View of Галина Левченко, Зачарована казка життя Ольги Кобилянської. Психоаналітична студія

M A T E R I AĐY, SPRAWOZDANI A, RECENZJ E, OMÓWI ENI A ROCZNIKI HUMANISTYCZNE

Tom LVII, zeszyt 7 – 2009

Ƚɚɥɢɧɚ Ʌ ɟ ɜ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ, Ɂɚɱɚɪɨɜɚɧɚ ɤɚɡɤɚ ɠɢɬɬɹ Ɉɥɶɝɢ

Ʉɨɛɢɥɹɧ-ɫɶɤɨʀ. ɉɫɢɯɨɚɧɚɥɿɬɢɱɧɚ ɫɬɭɞɿɹ, Ʉɢʀɜ: ɜɢɞɚɜɧɢɰɬɜɨ „Ʉɧɢɝɚ” 2008,

ss. 224.

W ukraiĔskim literaturoznawstwie, które stawia przed sobą wiele zadaĔ, starając siĊ wielostronnoĞcią poruszanej przez siebie problematyki wpisaü w kon-tekst ogólnoeuropejskiego literaturoznawstwa, podjĊto równieĪ reinterpretacjĊ twórczego dorobku pisarzy i pisarek z przeđomu XIX i XX wieku. Pisarką, do której twórczoĞci najczĊĞciej odnoszą siĊ publikowane prace literaturoznawcze na Ukrainie, jest Olga KobylaĔska. Postaü tĊ jako obiekt swej analizy upodobađa sobie krytyka feministyczna, która od początku lat 90. XX wieku intensywnie rozwijađa siĊ na Ukrainie. Do grona badaczek zaliczanych w poczet krytyki feministycznej naleĪy nieĪyjąca juĪ Sođomija Pawđyczko, która jest prekursorką tego rodzaju krytyki literackiej na Ukrainie. Obok niej naleĪy równieĪ wymieniü WirĊ Ahejewą, TamarĊ Hundorową, a takĪe NilĊ Zborowską, która swą dziađalnoĞü naukową rozpoczynađa od tejĪe krytyki. Krytyka feministyczna w swych badaniach posđuguje siĊ wieloma metodologiami badawczymi, najczĊĞciej wykorzystuje jednak psychoanalizĊ.

Pomimo Īe wykorzystywanie psychoanalizy jako metodologii badawczej wzbu-dza liczne kontrowersje, w dalszym ciągu powstaje wiele prac na niej bazujących. Jedną z nich jest nowa ksiąĪka Halyny Lewczenko Ɂɚɱɚɪɨɜɚɧɚ ɤɚɡɤɚ ɠɢɬɬɹ Ɉɥɶɝɢ Ʉɨɛɢɥɹɧɫɶɤɨʀ. ɉɫɢɯɨɚɧɚɥɿɬɢɱɧɚ ɫɬɭɞɿɹ, Ʉɢʀɜ: ɜɢɞɚɜɧɢɰɬɜɨ „Ʉɧɢɝɚ” wy-dana w 2008 roku przez wydawnictwo „Ʉɧɢɝɚ” w Kijowie. KsiąĪka ta jest napisana w czysto psychoanalitycznym kluczu, skđada siĊ z trzech rozdziađów, z których kaĪdy ma po kilka podrozdziađów.

Autorka poddađa gruntownej analizie zarówno biografiĊ O. KobylaĔskiej, wyko-rzystując prowadzone przez pisarkĊ dzienniki, jak i jej twórczoĞü, rozpatrując je w kontekĞcie psychoanalitycznych prac Z. Freuda, A. Adlera i K. G. Junga. Na tej podstawie wyciągnĊđa bardzo Ğmiađy wniosek, iĪ twórczoĞü literacka w Īyciu pisarki stanowi kompensacjĊ jej nierozwiązanych kompleksów z dzieciĔstwa, a w gđównej mierze kompleksu maskulinizmu. Teza ta stanowi oĞ, wokóđ której ba-daczka konstruuje swoją monografiĊ. JuĪ w pierwszym rozdziale, zatytuđowanym „Autobiograficzne Ğwiadectwa Olgi KobylaĔskiej jak intencjonalne tđo twórczoĞci”, autorka „stawia diagnozĊ” pisarce, stwierdzając, Īe O. KobylaĔska, wychowywana przez autorytarnego ojca, który nie traktowađ kobiet jak peđnowartoĞciowych czđonków spođeczeĔstwa czy rodziny, nie rozwiązađa pozytywnie kompleksu Edypa, jak równieĪ kompleksu kastracji. UwaĪa ona, Īe zaowocowađo to regresem w roz-woju psychologicznym pisarki, a takĪe fiksacją na narcystycznym stadium rozroz-woju.

SPRAWOZDANIA I RECENZJE

190

Ma to oczywiĞcie jaskrawe odzwierciedlenie w twórczoĞci literackiej O. Ko-bylaĔskiej, która, jak siĊ rozumie samo przez siĊ, jest formą kompensacji, ucieczki przed nieakceptowaną przez pisarkĊ rzeczywistoĞcią, w której przyszđo jej Īyü. Autorka konstatuje w jednym z podrozdziađów, iĪ dusząc siĊ w atmosferze ogra-niczonoĞci i duchowej ubogoĞci, O. KobylaĔska uciekađa od rzeczywistoĞci, zanu-rzając siĊ w Ğwiat fantazji, który byđ miejscem osobistego dojrzewania i wzrastania pisarki (s. 44). Rozdziađ ten, peđen interesujących analiz i diagnoz, postawionych przez autorkĊ O. KobylaĔskiej, pozostawia po sobie wraĪenie, jak po lekturze pod-rĊcznika z zakresu psychopatologii, a nie pracy literaturoznawczej. Badaczka nie uniknĊđa puđapki, jaką niesie za sobą metodologia psychoanalityczna w litera-turoznawstwie, a mianowicie, literaturoznawca zamienia siĊ w psychoanalityka, za-pominając, Īe brak mu kompetencji w tej dziedzinie, jak równieĪ specjalistycznego wyksztađcenia. Trzeba równieĪ zaznaczyü, Īe przedmiot badaĔ – O. KobylaĔska – nie Īyje. Nie da siĊ wiĊc zweryfikowaü, na ile zabiegi artystyczne i uĪyte Ğrodki wyrazu byđy celowym dziađaniem, a na ile stanowiđy przejaw nieĞwiadomych kompleksów wypartych przez pisarkĊ, co sugeruje H. Lewczenko. Interesująca pod wzglĊdem badawczym, a tym samym niebudząca tak wielu zastrzeĪeĔ, jest ostatnia czĊĞü pierwszego rozdziađu, zatytuđowana „Miejsce chrzeĞcijaĔstwa w indywidual-nej mitologii Olgi KobylaĔskiej”. Badaczka przedstawia, jak pisarka đączyđa ze sobą wiarĊ chrzeĞcijaĔską i filozofiĊ Friedricha Nietzschego, pod której wyraĨnym wpđy-wem siĊ znajdowađa. Stwierdza ona, Īe chrzeĞcijaĔstwo stanowi bazową, arche-typiczną matrycĊ, wedđug której O. KobylaĔska projektowađa swoją osobowoĞü, i która stanowi ontologiczną podstawĊ jej twórczoĞci (s. 45). Jaki wiĊc stosunek do chrzeĞcijaĔstwa ma w tym kontekĞcie oportunistyczna filozofia F. Nietzschego? Zdaniem autorki, sđowem–kluczem do zrozumienia postawy pisarki wobec niemiec-kiego filozofa jest indywidualnoĞü (chyba bardziej adekwatnym sđowem w tym znaczeniu jest indywidualizm, a nie indywidualnoĞü). Nie ta wypaczona, zaprze-czająca istnieniu Boga, ale ta, która oznacza rozwój duchowoĞci poszczególnej jednostki. To indywidualne pojmowanie Chrystusa i samej wiary w Niego rozwija i ubogaca czđowieka, a nie konwencjonalna koĞcielna religijnoĞü. Wedđug autorki to przeplatanie siĊ chrzeĞcijaĔskiego i nitzscheaĔskiego dyskursu najbardziej widocz-ne jest w twórczoĞci O. KobylaĔskiej. Wedđug niej uzewnĊtrznia siĊ to w przypadku postaci Natalki Werkowycz, bohaterki powieĞci „ɐɚɪɢɜɧɚ”. Jak dalej pisze H. Lewczenko, symbolem pđytkiego rozumienia filozofii F. Nietzsche jest tu postaü Orjadyna, który nie ma zasad moralnych i kieruje siĊ wyđącznie swymi zachcian-kami. Natomiast Natalka jednoczy w sobie pewnoĞü swego przeznaczenia (Chry-stus), jak równieĪ poczucie swej indywidualnoĞci i niepowtarzalnoĞci (gđĊbsze rozumienie F. Nietzsche). Takie podobieĔstwo badaczka dostrzega równieĪ w po-staciach Agđai-Felicitas Fedorenko (Ɂɚ ɫɢɬɭɚɰɿɹɦɢ).

Na szczególną uwagĊ zasđuguje drugi i trzeci rozdziađ ksiąĪki. Mamy tu, bo-wiem, do czynienia z gđĊboką i wnikliwą analizą archetypów, symboli i animizmu w twórczoĞci O. KobylaĔskiej. Co prawda, H. Lewczenko po raz kolejny bawi siĊ w psychiatrĊ pisarki, zbyt dosđownie projektując jej Īycie prywatne na twórczoĞü i osobowoĞü jej bohaterek. JednakĪe teza, iĪ bohaterki w powieĞciach O.

Koby-SPRAWOZDANIA I RECENZJE

₁₉₁

laĔskiej posiadają osobowoĞü narcystyczną, która rozwija siĊ i ewoluuje wraz z ko-lejnymi powieĞciami pisarki, rzuca nowe Ğwiatđo na jej twórczoĞü. Autorka, cađkiem sđusznie, stara siĊ podkreĞliü, Īe ewolucja wewnĊtrznego Ğwiata bohaterek O. Ko-bylaĔskiej zaczyna siĊ od tezy buty sobi ciliju, czyli traktowaü siebie jako cel wđasnegoĪycia, wygđoszonej przez NatalkĊ Werkowycz, koĔczy zaĞ odnalezieniem idealnej miđoĞci i idealnego mĊĪczyzny, który jest w stanie zrozumieü i zaakcep-towaü arystokratki ducha, jakimi są bohaterki O. KobylaĔskiej. Przykđadem ostat-niego jest historia Mani ObryĔskiej z powieĞci ɑɟɪɟɡ ɤɥɚɞɤɭ.

Trzeci rozdziađ pod tytuđem „Nowelistyka Olgi KobylaĔskiej: narcyzm – ani-mizm – symbolizm”, przykuwa uwagĊ czytelnika ciekawą analizą symboliki roĞlin, zwierząt, zjawisk przyrody i powiązanej z nimi jasnej i ciemnej strony ludzkiej psychiki. W Ğwiecie powieĞci O. KobylaĔskiej przyroda ĞciĞle đączy siĊ z Īyciem bohaterów, zwiastuje zarówno dobre jak i zđe wydarzenia. Na uwagĊ zasđuguje frag-ment, w którym przedstawiony jest bohater mający wraĪliwą na gđosy przyrody psychikĊ, przez co ulega destruktywnemu jej wpđywowi (Sawa w powieĞci Ɂɟɦɥɹ). Wtedy przyroda wydobywa CieĔ z psychiki czđowieka, czyli wedđug terminologii K.G. Junga mroczną, zđą stronĊ ludzkiego charakteru. Badaczka ukazuje jedno-czeĞnie kunszt O. KobylaĔskiej w operowaniu archetypami i symbolami w swych dzieđach (znaczenie KsiĊĪyca w Ɂɟɦɥɿ czy Ɇɢɫɹɱɧɢɯ ɥɸɞɹɯ. Miejscami jednak moĪna odnieĞü wraĪenie, iĪ autorka zbytnio zagđĊbia siĊ w mitologiĊ wyjaĞniając znaczenie poszczególnych symboli, tak iĪ moĪna pomyĞleü, Īe mamy do czynienia z mitologiczną krytyką, a nie analizą twórczoĞci w kluczu psychoanalitycznym, na którą wskazuje sam tytuđ ksiąĪki.

KsiąĪka ta jest z cađą pewnoĞcią pogđĊbionym spojrzeniem na twórczoĞü O. Ko-bylaĔskiej, wnosi interesujące spostrzeĪenia i wnioski na temat zarówno samej pisarki, jak i jej twórczoĞci. DoĞü gruntownie przeprowadzona analiza pisarskiego dorobku O. KobylaĔskiej, w której znaü obeznanie siĊ z przedmiotem badaĔ przez autorkĊ, pozostawia jednak po sobie niejednoznaczne wraĪenie. WyraĨnie widaü, Īe badaczka porzuciđa zawód literaturoznawcy na rzecz psychoanalityka, co sprawia, Īe odbiorca ma wątpliwoĞci czy przypadkiem nie jest to karta medyczna pacjenta, a nie praca literaturoznawcza? Kolejne zastrzeĪenia budzi sama teoria, na której H. Lewczenko opiera swą ksiąĪkĊ. Korzysta jedynie z teorii Z. Freuda, A. Adlera i K.G. Junga, które w pewnym sensie straciđy swą aktualnoĞü, albowiem zostađy rozwiniĊte lub obalone przez póĨniejszych psychoanalityków, takich jak K. Horney czy J. Lacan.

Praca niewątpliwie stanowi cenną pozycjĊ literaturoznawczą w dziedzinie badaĔ nad Īyciem i twórczoĞcią Olgi KobylaĔskiej, jest równieĪ interesująca z punktu widzenia zastosowanej metodologii psychoanalitycznej. Pomimo iĪ zastosowane przez autorkĊ teorie psychoanalityczne są nieco przestarzađe, otwiera to jednak drogĊ do poszukiwaĔ innych, nowszych teorii, a takĪe dla badaĔ nad twórczoĞcią Olgi KobylaĔskiej.

Edyta Moskowicz Instytut Filologii SđowiaĔskiej KUL