285; na tym etapie chodzi nam przede wszystkim o wskazanie, że dostrzeżone

przez nas w Skardze zależności liczbowe obecne były także w sztukach plastycznych epoki. 49 J. S o k o l s k i , Lipa, Chiron i labirynt, s. 25.

49 Por. z wcześniejszą interpretacją zwrotek centralnych jak o symbolu N arodzin; patrz: W. K o p a l i ń s k i , Liczba, [w:] Słownik mitów i tradycji kultury, red. W. Kopaliński, Warszawa

1987, s. 597.

szóstej, w naszym rozum ieniu S ka rg fl Są to: 6 - dosko n ało ść i życie, 9 - „w edług pitagorejczyków człowiek jest pełnym akordem z 8 nu t, do których dochodzi jeszcze bóstw o ja k o dziew iąta” 51, 33 - tyle lat żył Jezus, 12 - kojarzy się o n a chyba najm ocniej z A postołam i, 11 - czyż nie tylu ich zostało tu ż p o zdradzie Judasza? P o n a d to .je d e n a s ta godzina wg Biblii, Ew. wg M at., 20, 6, w znaczeniu «spóźnionej p o ry » ” 52. K om pozycja (kon-strukcja) zw rotki F m a nas w takim razie odsyłać d o historii życia Syna Bożego. Żył (6) ja k śm iertelnicy, choć nie przestał być Bogiem (9). M ając 33 lata został zdradzony przez jednego ze swoich 12 uczniów i przyjaciół jednocześnie. Liczba 11 im plikuje nieodw ołalność, niem ożność zm iany prze-znaczenia. Przenieśm y się d o zw rotek M , N - 12 i 13. T e odsyłają nas już d o konkretnej sy tu a q i. Jezus znajduje się wciąż w śród A postołów (liczby 12 i 13, czyli 1 2 + 1 ) , ale to ju ż O statn ia W ieczerza; o liczbie trzynaście pisze K opaliński:

Przesąd, który sprawia, że liczbę tę do dziś uważa się [...] za nieszczęśliwą, [...] feralną, był żywy ju ż w starożytności i jest starszy od chrześcijaństwa. [...] w formie najostrzejszej [...] łączony bywa z O statnią Wieczerzą, w której uczestniczył Jezus i 12 apostołów [...]**.

P rzypom nijm y zależność liczbową m iędzy zw rotkam i F i M : 6 + 6. Czy obecny jest w Skardze jak iś dalszy ciąg „o p o w iad an ej” przez k o n stru k -cję utw o ru historii z N ow ego T estam entu? Jeśli tak , pow inniśm y poprzez analogię p o szu k a ć następnej ważnej zw rotki: F = 6, 6 + 6 = 1 2 (M ), 12 + 6 = 18 (S). Z w rotki osiemnastej odnaleziony pod koniec X IX w. rękopis nie posiadał. U zupełniano ją potem według innych przekazów , ale czy potrzebnie? Zw róćm y uwagę, iż „ad res” zw rotki S w Skardze umierającego to 6 + 6 + 6. W yraźnie m am y tu do czynienia z m istyczną, szatańską liczbą.

I zwodzi mieszkańców ziemi [...]. 1 sprawia, że wszyscy [...] otrzymują znamię n a rękę praw ą lub czoło i że nikt nic może kupić ni sprzedać kto nie ma znamienia - imienia Bestii lub liczby jej imienia. [...] K to ma rozum niech liczbę Bestii przeliczy: liczba ta bowiem człowieka. A liczba jego: sześćset sześćdziesiąt sześć. (Ap 13, 14-18) [podkr. B.J.]54

Św. J a n kojarzy liczbę 666 z działaniem szatana, m iała o n a daw ać ludziom wyłączność n a o b ró t w artościam i m aterialnym i. M ożliw e, iż m a to związek z zaprzedaniem się Z łu, kojarzonym z poddaniem się sile pieniądza. M oże m a być liczba bestii sym bolem m aterialistycznej natu ry człow ieka. T en sam ap o sto ł w swojej Ewangelii pisze o Ju daszu (Jan 12, 6): „był złodziejem,

51 W. K o p a l i ń s k i , Dziewięć, [w:] tamże, s. 237. 52 W. K o p a l i ń s k i , Jedenaście, [w:] tamże, s. 429. 53 W. K o p a l i ń s k i , Trzynaście, [w:] tamże, s. 1211.

54 Apokalipsa św. Jana, przeł. o. A. Jankowski, [w:] Nowy Testament, oprać. Zespół Biblistów Polskich, Maggio 1991, s. 674.

i m ając trzos w ykradał to, co sk ład an o ” 55. Judasz ja k o sk arb n ik apostołów dopuszczał się drobnych oszustw, malwersacji. M aterializm Ju d asz a doprow a-dził go w rezultacie do sprzedania swojego N auczyciela, Syna Bożego. Czy m am y rozum ieć, że podobnie o tych „halerze łak o m o zbierających” myśli a u to r S kargi umierającego? Czy utw ór poprzez swoją form ę m a przynosić tak daleko idącą, o strą krytykę? Porów nanie chciwości d o zdrady Jezusa? C o sam konający uw aża za swą największą winę, czem u poświęca najwięcej uwagi tuż przed odejściem? Żałuje dóbr, które musi zostawić, narzeka n a rodzinę, której chodzi tylko o jego „jim ienie” . U skarża się, że opuszcza św iat bez zysków. T akże w pouczeniach podziałowi m ajątku poświęca się dużo miejsca. W o sta-tniej chwili „p o w raca” um ierający do Boga, pogodzony ze swoim losem, wie, że przedśm iertne m ęki są k arą za m aterializm . U w alniając się od więzów pieniądza, konający zm yw a ze swego czoła liczbę bestii, liczbę człowieka. R ozum ie wreszcie, że „nie m oże służyć Bogu i M am onie (Ł k 16, 13)” 56, stwierdził to już w zw rotce H („przez ty dw a bogi przeklęta nie czciłem żadnego św ięta”), ale wówczas jeszcze pełen był zw ątpienia. A u to r w warstwie treściowej tekstu nie dokonuje ostatecznego potępienia um ierającego. P o d o b -nie w warstwie kom pozycyjnej m aterialista -nie zostaje skazany na piekło. Jak m ożem y dojść do takiego w niosku? Część utw oru, k tó ra pozostaje po oddzie-leniu od zw rotek M , N liczy ich 12..., ale d opiero w m om encie uzupełnienia tekstu. M oże b ra k strofy S m a sym bolizować potępienie Ju d asz a ( 1 2 - 1 ) , nie zaliczanie go d o grona D w unastu. N iezam knięta trzecia szóstka m a w sposób sym boliczny przełam ać pieczęć Liczby Bestii, zm azać jej piętno z osoby zm arłej (pam iętajm y, iż utw ór kojarzono z w ykonyw aniem przy pogrzebach), uw olnić ją z rą k szatana, oddać C hrystusow i, któ ry „przez swe umęczenie rozproszył diable obstąpienie” . W ten sposób naprzeciw „boskiej prop o rcji” zw rotek M , N , kojarzonych przez nas z M atk ą B oską i Synem Bożym, staje ro z b ita „w cielona niedoskonałość57” strofy S (S ja k Satan?). W utw orze rozgryw a się więc w alka n a dw óch frontach, na obydw u Z ło p a d a pokonane.

Zakończenie

W skazów ki zaw arte w zw rotce F m ożem y interpretow ać ja k o zapow iedź pozostaw ionej w ątpliw ości - podobnej do losu duszy w planie treści. Istnieje m ożliw ość, że a u to r tekstu n ad ał znaczenie pustce, dzielącej zw rotki.

O czyw ista w ydaje się dw ucelow ość tekstu. O ile p ro sta z p ozoru „treść fa b u la rn a m iała trafiać do ludzi prostych, o tyle stru k tu ra i kom pozycja

55 Ewangelia według św. Jana, przeł. J. D rozd, [w:] tamże, s. 270. 56 Tamże, s. 203.

skierow ane były do w ykształconego odbiorcy. W świetle b a d a ń wyraźnie zarysow uje się planow ość układu S kargi umierającego, w tym obecności pow tórzeń. D b ałość o szczegóły, z ja k ą sk o m p o n o w an o utw ór, dow odzi, iż nie pow inno się pow tórzeń w zw rotkach M i N tra k to w a ć ja k owoców nieuwagi. Będące głównym przedm iotem rozw ażań zw rotki stanow ią klu-czowe elem enty ukazanych przez nas podziałów tekstu. Precyzyjnie spełnione zasady kom pozycji u tw o ru oralnego, o p arcie jeg o form y n a niosących znaczenie liczbach i stosunkach liczbowych, a w efekcie także podw ójny ad resat - zd ają się ostatecznie wykluczać m ożliw ość pom yłki w tekście Skargi.

Bartosz Jałoszyński

„A LITTLE ACADEMIC ABECEDARY” .

SK A R G A U M IE R AJĄ C E G O FROM A D IFFEREN T VIEW

(Summary)

The aim o f writing this article was to show an alternative opinion on repetitions in the polish medieval abecedary poem - Skarga umierającego (The C om plaint o f the M oribund). T he only scholars’ proposition of explaining the presence o f repetitions in strophes M and N was calling them clerical errors. In the author’s opinion they reveal to o much regularity to be a sort o f unconscious mistakes. The research make clear th a t the repetitions seem to be planned. The proportion between the count o f non-repeated and repeated syllables in the strophes equals the ancient ‘golden cut’. The paper establishes the arrangem ent o f repetitions in the whole poem and separates two parts o f the text, one with composition based on the num ber 3 and the other based on the num ber 2. The essay proves th at Skarga umierającego is an oral style poem and repetitions are characteristic o f this kind o f literature. The article shows that the strophes with repetitions are the line o f symmetry in the role plan and the alliteration composition. They are also a p art o f an interesting and original composition frame. These studies dem onstrate Skarga... ‘s author’s amazing artistic consciousness. The research paper presents an interpretation of the numbers which occurred in his studies. In this theory the form o f the poem refers to the history o f Judas’ treason and is the criticism of greed and m aterialism . The essay explains the mysterious absence o f the S strophe, it could be planned by the w riter o f Skarga umierającego to be some kind o f a good omen, ‘breaking’ the satanic N um ber o f the Beast, not letting the Hell own the M oribund’s soul. The article also presents examples o f w orks o f art, in which the composition is based on a similar number p roportions as the poem.