R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom XXXLX-XL, zeszyt 7 - 1991-1992
WITOLD KOŁBUK Lublin
O BR A Z STA N U PRAW OSŁAW NEJ DIECEZJI W OŁYŃSKIEJ N A PR ZEŁO M IE X IX I X X WIEKU
N A PODSTAW IE O PISU DIECEZJI M IKOŁAJA T E O D O R O W IC Z A
W raz ze zm ianą na tro n ie carów rosyjskich w 1855 r. i zakończeniem wojny krymskiej nastąpiły w R osji w szechstronne przem iany w różnych dziedzinach życia. W nauce oznaczało to sw oiste „otw arcie na Z a c h ó d ”, w hum anistyce m.in. szersze i bardziej dogłębne badanie przeszłości R osji i R usi, n ato m iast w życiu Cerkwi prawosławnej więcej uwagi pośw ięcono wówczas m .in. b adaniu jej h isto rii, i to nie tylko głównych wydarzeń i działalności hierarch ów prawosławnych, ale też historii prawosławia w poszczególnych regionach Im perium Rosyjskiego. Owocem tych o statnich b adań był szereg opublikow anych prac, opisujących poszczególne diecezje praw osław ne. Prace te, pom yślane raczej jak o o p raco w a nia, dziś - wobec zniszczenia bądź niedostępności wielu wykorzystanych w nich archiwaliów - są bezcennym źródłem do badań dziejów Cerkw i praw osław nej na terytoriach zamieszkałych przez w schodnich Słowian. D la nas - historyków polskich - najbardziej interesujące są prace dotyczące tych obszarów , k tó re w różnym okresie wchodziły w skład R zeczypospolitej. D o tych prac należą m.in.: L. Pochilewicza o prawosławnej diecezji kijowskiej z 1864 r .1, archim andryty N ikołaja o prawosławnej diecezji m ińskiej - rów nież z 1864 r.2, N. Izwiekowa o prawosławnej diecezji litew skiej z 1893 r.3, E. Siecińskiego o praw osław nej diecezji podolskiej z 1901 r.4, czy wreszcie najobszerniejsze z tej grupy dzieło
1 Л. П о х и л е в и ч . Сказания о населенных местностях Киевской Губернии. Киев 1864. Autor w istocie opisuje Kijowszczyznę nie jako gubernię, a eparchię prawosławną, uwzględniając przede wszystkim strukturę cerkiewnych podziałów organizacyjnych.
2 Архимандрит Н и к о л а й . Историко-статистическое описание Минской епархии. С.-Пе тербург 1864.
3 Н. И з в е к о в . Статистическое описание православных приходов литовской епархии. Вильна 1893.
154 WITOLD KOŁBUK
M ikołaja T eodorow icza o praw osław nej diecezji w ołyńskiej5. Tym o statnim chcielibyśm y się tu zająć bliżej. A czkolw iek a u to r nie podchodził do historii chrześcijaństw a na W ołyniu w sposób zbyt obiektywny - o czym m oże świadczyć ju ż chociażby sam a dedykacja dzieła: „K rzew icielom praw osław ia i ducha ru sk ieg o ” - to jednak, poza brakiem szerszych inform acji dotyczących dziejów K ościoła rzym skokatolickiego na tych teren ach , n ie możem y zarzucić m u braku sum ienności i gruntow ności prow adzonych badań. D ow odem na to je st ogrom na liczba zam ieszczonych w pracy przypisów i cytatów, pochodzących z dokum entów dziś już zresztą przew ażnie nie istniejących.
Kim był a u to r pracy o diecezji wołyńskiej - M ikołaj Iwanowicz T eodoro- wicz? N a ten tem at wiemy bardzo niew iele. U rodził się zapew ne w (pierwszych?) latach panow ania M ikołaja I, co m ożem y wnosić z daty najwcześniej op ub lik o wanych jego prac (lata siedem dziesiąte X IX w.). Jak większość ówczesnych duchow nych, bądź osób związanych bliżej z Cerkw ią, był praw dopodobnie synem praw osław nego duchow nego. Przez długie lata był wykładowcą w diecezjalnym S em inarium Duchownym w Ż ytom ierzu6. P racując na tym stanow isku m iał d o stęp do różnych m ateriałów archiw alnych, a że był ich gorliwym zbieraczem i bystrym obserw atorem życia ludności praw osław nej na W ołyniu w X IX w., opracow ał i opublikow ał szereg prac poświęconych historii i współczesności C erkw i praw osław nej na tym terenie. D o najobszerniejszych jego prac należą Город В ладим ир В олы нской губернии в связи с истори ей В олынской еп ар х и и 7, В олы нская духовная сем и н ар и я8 i dzieło, k tó re tu pragniem y obszerniej przedstaw ić: И стори ко-стати сти ч еское описание ц ерквей и п риходов В олы нской еп архии, składające się z pięciu tom ów. Pierwszy tom , po „krótkich uwagach nad h isto rią W ołynia”, opisu je im iennie wszystkie parafie diecezji w ołyńskiej, znajdujące się na tere n ie pow iatów Ż ytom ierz, Nowogród W ołyński i O wrucz, drugi przedstaw ia w identyczny sposób praw osław ne parafie w pow iatach R ów ne, O stró g i D ubno, trzeci - w pow iatach K rzem ieniec i Zasław , czwarty - w pow iecie S tarokonstantynów , a piąty w pow iecie Kowel. Dwa p o zo stałe pow iaty - Łuck i W łodzim ierz - w chodzące w skład W ołynia, nie zostały już przez Teodorow icza opisane, praw dopodobnie ze względu na jego śm ierć ok. 1905 r. O pracow anie Teodorow icza publikow ane było w nieco innym kształcie na łam ach czasopism a „В олы нские еп архи альны е ведом ости ”, а n astęp n ie w ydane w odrębnych tom ach w latach 18881903 (t. 1 1888, t. 2
-5 H. И. Т е о д о р о в и ч . Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии. Т. 1-5. Почаев 1888-1903.
6 Православная Богословская Энциклопедия. Т. 3. С.-Петербург 1902 s. 801. 7 Почаев 1893.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 155
1889, t. 3 - 1893, t. 4 - 1899, t. 5 - 1903). O pisyw anie cerkw i w ram ach poszczególnych pow iatów m oże stw arzać w rażenie, że a u to r p rzedstaw iając praw osław ną diecezję wołyńską, sugerow ał się podziałem ad m in istracyjn o-pań- stwowym terenów W ołynia. T rzeba jed n ak pam iętać, że rosyjskie praw osław ie charakteryzow ało się zawsze ścisłym podporządkow aniem władzy państw ow ej i jej stru k tu ro m organizacyjnym . T ak ja k g ranice g u b ern i były z reguły granicam i diecezji, tak w granicach poszczególnych pow iatów w yznaczano d o p ie ro podział na „благочиннические округи ”, czyli dekanaty. T ak a też sytuacja m iała m iejsce na tere n ie W ołynia. W końcu X IX i na początku X X w. na opisanym przez Teodorow icza tere n ie dziesięciu pow iatów diecezji w ołyńskiej, w poszczególnych ich granicach, było łącznie 48 dekanatów . S kądinąd w iadom o, że w całej diecezji było ich 629.
Jakiego rodzaju inform acje zaw iera głów ne dzieło T eodorow icza? Pierw sze trzy tom y nie są zbyt obszerne i poza w spom nianym wyżej w stępem - uwagi nad h isto rią W ołynia - o p isu ją parafie i cerkw ie praw osław ne na te re n ie aż ośm iu powiatów. M ożemy tu znaleźć d an e o p o ło żen iu p arafii, ich m iejskim lub wiejskim charakterze, wezwaniach cerkwi, dacie budow y cerkw i i ich fu n d a to rach, m ateriale budowlanym , zachowanych księgach m etrykalnych, u po sażen iu w grunty rolne, dokum entach erekcyjnych i nadawczych cerkw i, niekiedy o szkołach cerkiewnych, a także o m iejscow ościach wchodzących w skład parafii i ich od daleniu od cerkwi p arafialnej, liczbie w iernych i niekiedy o liczbie wyznawców innych religii, aktualnych i byłych proboszczach („при ходски х свящ ен ни ках”). P odobne opisy - choć znacznie szczuplejsze - dotyczą cerkwi filialnych i cm entarnych. W edług tego schem atu przygotow ał też T eodorow icz opisy parafii prawosławnych zam ieszczone w dwu następnych tom ach, p re z e n tu jących parafie praw osław ne w pow iatach starokonstantyno w sk im i kow elskim . W obu jed n ak tych tom ach inform acje zostały p o szerzo ne o o b szern e opisy h isto rii miejscowości i ich bieżącego życia, dokładniej a u to r przedstaw ił (na ile to było możliwe) dzieje po przednich cerkwi w poszczególnych p arafiach, o b szern ie zostały scharakteryzow ane sylwetki niektórych k olato ró w cerkwi. T eodorow icz opisał tu też, często bardzo szczegółowo, w yposażenie (zwłaszcza ikony) i wygląd zewnętrzny świątyń. Przy opisie niektórych parafii zam ieścił zestaw ienia dotyczące ruchu n aturalnego ludności w X IX w. Z am ieścił te ż opisy przyrody (rośliny, zw ierzęta, gleba), scharakteryzow ał życie religijne: ob ch o d zen ie świąt cerkiewnych, obrzędy, pieśni (m .in. teksty kolad), op isał przykładow o przebieg uroczystości weselnych, zamieścił też liczne przysłow ia i zagadki, k tó re na tym tere n ie były rozpow szechnione w śród ludności praw osław nej. O b razu tego d o p e ł niają częste inform acje o wykopaliskach archeologicznych. T ak szerok i opis
156 WITOLD KOŁBUK
jed n ej z parafii (Skow orodki) obejm u je ponad 120 stro n tek stu przy przeszło 900 stro n ac h składających się na czwarty tom dzieła. P od ob nie rozbudow any jest tom piąty, opisujący p arafie w pow iecie kowelskim.
G e n e ra ln ie w iarygodność inform acji zawartych w pracy Teodorow icza nie budzi zastrzeżeń i m ożna ją z całą pew nością uznać za prawdziwą kopalnię wiedzy o ep arch ii wołyńskiej i W ołyniu. Jed n a k kom pletn ością charakteryzują się tylko d an e o liczbie parafii, cerkwi, wezwaniach, m ateriale budowlanym, liczbie w iernych i m iejscowości wchodzących w skład parafii. N ieco gorzej przed staw ia się stan inform acji o czasie w zniesienia ak tu aln ej cerkwi i jej p o przedniczkach, fund ato rach cerkwi, księgach m etrykalnych. N iepełne są in fo r m acje dotyczące uposażenia parafii - czasem są o ne bardzo dokładne (grunty p o d an e w dziesięcinach i sążniach), ale często też p od ają stan, jaki powinien być, a jakiego w istocie nie było (procesy o zawłaszczone ziem ie), bądź też brak je s t w ogó le danych o uposażeniu. D alekie od przydatnych do współczesnych b adań są inform acje o szkołach, wiernych innych wyznań, duchow ieństw ie p ara fialnym. W tym o statn im wypadku au to r wymienia zazwyczaj tylko kolejnych rządców parafii i ew entualnie lata ich pracy w danej parafii. Praw ie zupełnie b rak je st inform acji - co już podkreślaliśm y - dotyczących stru k tu r org an i zacyjnych (np. o św iątyniach) innych wyznań. M im o to praca ta jest niewątpliwie dziełem w artościowym , dla k tórego w ykonania a u to r m usiał poświęcić cale lata wysiłku. D alek a raczej od jaskraw ej tendencyjności, m oże służyć do prow adzenia różnorod nych badań tyczących się nie tylko historii prawosławia na W ołyniu.
P oczątki diecezji wołyńskiej sięgają X w. - w 992 r. istniała na W ołyniu diecezja w łodzim ierska K ościoła w schodniego, obejm ująca swym zasięgiem mniej więcej te re n o 900 lat późniejszej prawosławnj diecezji wołyńskiej. Od X IV w. na znacznej części W ołynia istniała też diecezja łucka, która w efekcie przystąpienia do unii kościelnej (po d o b n ie jak w łodzim ierska) stała się diecezją unicką. Praw osław na diecezja w ołyńska utw orzona została na nowo po akcji kasującej u n ię ko ścielną na ziem iach zabranych w 1795 r. - początkow o jako żytom ierski w ikariat ep arch ii m ińskiej, przekształcony w 1799 r. w sam odzielną diecezję praw osław ną w ołyńsko-żytom ierską. Taki też tytuł nosił kierujący nią biskup, który od 1840 r. m iał do pom ocy w ikariusza z tytułem biskupa w łodzi m ierskiego10. W skład praw osław nej diecezji wołyńskiej weszły tereny byłych diecezji unickich: łuckiej - ok. 31,9 tys. km 2 (45,6% XIX-wiecznej diecezji w ołyńskiej), m etro p o litaln ej kijow sko-w ileńskiej - ok. 22,9 tys. km 2 (32,7% ), w łodzim ierskiej - ok. 7,4 tys. km 2 (10,6% ), chełm skiej - ok. 5,9 tys. km2
10 Tamże s. 780-783; А. Ф. Х о й н а ц к и й . Очерки из истории православной Церкви и древнего благочестия на Волыни. Ж итомир 1878.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 157 (8,4% ) i pińskiej - ok. 1,9 tyś. km 2 (2 ,7 % )n . W sum ie diecezja w ołyńska w X IX w. liczyła - tak jak i gubernia w ołyńska — ok. 70 tys. km 2 i była je d n ą z największych na tere n ie R osji e u ro p ejsk ie j12.
Bez pow iatów łuckiego i w łodzim ierskiego p odzielon a była - na przeło m ie X IX i XX w. - na 48 dekanatów , w których skład w chodziło 1005 parafii, liczących w sum ie 1 377 479 wiernych, a na o p isan e tery to riu m diecezji składało się 56 069 km 2. Ś rednio na d ek an at przypadało 1168 km 2 pow ierzchni i 28 697 wiernych. Jednak obok w ielkich tery to ria ln ie d ekanató w w p ółnocno-w schodniej części diecezji, liczących po 3-4 tys., na połu d n iu diecezji przew ażały dek an aty liczące poniżej tysiąca. P odobne zróżnicow anie m iało m iejsce w przypadku liczby parafii w dekanatach. N ajm niej parafii liczyły z reguły tzw. d ek an aty m iejskie (O strogski m iejski tylko dwie), w skład największych w chodziło naw et p o 30 i więcej parafii (d ekan at Z asław I liczył ich aż 37). R ów nież liczba w iernych w poszczególnych dekanatach charakteryzow ała się znacznym zróżnicow aniem - od kilku tysięcy (O stróg m iejski, R ów ne m iejski) do czterd ziestu , a naw et pięćdziesięciu p aru tysięcy wiernych (Ż y tom ierz I aż 59 263).
N iew ątpliw ie znaczne zróżnicow anie liczby p arafii w poszczególnych d ek a natach, u trud niające działania adm inistracyjne, w płynęło na decyzję w prow adze nia nowego rozgraniczenia dekanatów niedługo przed p oczątkiem I wojny św ia towej. Zw iększono przy tym znacznie liczbę dek an ató w (z 48 do 65 n a te re n ie pow iatów opisanych przez Teodorow icza), przy czym żaden z nich nie m iał już więcej niż 22 parafie, a zdecydowana w iększość liczyła po 18-20 p a ra fii13.
Duża pow ierzchnia dekanatów w pow iatach ow ruckim , rów ieńskim , a po części now ogrodzkow ołyńskim i kow elskim m iała swoje u zasad n ien ie w gęstości zaludnienia tych rejonów , graniczących z P olesiem bądź po części naw et wchodzących - z p unktu w idzenia geograficznego - w jego skład. R óżn ica w stanie zaludnienia Polesia i W ołynia była przez stulecia aż n a d to z n a n a14.
Podsum ow ując dane o liczbie wiernych, zam ieszczone w pracy T eodorow icza, otrzym ujem y w spom nianą liczbę 1 377 479 w iernych, co przy liczbie 1005 p arafii daje dla badanego - przeszło 80-procentow ego - obszaru diecezji 1371 w ier nych na parafię. P am iętać jed n ak trzeba, że większość danych pochodzi z połowy lat osiem dziesiątych X IX w., a tylko nieliczne ob razu ją stan z początków X X w. (pow iat kowelski). Z apew ne więc w początkach X X w. - zważywszy na dyna miczny przyrost liczby ludności w całej E u ro p ie - śred n ia liczba w iernych na
11 L. B i e ń k o w s k i , W. M u l l e r . Diecezje katolickie łacińskie i unickie w Polsce około 1772 r. (mapa). W: Kościół w Polsce. Red. J. Kloczowski. T. 2: Wiek ХУ1-ХУШ. Kraków 1969.
12 Obliczenia wykonane na podstawie omawianego dzieła N. I. Teodorowicza i map Sztabu Generalnego w skali 1:300 000 (Warszawa 1931-1939).
13 Памятная книжка Волынской губернии на 1915 год. Ж итомир 1914 s. 110-113.
158 WITOLD KOŁBUK
je d n ą p arafię praw osław ną na badanym obszarze przekroczyła 1400 osób. Z daje się to zresztą potw ierdzać П олн ы й православн ы й богословский э н ц и к л о п е д и ч еск и й словарь, który p odaje, że w 1912 (lub 1911) r. na terenie całej praw osław nej diecezji wołyńskiej istn iało 1285 parafii i było 1 903 819 w iernych15, a w ięc Średnio na p arafię przypadało 1482 wiernych.
G e n e ra ln ie - an alizując dzieło Teodorow icza - stwierdzam y, że dom inowały p arafie liczące od tysiąca do dwu tysięcy wiernych (567 - 56,5% wszystkich) i poniżej tysiąca (306 - 30,4% wszystkich). T ak duża liczba niew ielkich pod w zględem liczby wiernych parafii m oże naw et nieco dziwić, zwłaszcza że połowa z nich liczyła naw et poniżej 700 w iernych, k tó ra to w ielkość w prawosławnej R o sji była uznaw ana za konieczną dla istn ien ia sam odzielnej parafii, ale właśnie z w yjątkiem „ziem zabranych”16. Taki stan rzeczy w ynikał jed n ak ze znacznego w niektórych okolicach zagęszczenia ludności katolickiej (i polskiej). W ładze rosyjskie dążyły do ja k najpełniejszego zaspokojenia p o trzeb duchowych w ier nych p anującego w yznania i zniechęcenia byłych unitów (w drugim , trzecim czy czwartym p o k o len iu ) do ew entualnych k on taktó w z K ościołem łacińskim 17. P otw ierdza to też stosunkow o m ała liczba parafii prawosławnych w diecezji liczących powyżej dwu tysięcy wiernych (2001 do 3000 wiernych - 104 parafie, tj. 10,3% wszystkich, 3001 do 4000 wiernych - 25 parafii, tj. 2,5% wszystkich, powyżej 4000 w iernych - 3 parafie, tj. 0,3% wszystkich). N ajw iększa spośród 1005 parafii liczyła tylko 4638 wiernych (wiejska parafia Chrystynówka w pow iecie ow ruckim 18), a więc stosunkow o m ało. N ajw iększe p arafie łacińskie na W ołyniu liczyły w tym czasie znacznie więcej wiernych, np. rzym skokatolicka p arafia w N ow ogrodzie W ołyńskim w 1913 r. liczyła 10 560 w iernych19, a p o ło żona w tym że pow iecie p arafia Puliny 10 768 w iernych20. Z kolei najm niejszą p arafią na opisanym przez Teodorow icza te re n ie była parafia p od wezwaniem św. A lek san d ra New skiego w m iasteczku W ołoczyska koło Starokonstantynow a. W edług T eodorow icza około 1898 r. liczyła ona tylko 285 wiernych. Była to jed n ak b ardzo specyficzna parafia, bow iem w tym małym m iasteczku istniała jeszcze inna parafia, pod wezwaniem O pieki M atki Bożej, licząca wtedy też nie tak dużo, bo 2887 wiernych. O tó ż parafia, a najpierw cerkiew pod wezwaniem św. A lek san d ra Newskiego, pow stała d o p iero w 1892 r. na m iejscu katastrofy
15 Полный православный богословский энциклопедический словарь. Т. 1-2. С.-Петербург 1913 - t. 1 s. 547.
14 Tamże t. 2 s. 1910.
17 J. M. G i ż y c k i . Resztki Unii na Wołyniu w X IX wieku. Poznań 1912. 18 Т е о д о р о в и ч . Историко-статистическое описание t. 1 s. 345-349.
19 Elenchus om nium ecclesiarum et universi cleri dioecesium Luceoriensis et Żytomiriensis nec non
Camenecensis A nno D om ini 1914. Żytomir 1913 s. 129.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 159 kolejowej pociągu, który wiózł cara w 1888 r. C erkiew w zniesiono jak o wyraz dziękczynienia za uratow anie cara i kilku członków jego rodziny21.
Ew enem entem , jeśli chodzi o m ałą liczbę parafii z liczbą w iernych poniżej 1000, był pow iat Owrucz. Na 65 istniejących na jeg o te re n ie parafii tylko 6 (9,2% ) liczyło poniżej 1000 wiernych. W pozostałych dziew ięciu opisanych przez Teodorow icza pow iatach - przy ogólnej liczbie parafii od 87 do 118 - parafii poniżej 1000 wiernych było od 22 (w pow iecie kow elskim ) do 48 (w pow iecie dubieńskim ). C harakterystyczne jest, że 3 najw iększe p od względem liczby parafian „приходы ” (parafie) znajdow ały się na teren ach , gdzie zagęszczenie cerkwi parafialnych było stosunkow o najm niejsze. Dwie z tych p arafii znajdow ały się na tere n ie pow iatu ow ruckiego, a jed n a w pow iecie żytom ierskim 22. W yznacznikiem zróżnicow ania w ielkości parafii w różnych obszarach diecezji może być porów nanie przeciętnego obszaru parafii w d ek an atach południow ych i północno-w schodnich. Na połu d n iu diecezji (powiaty: S taro ko nstanty nó w , Zasław, D ubno, K rzem ieniec, O stróg) przeważały p arafie liczące do 50 km 2, a na północy i wschodzie (powiaty: O wrucz, N ow ogród W ołyński, częściowo Ż y to m ierz i R ów ne) w poszczególnych d ekanatach przeciętn a pow ierzchnia p arafii wynosiła około 100, 200, a naw et przekraczała 250 km 2. O znaczało to, że sąsiednie cerkwie p arafialne oddalone były tam często o 10-15 lub więcej kilom etrów , a więc sieć parafialna była stosunkow o rzadka. N ied o statk i w liczbie cerkwi parafialnych rekom pensow ały, czy też tylko miały rekom pensow ać, cerkwie nieparafialne. Teodorow icz na opisanym obszarze wym ienia im iennie 475 takich cerkwi (362 filialne, 100 cerkwi cm entarnych i 13 cerkwi dom owych). W stosunku do liczby 1005 cerkwi parafialnych św iątynie n iep arafialn e stanow iły 32,1% wszystkich cerkwi badanego obszaru. Z apew ne cerkw ie te mogły zasp ok a jać potrzeby wiernych wobec braku w niektórych rejon ach d ostatecznej liczby świątyń określanych jako parafialne. Jednakże cerkw ie n iep arafialn e najgęściej występowały rów nież tam , gdzie stosunkow o d obrze przedstaw iał się stan gęstości sieci parafialnej - najwięcej cerkwi nieparafialnych było w pow iecie dubieńskim , gdzie na 168 cerkwi było 56 filii i 14 cerkwi cm entarnych, a więc obiekty nieparafialne stanow iły 41,7% wszystkich świątyń.
C harakterystyczną cechą, świadczącą o znacznym zagęszczeniu sieci p arafialnej w Kościele w schodnim , jest przewaga parafii składających się z jednej lub dwu miejscowości. Na badanym tere n ie było 286 (28,4% ) parafii z je d n ą m iejsco wością, 303 (30,1% ) parafie o trzech m iejscow ościach, 95 (9,5% ) parafii liczących w swym składzie 4 miejscowości, 52 (5,2% ) parafie liczące 5 m iej
21 Т е о д о р о в и ч . Историко-статистическое описание t. 4 s. 580-592.
22 Oprócz Chrystynówki, także Narodycze - 4403 wiernych ( Т е о д о р о в и ч . Истори ко-статистическое описание t. 1 s. 338-340) i Barasze - 4185 wiernych (tamże s. 73-74).
160 WITOLD KOŁBUK
scowości i 77 (7,7% ) parafii składających się z więcej niż 5 miejscowości. Zważywszy na fakt istn ie n ia k ilk u set cerkw i nieparafialnych (przew ażnie w w ioskach, gdzie nie było cerkwi p arafialn ej), m ożna pow iedzieć, że ponad połow a m iast, m iasteczek i wsi na te re n ie wołyńskiej diecezji prawosławnej m iała cerkiew . S tan ten nie budzi szczególnego zdziw ienia, zważywszy na gęstość sieci cerkiew nej na tych i sąsiednich teren ach , zam ieszkałych w X V III w. przez unitów . Inaczej mówiąc: praw osław ie odziedziczyło po upadku unii stosunkow o gęstą sieć cerkiew ną23. Oczywiście nie b ra k było teren ów z dość rzadką siecią parafialn ą - dotyczy to w spom nianych wyżej północno-w schodnich obszarów diecezji. I tak np. T eodorow icz wym ienia następ u jące m iejscowości wchodzące w skład parafii Owrucz: Z aśnięcia M atki Bożej Owrucz, przedm ieścia O strów i R ulew szczyzna (o d d alo n e o 1 w io rstę od cerkwi p arafialn ej), wsie - Z ałuże (1 w iorsta), Łukiszki (1), Szwaby (2), Z ośki (2), Perszki (2), M żeń (2), H usary (2), K irdany (3), P o d ru b ie (3), Korczówki (4), K oniuszki (4), S tańki (4), T ołkacze (4), Łyszyny (4), R edczyce (4), K am ionka (15) i G ładkow icze (30) oraz 4 ch u to ry 24.
O słabej urbanizacji teren ó w W ołynia świadczy też m ała liczba parafii m iej skich, tzn. z cerkw iam i parafialnym i w m iastach i m iasteczkach - na opisanym przez T eodorow icza te re n ie było ich tylko 165 (16,4% wszystkich parafii). Tylko w m iastach i m iasteczkach bywało po 2 lub więcej cerkwi parafialnych - tak było w 31 przypadkach. N ajw ięcej - po 6 parafii - było w stolicy diecezji Ż yto m ierzu i w m iasteczku P o ło n n e (!) w pow iecie now ogrodzkow olyńskim , a po 4 w D ubnie, L ubarze (pow iat now ogrodzkow ołyński) i C udnow ie (w powiecie żytom ierskim ).
D uże nasycenie te re n u świątyniam i prawosławnym i nie świadczyło bynajm niej o solidności tych budow li, a wręcz przeciw nie - możem y w nioskow ać o niezbyt dobrym stan ie cerkwi. W praw dzie a u to r О п и сан и я В олы нской епархии nie in form uje o stan ie fizycznym poszczególnych budow li, ale po d aje dane o m ateriale budow lanym cerkwi; inform acje te m ogą służyć do oceny stan u budownictwa cerkiew nego na tym i nie tylko na tym terenie. I tak, spośród 1005 opisanych cerkwi parafialnych - inform acje dotyczące tego zagadnienia po d an o dla 998 świątyń - 852 (85,4% ) zbudow anych było z drew na, 144 (14,4% ) było m u ro wanych (kam ień, cegła), a 2 (0,2% ) były m urow ano-drew niane (w D erm aniu i w O stro p o lu - pod wezwaniem św. M ikołaja25). W ynika z tego, że przew a żająca w iększość cerkwi została w zniesiona z bardzo nietrw ałego m ateriału,
23 L. B i e ń k o w s k i . Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce. W: Kościół w Polsce. T. 2: Wiek
X V I-X V III s. 926-951.
^ Т е о д о р о в и ч . Историко-статистическое описание t. 1 s. 314-317. 25 Tamże t. 2 s. 911-912; t. 1 s. 278-279.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 161
jakim było drew no. Świątynie praw osław ne n ad e r rzadko b udow ano z ta k o d pornych m ateriałów ja k kam ień czy cegła. Co ciekaw e, w iele sp o śró d „kam ien nych” cerkwi nie było zbudow anych przez praw osław nych czy unitów , ale były to św iątynie zabrane Kościołowi łacińskiem u, głów nie za k on om 26: np. cerkiew w Lachowcach (św. Trójcy) i cerkiew w K rzem ieńcu (św. M ikołaja) były ongiś kościołam i franciszkańskim i27, w W iśniow cu Nowym i D o ro h o sta ja ch M ałych m urow ane cerkw ie były dawniej kościołam i k arm elickim i28, św iątynia w D u b n ie (cerkiew pod wezwaniem św. M ikołaja) należała p rzed tem do zak on u b ern ard y nów29, а „кам енн ая ц ерковь” w K ozinie stanow iła ongiś w łasność d o m in ik a nów30.
Bezwzględnie przew ażająca liczba cerkwi parafialnych (a zapew ne i tych nieparafialnych), istniejących na p rzełom ie X IX i X X w. n a opisanym przez T eodorow icza teren ie, w zniesiona była w dwu o statn ich stuleciach. S p ośró d 911, o których czasie budowy Teodorow icz pod aje inform acje, 375 (41,2% ) w znie siono w X IX w., 502 (55,1% ) w X V III w., ale ju ż tylko 24 (2,6% ) w X V II w., 9 (1% ) w XVI w. i 1 (0,1% ) w X V stuleciu. N ajstarszą istn ie ją cą w tedy cerkw ią parafialną była św iątynia w m iasteczku M iędzyrzecz, zbudow ana z funduszów kniazia Iwana O strogskiego jeszcze w połow ie X V w.31
Trw ałość świątyń budowanych przew ażnie z drew na była bard zo ró żna, ale z reguły niezbyt dobra. O to kilka przykładów potw ierdzających tę tezę, wziętych z dzieła Teodorow icza. C erkiew p arafialna w M aniow cach w pow iecie staro - konstantynow skim , zbudow ana w 1873 r. (na m iejscu daw nej d rew nian ej, s to su n kowo długo istniejącej, bo od 1761 r.), w krótce po w zniesieniu sp ło n ęła i ju ż w 1891 r. ukończono tam w znoszenie nowej św iątyni32. W ielo k ro tn ie o d b u d o wywano, czy też raczej budow ano na nowo, cerkiew Z m artw ychw stania P ań sk ie go w Kowlu. Istniejąca tam w 1549 r. cerkiew (w spom niana w przyw ileju królowej Bony) spłonęła w 1718, na jej m iejscu w k ró tce w zniesiono k olejną, k tóra ze względu na szybko postęp u jącą ru in ę ju ż w 1782 r. została ro zeb ran a. N astępna, na nowo zbudow ana, spłonęła po 6 latach swej egzystencji i d o p iero w zniesiona w drugiej połow ie X IX w. cerkiew m urow ana, w edług o p isu T e o d o rowicza z około 1900 r., znajdow ała się „w bardzo dobrym s ta n ie ”33. N iekiedy zresztą drew niane cerkwie wykazywały zadziw iającą trw ałość - jeśli nie d o tk n ęła
26 Kościoły łacińskie i unickie zabrane na cerkwie prawosławne tv diecezji łuckiej. Łuck 1933. ^ Т е о д о р о в и ч . Историко- статистическое описание t. 2 s. 817-820; t. 3 s. 51 n. 28 Tamże t. 2 s. 647-649; t. 3 s. 85 n. 29 Tamże t. 2 s. 872. 30 Tamże s. 1080-1083. 31 Tamże s. 782-786. 32 Tamże s. 482 n. 33 Tamże t. 5 s. 44 n.
162 WITOLD KOŁBUK
ich klęska p o żaru, potrafiły przetrw ać i służyć wiernym przez dwieście i więcej lat. Przykładem m ogła być cerkiew we wsi N iew ierz (pow iat kowelski) - zbudo w ana w 1676 r. została rozeb ran a d o p iero w 1887 r.34, gdy w znoszono nową. Z kolei cerkiew parafialn a w S kulinie, w tymże pow iecie kowelskim , przetrw ała jeszcze dłużej, bo od 1604 r. aż do zbudow ania nowej na jej m iejscu w 1878 r.35 C erkw ie K ościoła w schodniego szczególnie n arażo ne były na zniszcze n ie w burzliwym w ieku X V II - stąd tak m ało ich dochow ało się do początków X X w. Na przykład świątynia p arafialna w Z abro dziu (pow iat kowelski) była w tym że X V II stuleciu w znoszona k ilk ak ro tn ie - zbudow ana w 1600 r. została sp alo n a w 1650, na now o zbudow ana spłonęła w 1669 i do p iero w zniesiona w końcu X V II w. przetrw ała do początków XX w.36 N iekiedy cerkiew po jej zniszczeniu udaw ało się odbudow ać stosunkow o szybko. Na przykład w Niem ie- rzyńcach (w pow iecie starokonstantynow skim ) w m iejscu spalonej po uderzeniu p io ru n a cerkw i parafialnej w 1836 r. już po kilku latach istniała nowa, zresztą rów nież d rew niana37. Sw oistą szansą popraw ienia stan u świątyń prawosławnych w X IX w. było przejm ow anie świątyń K ościoła rzym skokatolickiego przez praw o sławnych dla swojego użytku. O prócz w spom nianych wyżej przykładów przejęcia kościołów będących w łasnością zakonów łacińskich zajm ow ano w razie „potrze by” rów nież kościoły n ieklasztorne, ja k np. w O żohow cach (pow iat staro ko nstan- tynow ski), gdzie po spaleniu się cerkwi parafialnej w 1836 r., wobec trudności ze w zniesieniem nowej cerkwi, w 1869 r. przeznaczono na n ią kościół odebrany k ato lik o m 38. N ieco o d rę b n ą drogą dostał się w ręce prawosławnych kościół w O w ruczu, istniejący przy końcu X IX w. jak o cerkiew p arafialna pod wezwaniem P rzem ien ien ia P ańskiego. Świątynia ta została w zniesiona w 1678 r. przez jezuitę Ignacego Jelca jak o kościół jezuicki, w 1773 przejęli ją bazylianie, a dop iero w 1831 r., przy okazji likw idow ania tego zakonu, przeszła na własność praw o sławnych37, W końcu X IX w., w obec nagm innych pożarów cerkwi, nowe coraz częściej zaczęto wznosić z kam ienia i cegły. Przykładem m oże tu być świątynia w S kow orodkach w pow iecie starokonstantynow skim , gdzie na miejscu kilku ko lejn o istniejących cerkwi zbudow anych z drew na w 1878 r. zbudowano w reszcie cerkiew „k am ienną”, ro kującą w iększą trw ałość40.
T eodorow icz in fo rm uje też - jak już wcześniej w spom niano - o liczbie innow ierców na opisanych przez siebie teren ach prawosławnej diecezji
wołyń-34 Tamże s. 280-282. 35 Tamże s. 525-528. 36 Tamże s. 330-331. 37 Tamże t. 4 s. 364-369. 38 Tamże s. 835 n. 39 Tamże t. 1 s. 309-314. 40 Tamże t. 4 s. 157 n.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 163 skiej. Z e względu jed n ak na sp o rą nieko m p letn o ść tych danych, sform ułow ania typu „około” czy „więcej niż” bądź też, m oże celow e, zan iżan ie liczby - zw ła szcza łacinników - inform acje te m ają raczej znik om ą w artość. S kąd in ąd w ia dom o, że na tere n ie opisanych przez T eodorow icza dziesięciu pow iatów w 1913 r. było 312 773 katolików (obrządku łaciń skiego )41, a więc w k ońcu X IX w. było ich zapew ne nieco poniżej 300 tysięcy. W sto su n k u do 1 377 tys. prawosławnych oznacza to bardzo duży p ro c e n t katolików , którzy w tym że 1913 r. na opisanym przez Teodorow icza obszarze dysponow ali zaledw ie 75 kościołam i parafialnym i i p o dobną liczbą kościołów filialnych, kościołów re k to - ralnych i kaplic42. P odobnie, jak w przypadku podanych przez T eodorow icza inform acji tyczących się liczby katolików na opisanym te re n ie diecezji wołyń skiej, przedstaw ia się kwestia inform acji o ludności innych wyznań. Chcąc określić stosunki wyznaniowe na tere n ie eparch ii w ołyńskiej, lepiej sięgnąć do innych źródeł. Pew ne w nioski o ich stan ie m ogą sugerow ać inform acje dotyczące tego zagadnienia zaw arte w pracy N. S to łpiań skieg o43. W edług n iego w 1864 r. na tere n ie guberni, a więc i eparchii w ołyńskiej, było:
1 194 390 (76,5% ) prawosławnych, 190 553 (12,20% ) starozakonnych, 166 508 (10,70% ) katolików , 5 698 (0,40% ) protestan tó w , 3 391 (0,20% ) raskolników , 267 (0,02% ) m ahom etan, 257 (0,02% ) karaim ów ,
a więc razem 1 561 064 wiernych różnych wyznań.
O brazu stan u Cerkwi praw osław nej w diecezji w ołyńskiej, przedstaw ionego przez Teodorow icza, d o p ełn iają inform acje o u posażen iu cerkwi w użytki ro ln e - ziem ię o rną, łąki, lasy, ziem ię przeznaczoną pod zabudow ania, o g ró d i w cho dzące w skład beneficjów nieużytki. Poniew aż k om p letn o ść i d o k ład no ść tych inform acji pozostaw ia wiele do życzenia - chcąc bliżej przyjrzeć się tem u uposażeniu, w arto przeanalizow ać sytuację w jednym typowym po d względem obszaru (1175 km 2), liczby parafii (21) i liczby wiernych (25 950) d ek an acie D ubno IV44. W dekanacie tym było ok. 1410 dziesięcin ziem i należącej do cerkwi, a więc ok. 1540 hektarów (1 dziesięcina rosyjska = 1,092254 ha). N a jedno więc probostw o przypadało ok. 73 ha, z tego ok. 80% stanow iła ziem ia orna, ok. 12% łąki, a reszta to gru n ta pod zabudow aniam i plebalnym i, ogrodem ,
41 Elenchus s. 118-121, 127-134. 42 Tamże.
43 Девять губерний Западно-Русского Края. С.-Петербург 1866 s. 159. ^ Т е о д о р о в и ч . Историко-статистическое описание t. 2 s. 1070-1120.
164 WITOLD KOŁBUK
nieużytki bądź też obszary leśne lub też m ające c h a rak ter lasu („под кустар н и к о м ”). Istn iało sp o re zróżnicow anie w stan ie u posażenia probostw . W ynikało o n o jed n ak głów nie z liczby świątyń afiliowanych do cerkwi parafialnych, np. proboszcz w C hrynikach dzięki tem u, że do jeg o parafii przyłączono swego czasu cerkw ie w Tołpyżnie i W erbeniu (wraz z użytkam i rolnym i im przynależnym i), gospodarow ał aż na 109 dziesięcinach (119 h ek tarach )45. Jeśli weźm iem y pod uwagę, że w całej diecezji wołyńskiej (łącznie z pow iatam i W łodzim ierz i Łuck) było w tym czasie przynam niej 1200 parafii (w 1912/13 r. - 1285)46, to skala g runtów użytkowanych przez C erkiew wyniesie ok. 90 tys. hektarów , a więc była to ilość niem ała.
P odsum ow ując wypada stw ierdzić, że dzieło M ikołaja Teodorow icza chociaż niedo k o ń czo n e je st bezcennym źródłem do h isto rii praw osław nej Cerkwi na W ołyniu. Zw łaszcza uwzględnić trzeba fakt, że b ra k jest, z pow odu zaginięcia lub brak u do nich dostępu, innych obszernych źródeł, mogących dostarczyć badaczow i tak znacznej ilości inform acji. M im o różnych m ankam entów dzięki O pisow i T eodorow icza m ożemy odtw arzać stan sieci cerkiew nej na W ołyniu nie tylko na p rzełom ie X IX i X X w., ale próbow ać odtworzyć go także dla wcze śniejszego okresu. P o n ad to inform acje o stan ie samych cerkwi, ich wezwaniach, uposażen iu o raz m iejscow ościach parafialnych, liczbie wiernych itp. są dziś niezw ykle cennym m ateriałem do bad ań historycznych W ołynia. Prawosławna diecezja w ołyńska jaw i się nam na przełom ie X IX i X X w. jak o obszar o dużym zagęszczeniu sieci cerkiew nej, gęstym zaludn ieniu (w przew ażającej m ierze) i stosunkow o niezłym uposażeniu beneficjów parafialnych.
ОБРАЗ ПРАВОСЛАВНОЙ ВОЛЫНСКОЙ ЕПАРХИИ НА РУБЕЖЕ XIX И XX ВЕКОВ НА МАТЕРИАЛЕ ОПИСАНИЯ ЕПАРХИИ НИКОЛАЯ ТЕОДОРОВИЧА Р е з ю м е Пятитомный труд Николая Теодоровича «Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии», изданный в годы 1888-1903, содержит интересные описания 1005 из примерно 1250 приходов православной Волынской епархии. Богатство данных о тогдашнем состоянии отдельных приходов и их истории, а также факт, что большинство документов, на которые ссылается автор, утеряны, делают ее бесценным источником для исследований истории православия на Волыни в XIX веке. В то время это была густозаселенная территория с главным 45 Tamże s. 1118-1120. 46 Полный православный ... t. 1 s. 547.
OBRAZ STANU PRAWOSŁAWNEJ DIECEZJI WOŁYŃSKIEJ 165 образом православным населением (около 75 процентов). Православная Волынская епархия в XIX веке являлась продолжением православной когда-то Владимир-Волыиской епархии, а затем униатских Луцкой и Владимир-Волынской епархий. От последних она унаследовала, в частности, густую сеть храмов и довольно хорошие условия существования приходских бенефициев. Перевод с польского Романа Левицкого
