A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 22, 1985
Jolanta C zarnocka
JEFFERSONIANSKA KONCEPCJA UNIWERSYTETU
Jefferson iań ska w izja agrarystyczn o-eg alita rn ej A m eryk i pozostała utopią. Jednak T om asz Jefferson, jako w sp ó łtw órca n iep o d leg ło ści i w sp ółorgan izator państw a, ma sw ój w ielk i w k ład w instytu cjon alną realizację idei, które głosił. Przede w szystkim jego dziełem je st D e klaracja N iep o d leg ło ści, p od staw ow a karta w o ln o ści am erykańskiej, K onstytucja USA, bill o prawach, N orth W e s t O rd o n a n c e oraz w ie le innych u staw ogóln on arod ow ych . N iem niej isto tn e dla je g o system u b y ły jeg o prace le g isla c y jn e w stan ie W irginia, z k tórych część je d y nie doczekała się realizacji i przyjęta została przez S tan ow e Zgrom a dzenie. W ym ien ić tu n a le ży przede w szystkim zn iesien ie prawa primo- genitury, ogran iczen ie handlu n iew olnikam i, u sta w ę o p raw ie w y z w o len ia n iew oln ik a przez w ła ścicie la oraz n a jd o n io ślejszy z nich Statut w o ln o ści religii w W irginii. Do n iezrea lizo w a n y ch w pełni zam ierzeń i p lan ów n a leży projekt u sta w y o u p ow szech n ia n iu ed u kacji (kw now -
ledge), za w ierający ro zleg ły program przebu d ow y szk oln ictw a stan o
w e g o od podstaw , w trzystop niow ej strukturze (szkoły p od staw ow e, szk oły średnie, szkoła w y ż sz a )1. Projekt ten m iał służyć, jako m odel dla ogóln on arod ow ej reform y system u o św ia to w e g o , co jednak n ie b yło m ożliw e przy zachow aniu d alek o idącej autonom ii stanów .
Projekt ten oraz u w agi o o św ia cie i jej p rzyszłym rozw oju zaw arte w k siążk ow ym opracow aniu, w yd an y m w Paryżu w 1785 r., jako N o
tes on V irginia (U w agi o S tan ie W irginia), stan ow ią d alsze rozw in ię
c ie m yśli jefferson iań sk iej2. Republika op ierać s ię musi na o św ie c o
‘ Zob. A. Bill to E n a b le T e n a n t s in Fee tail to C o n v e y T h e i r L a n d s in Fee S im p le , 14 O c t o b e r 7776, ![w:] A. F r i e d , T h e E s s e n tia l Jetlers.an, N ow York 1963, s. 124; Basic W r i t i n g s ol T h o m a s J e f f e r s o n , cd. S. F o n e r , Now York 1953 ■ 28; E Ld b o u l a y e . H is t o r i a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . R y s d z i e j ó w o d r. 1788 do r. 1865, opr. M. D u b i e с к i, t. IV, W a rsza w a 1878, s. 249.
2 Zob. F r i o d, op. cit., s. 175; T h e Lite a n d S e l e c t e d W r i t i n g s o f T h o m a s J e f f e r s o n , ods. A. K o c h , W. P e d e n , N e w York 1944, s. 186.
n ych ob yw atelach , rządzić nią m oże je d y n ie elita intelek tu alna, w y łonion a drogą konkursu talentów , nie zaś majątku czy p ozycji sp o łecznej. W y k szta łcen ie zaś musi od pow iadać potrzebom epoki i g o spodarki, ale przede w szystk im opierać sią na zasadach racjo n a listy cz n ych i m etodach ek sp erym en taln ych . C ele tej edukacji ż y w o p rzy pom inają założenia K omisji Edukacji N arodow ej, gd zie głów n ym c e lem b yło w y c h o w a n ie ob yw atela.
Thom as Jefferson, jako plantator k olon ialn ej W irginii, znalazł się w c z o łó w ce ed u k a cy jn y ch reform atorów św iata. Jeg o studia w W il liam and Mary C o lleg e w latach 1762— 1764 b y ły dlań okresem w ła sn y ch d ośw iadczeń . U czelnia ta b yła trzecią w A m eryce k olon ialnej, po Harward i Yale, opierała się na w zorach a n g ielsk ich i b yła u c z e l nią w yzn a n iow ą, ściśle m ów iąc anglikańską. N au czan ie podporządko w an e b yło celom nadrzędnym , tj. k ształcen iu kleru an glik ań sk iego oraz m isjonarzy dla Indian (Indian school), słu ży ła rów nież m łodzieży św iec k iej w zak resie sztuk w y z w o lo n y c h i filozofii (m ed y cyn y)3. Po ziom tych nauk był niski, gd yż jak podaje T. Jefferson, brak b yło w o k o lic y od pow iedn iej szk o ły średniej, która p rzy go tow a ła b y pod sta w o w e u m iejętn ości m łodzieży. Tak w ięc u n iw ersy tet m usiał je od rabiać. U n iw ersy tet był rów nież zacofan y i w ręcz w rogi now inkom filozoficznym . D opiero w toku stu d iów T. Jeffersona sy stem new to- niański i tzw. filozofia przyrody (u nas zw ana philosophia recentio-
rum) w k ro czy ły do u czeln i w raz z p rzyb yłym i tam profesoram i szk o c
kimi, z k tórych n ajw yb itn iejszym b ył prof. W illiam Sm ali4. Jeg o w y k ład y i rozm ow y z nim prow ad zon e obudziły zm ysł i talen t m łodego Jeffersona. Odtąd um iłow anym zajęciem stała się lektura filozofów k la sy c zn y ch i w sp ó łczesn y ch oraz d ociek an ie praw dy w łasn ym rozu mem, bez oglądania się na au tory tety religijn e.
G dy po d w udziestu latach układał projekt billu o edukacji, sk ry ty k o w a ł dość surow o m acierzystą u czeln ię i p ostu low ał jej reform ę w duchu n o w o czesn o ści. Przede w szystk im chciał, b y przestała byó u czeln ią w yzn an iow ą, fin an sow an ą i k ontrolow an ą przez zgrom adze n ie stan ow e, po drugie p ostu low ał w p row ad zen ie k ierunków ek sp e rym entalnych, w reszcie zm ien ien ie szk oły m isjonarzy na katedrę etn o logii indiańskiej, która zajęłab y się badaniem języka i n arzeczy indiań skich, ich o b yczajów i szczątk ów d aw n ych kultur rodzim ych.
3 C. A. i M. R. B e a r d , R o z w ó j c y w i l i z a c j i a m e r y k a ń s k i e j , t. I, W arszawa 1901, s. IGO— 164; M. D. P e t e r s o n , T h o m a s J e lle r s o n an d the n e w nation. A b io g r a p h y , N e w Y ork 1970, s. 21— 32.
4 F. M. B r o d i e , T h o m a s J ell erso n . A n In ti m ate H is to r y, N e w Y ork 1974, s. 5 2 —61; D. M a l o n e , The D o m e s t ic Life of T h o m a s Jeffers on , N e w Y ork 1958, s. 20—25, T h e T h o m a s J effe rs o n P a p er s, ed. F. D o n o v a n , N e w Y ork 1963, s. 37.
Stara u czelnia obroniła się przed tym i radykalnym i zm ianam i. R ów n ież bill o rozpow szech n ianiu w ied zy, cz y li reform a system u o św ia to w ego, n ie przeszła w Z grom adzeniu5.
N a jakiś czas p rzyszło zrezy g n o w a ć z d alszych planów . N iem niej k ilk u letn i pobyt w Paryżu i sta łe ob cow an ie z n a jw yb itn iejszym i u m y słam i Europy w zb ogaciły teoretyczn ą w ied zę Thom asa Jeffersona, p o zw o liły mu zapoznać się i zaprzyjaźnić z C ondorcetem i innym i filo zofam i francuskim i, ch oć w w yn iku pobytu w Europie stw ierdzał, że u n iw e rsy te ty starego k ontynentu toną w śred n io w ieczn y ch mrokach i zacofaniu. Jako w icep rezy d en t i p rezyd en t USA T hom as Jefferson zap ow iad ał d alsze starania o rozw ój edukacji, n ie zdołał jednak tego n aw et zapoczątkow ać. U pom inał g o ze sw ej szw ajcarsk iej sied zib y T a deusz K ościuszko, proponując mu rów nież za ło żen ie sie c i szkół ry c er skich. Przybyli do Stanów u ch od źcy z Europy, filozof i chem ik Josep h P riestley, filozof V oln ey, fizjokrata Dupont de N em ours (ten sam, k tó ry przebyw ał w P olsce, brał udział w reform ach KEN), filozof n ie m iec ki von Humboldt, w sz y sc y oni k oresp on dow ali z T. Jefferson em i p rzy czy n ia li się do d ojrzew ania pom ysłu założen ia n o w eg o u n iw ersy tetu w e w łasn ym stan ie i u czyn ien ia z n ieg o kuźni ta len tó w i p ep in iery p rzyszłych adm inistratorów , u czon ych i p olityków .
P ierw sze w zm ianki d o ty czą ce założen ia u n iw ersytetu pochodzą z 1814 r.e Po długich i o w o cn y ch d yskusjach, w trzy lata później, z o stał w y d a n y bill u stan aw iający u n iw e rsy te t7. U stalon o jeg o nazw ę, jako U n iw ersytet W irginii. W billu, w sposób szeroki, u stalo n o ram y funkcjonow ania tej instytu cji, p o czą w szy od planu budynków , ich funkcji i przeznaczenia, poprzez przedm ioty nauczania, do u sta len ia w y so k o śc i p en sji profesorskich. U tw orzon o d ziesięć k ated r8. N a u w a g ę zasłu gu je w p row ad zen ie do programu p ew n ej grupy przedm iotów , np. roln iczych i p olityczn ych , k tórych dotąd w o g ó le n ie nauczano i p osta w ien ie ich na rów ni z pozostałymi®.
5 A u t o b i o g r a p h y , [w:] T h e Ule ..., s. 52.
6 List T. J elle r s o n a d o Pet er 'a Carr'a, M o n tic e llo , 7 S e p t e m b e r 1814, Jjwi] The Lile..., s. 642— 649.
7 Zob. A Bill lor th e Establis hm en t o l Distric t C o l le g e s a n d U n iv e r s i t y , 24 O c to b e r 1817, [w:] The C o m p l e t e Jell erson . C o n ta in in g His M a j o r W r it i n g s , P u b lis h e d an d U n p u b lis h e d , E xc ept His L etter s, ed. S. K. P a d o v e r , N e w York 1969, s. 1076— 1085.
* K atedry: I — J ę zy k ó w S ta r o ży tn y ch , II — J ę z y k ó w N o w o ż y tn y c h , III — M a tem a ty k i, IV — F izy czn o -M a tem a ty czn a , V — F izy k i lu b F ilozofii N atu raln ej, VI — B otanik i i Z o o lo g ii, VII — A n atom ii i M ed y cy n y , VIII — N au k i o R ządzie, IX — Praw a M u n icy p a ln eg o , X — Id eo lo g ii.
• Zob. T. J e f f e r s o n , P oli tic al S c ien ce , 4 M ar ch 1825, |jw:] T h e C om ple te... , s. 1112.
W roku 1825 U n iw ersytet W irginii został otw arty, a Thom asa J ef fersona obrano jego p ierw szym rektorem .
G łów nym celem U n iw ersytetu b ył utylitaryzm , śc is łe p o w ią zan ie teorii z praktyką, p rzy gotow an ie n ow ej, w yk szta łco n ej kadry k ie ro w niczej p ań stw a 10. U n iw ersy tet w in ien k ształcić o b y w a teli w ich pra w ach, interesach i ob ow iązkach. Zasadą nauczania w U n iw er sy tecie b y ło u m ożliw ien ie ob yw atelo m g łoszen ia sw o ich opinii i poglądów . Tym sam ym realizow an o p ostu lat w o ln o ści u m ysłu jedn ostk i i d o c ie k ania przez nią praw dy. W ie le uw agi p o św ięco n o sp raw ie d osk on a len ia ob yczajów i u m iejętn ości, elim in ow an ia cech ujem nych, a w y k ształcan iu dodatnich, u m ożliw iają cych god n e i w a rto ścio w e ży cie. U n iw ersy tet m iał n au czyć szacunku do pracy, nauki, środow iska, a p rzede w szystkim zaszczep ić m iłość do w ied zy i sta łeg o jej p o g łę biania. N a u ce p rzyp isyw an o w ielk ą rolę, gd yż w edłu g słó w T. J ef fersona „N auka tw orzy zw ycza j p iln ości, porządku i m iłości cnoty, k ontroluje siłę p rzyzw yczajen ia i w szelk ą d w u lico w o ść" 11.
A nalizując c e le d y d ak tyczn e i w y c h o w a w c z e U n iw ersytetu W ir ginii, stw ierd zić n ależy, że w iara w czło w iek a i za p ew n ien ie mu s z c z ę ścia b yły n aczeln ym i zasadam i tej instytu cji. Program nauczania zo stał oparty na zasad zie w oln ości, racjonalizm u i funkcjonalizm u. Z do byta w iedza m iała w p ły w a ć na o so b ow ość i p ostaw ę ob yw atelsk ą, p rzy g o to w y w a ć do czy n n eg o i tw órczego życia w sp o łe cze ń stw ie oraz zn aleźć za sto so w a n ie w prak tycznym działaniu.
Z asady funkcjonow ania U n iw ersytetu W irginii zosta ły także u sta lo n e przez T. Jefferson a12. S zcz eg ó ło w e p rzepisy normują system p rzy jęć na U n iw ersytet, sp raw y zw iązan e z nauką i życiem , tak stu d en tów , jak i profesorów , regulują ż y c ie w ew n ętrzn e U czelni. N ie w g łę biając się w sz c zeg ó ły od n otow ać n ależy, że p ro feso row ie i studenci zob ow iązan i b y li ś c iśle p rzestrzegać reguł w y z n a czo n y ch przez radę U n iw ersytetu . O b ow iązyw ał sy stem kar i nagród. Był on zróżn icow a ny w zależn ości od p rzew in ien ia cz y też zasługi. T hom as Jefferson zastan aw ia ł się, czy lep sze efek ty przynoszą m etod y oparte na k a rach i zastraszaniu, czy też te, które oddziałują na dumę, am bicję i p ostaw y m oralne. W w yn ik u p rzem yśleń zasto so w a n o rozsądny apel, odrzucając kary cie le sn e i upokarzanie.
10 List T. J e tle r s o n a do W i l li a m a R o sc o e , M o n tic ello , 27 D e c e m b e r 1820, O d T h e Lite..., s. 76.
11 „E du cation g en era te s h ab its of a p p lica tio n , of order, and th e lo v e of virtu e, and co n tro le, b y th e fo rce of habit, a n y in n a te ob liq u ities" , T h e C o m p le te... , s. 1098.
>* Zob. T. J e f f e r s o n , L ib r a ry R e g u la tio n s , {w:] T h e C om ple te... , s. 1112— — 1113; i d e m , P r o b lem s o t disc ip lin e , 3 i 5 O c t o b e r 1825, [Nv;l Th e Comple te... , s. 1113— 1115; i d e m , R e g u la tio n s , 3 O c t o b e r 1824, [w ;] Th e C om ple te... , s. 1106— — 1111; Th e T h o m a s Jette rson..., s. 278.
Spraw y religijn e b y ły także unorm ow an e od pow iedn im i przepisa mi. N ie u stan o w ion o k ated ry teo lo g ii, co b y ło zgod n e z praw am i K on stytucji, gw arantu jącej w oln o ść religijną. Każdem u w yznan iu p o zo staw ion o praw o do g ło szen ia i rozw ijania w ła sn y ch d oktryn 13. P osta now iono, aby U n iw ersy tet W irginii stw orzył o d p ow ied n ie w arunki każdem u studentow i, pragnącem u p ogłęb ić w ied zę religijną. Stąd za leco n o w y b u d ow a n ie sp ecja ln y ch budynków , w k tórych m iałaby się od byw ać nauka religii, n ie p ow od ując żad n ych k on flik tów w y z n a n io w y ch . P anow ała w ielk a tolerancja. R óżnorakie w yzn an ia m ogły zn a leźć sw e m iejsce na U n iw ersy tecie, co p odk reślało jeg o atrakcyjn ość. Do rangi sym bolu urasta fakt założen ia b ib liotek i w ła śn ie tam, gd zie stanąć m iała kaplica. O kazały ten budynek, u w ień czo n y kopułą sy m bolizującą św ią ty n ię w ied zy, góru je nad U n iw ersytetem .
Regulam in ob ow iązu jący na U czeln i w y d a je się b yć liberalny. Być m oże stan ow ił on n ovu m w A m eryce, gd yż zaw arte w nim przepisy regulują niem al każdą sp raw ę i s y tu a c ję 14. Jednakże n ie b y ł on resp ek to w a n y przez w szy stk ich stu d en tów . D op row ad ziło to do zam ieszek stu d en ck ich w p ierw szych latach istn ien ia U n iw ersy teu W irginii.
W arto zaznaczyć, że Thom as Jefferson b ył n ie ty lk o tw órcą, z a ło ży cielem U n iw ersytetu , n ie tylk o o p racow yw ał p lan y i regulam iny, ale rów nież był jego architektem 15. Jeg o projekt arch itek ton iczn y był d rob iazgow o p rzem yślan y i w pełni od p ow iad ał w ym ogom U czelni.
U rzeczy w istn ien ie jefferson iań sk iej k on cep cji U n iw ersytetu b yło w ielk im osiągn ięciem . Dużą w a g ę m iało w p ro w a d zen ie do system u nauczania n o w y ch elem en tów . Znikła hierarchia fak u ltetów . Po raz p ierw szy nauki ścisłe, rolnictw o, nauki p olityczn e, a także studia z zakresu ję zy k ó w n o w o ży tn y ch za jęły rów n e m iejsce z innym i, d o tych czas priorytetow ym i naukami. Język n arod ow y stał się język iem w yk ładow ym . N o w o śc ią b yło też w p row ad zen ie d em ok ratyczn ego s y stem u samorządu. Program nauczania u sta lo n y został w sposób d em o kratyczny, drogą w yb orów . N ie z w y k le istotn ą spraw ą b yło od rzu ce n ie w szelk ich nakazów religijn ych . U n iw ersy tet stał s ię laicki. Stu dentom p ozostaw ion o w ięk szą sw ob odę w w yb orze przedm iotów oraz
13 T. J e f f e r s o n , F r e e d o m ol R eli g o n at th e U n i v e r s i t y o l Virg inia, 7 O c t o ber 1822, [w:] The C om ple te... , s. 957— 958.
14 List T. Jelle rsoria do pana Laport e, M o n tic ello , 4 J u n e 1819, (w :] T h e Lite..., s. 692.
15 Zob. D ic tio n a r y o l A m e r ic a n H is to r y , ed. J. T. A d a m s , t. II, N e w York 1940, s. 172,- The A m e r ic a n H er it age. B ook ol Great H is to r ic Pla ces , In trod uction b y R. K e t c h u m , N o w York 1957, s. 195,- J e f f e r s o n , Regulations..., [w:] The C om ple te... , s. 1110 1111; T h e T h o m a s Jelterson..., s. 250.
w p row ad zon o system odznaczeń h on orow ych przy egzam in ach 16. D y scyp lin a oparta została na poczuciu honoru studentów .
Jefferson iań ska k oncep cja U n iw ersytetu p otw ierdziła się w jego działaniu. U n iw ersy tet W irgin ii stał się najbardziej liberalną in sty tu cją zajm ującą się k ształcen iem ob y w ateli, jaka istniała w A m e ry ce17.
U n iw ersy tet Łódzki
Jolanta C z a r n o c k a
JEFFER SO NIA N CO NCEPT OF THE UNIVERSITY
T he J efferso n ia n v is io n of th e e d u ca tio n a l sy ste m in A m erica foun d its ap p lica tio n in the V irg in ia U n iv e r sity fou n d ed in 1825. T hom as Jefferson 's e d u c a tio nal c o n c e p ts w e re form ed sin c e th e tim e he com m en ced his a ca d em ic stu d ies in W illia m and M ary C o lle g e th rou gh ela b o ra tio n of p ro jects co n cern in g disse m ina- tio n of k n o w led g e, p u b lica tio n of N o te s on V irgin ia un til fin a lly th e y assnm t d a co n crete sh ap e in the U n iv ersity . The ch aracter of th e se id ea s w a s a ffected by Th. Jeffe rso n 's s ta y in Paris and his e x c h a n g e of id ea s w ith m any em in en t re p r e se n ta tiv e s of th e E uropean E n lightem en t (e.g. J. A. C on d orcet, J. P iir s tle y , C. F. V o ln e y ). T h ey w e re im p lem en ted in on e poin t i.e. through c rea tio n о! a n ew u n iv er sity from its v e r y fo u n d a tio n s and not th rou gh reform of th e a lrea d y e x is tin g u n iv ersity .
P ro g ressiv e character of th e V irg in ia U n iv ersity is refle c ted in prin cip les, m eth od s, and co n ten ts of curricu la carried out by it. M oreover, it com b in ed ac.i- dem ic e d u ca tio n w ith so c ia l ed u ca tio n , introd uced se c u la rity and d em ocratization of life at th e U n iv ersity . T he curricu lum in corp orated a lso n ew su b jects su ch as e x a c t s c ie n c e s, agricu ltu ral s c ie n c e , m odern la n g u a g es, and p o litic a l sc ien ce s. The m other to n g u e, by p u sh in g out Latin, b ecam e th e la n g u a g e in w h ich lec tu r es and sem inars w ere con d u cted . H iera rch y of fa c u ltie s w a s a b o lish ed and stu d en ts w ore a llo w e d freedom in ch o o sin g su b jects th e y w ish e d to stu d y. T he arch itectu re of th e U n iv ersity w a s ad a p ted to n e e d s and req u irem en ts of acad em ic program m es. E rection of an im p osin g lib rary b u ild in g — sou rce of k n o w le d g e risin g a b o v e the o th er b u ild in g s grow to the rank of a sym b ol. Th. Jefferson 's reform atory a c tiv ity is su p p orted by abu ndant so u rce m aterials (w ritin gs, papers, letters) and has rrc i- v e d a great d ea l of a tten tio n in its literature.
16 Рог. B e a r d , op. cit., s. 416.
11 Ib idem, s. 329, 414,- E n c y k lo p a e d i a Britanica, ed. W . B e n t o n , t. XII, C h ica go 1961, s. 991— 992.
