ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom XLII, zeszyt 4 − 1994
LAUDACJA WYGŁOSZONA Z OKAZJI NADANIA TYTUŁU DOKTORA HONORIS CAUSA KUL
Prof. Dr. V. E. Franklowi, Lublin 23 V 1994
MAGNIFICENCJO, PANIE PROFESORZE FRANKL, EKSCELENCJE, WYSOKI SENACIE, SZANOWNE PANIE I PANOWIE!
Mam zaszczyt i przyjemnos´c´ wypowiedzenia słów laudacji człowiekowi, którego nazwisko w psychoterapii i psychiatrii s´wiatowej symbolizuje obecnos´c´ nowej, ci ˛agle jeszcze otwartej i niedopisanej karty we wspomnianych dziedzi-nach wiedzy o człowieku. Te˛, a jest to wyraz´nie formułowane z˙yczenie Profeso-ra, maj ˛a dopisac´ Ci, którzy twórczo podejmuj ˛a i podejmowac´ be˛d ˛a mys´l antro-pologiczno-egzystencjaln ˛a Trzeciego Kierunku w Psychoterapii Wieden´skiej, wytyczonego przez dzisiejszego laureata Doktoratu Honoris Causa KUL − Vik-tora Emila Frankla.
Na pocz ˛atek niech przemówi ˛a fakty.
Profesor neurologii i psychiatrii w Uniwersytecie Wieden´skim oraz profesor Logoterapii w US International University w San Diego. Profesor Harward University, Stanford University i w uniwersytetach: Dallas i Pittsburgh. Frankl jest twórc ˛a tzw. III Wieden´skiego Kierunku w Psychoterapii po Psychoanalizie Z.Freuda i Psychologii Indywidualnej A.Adlera. Pierwsz ˛a publikacje˛ ogłosił w 1924 r. w redagowanym przez Freuda czasopis´mie „Internationalen Zeitschrift für Psychoanalyse”. Ksi ˛az˙ki jego wydano w 23 je˛zykach, z chin´skim, japon´skim i rosyjskim wł ˛acznie. Odbył podróz˙e naukowe do 220 uniwersytetów s´wiata. W Polsce był z wykładami w Krakowie, Warszawie i Lublinie. Dzis´ Profesor Frankl jest u nas w Lublinie po raz drugi, a Jego pobyt wien´czy 26 z kolei doktorat honoris causa.
Wyakcentujmy jeszcze, z˙e nazwisko Prof. Frankla w historii psychiatrii i psychoterapii zwi ˛azane jest nierozerwalnie ze sformułowan ˛a przez Niego Logo-terapi ˛a i Analiz ˛a Egzystencjaln ˛a, jako jej teoretyczn ˛a podstaw ˛a. Dodajmy rów-niez˙, z˙e pierwsza amerykan´ska ksi ˛az˙ka Profesora Man’s Search for Meaning
10 KAZIMIERZ POPIELSKI
osi ˛agne˛ła w USA prawie 10 mln nakładu i zdaniem ekspertów Biblioteki Kon-gresu Stanów nalez˙y do 10 najbardziej popularnych i wpływowych ksi ˛az˙ek ostatniego dziesie˛ciolecia w USA. Psycholog Allport we wste˛pie okres´la j ˛a jako „istotnie waz˙ne wprowadzenie do jednego z najbardziej znacz ˛acego kierunku psychologicznego naszych czasów”. Podobn ˛a opinie˛, niezalez˙nie od akcentów dyskusji, wyrazili Maslow i Rogers.
Głównym przesłaniem prac Frankla jest postulat przezwycie˛z˙enia redukcjo-nistycznego obrazu człowieka w psychologii współczesnej i poszukiwanie bar-dziej adekwatnego, wielowymiarowego i jednoczes´nie całos´ciowego uje˛cia ludzkiej egzystencji. W przeciwien´stwie do niektórych sugestii nam współczes-nych o poste˛pie racjonalnos´ci i sprze˛z˙onego z tym zaniku sensu, Frankl formu-łuje teze˛, z˙e racjonalnos´c´ nie tylko nie wyklucza sensu, ale przeciwnie, zakłada go jako konieczny warunek wszelkiej ludzkiej aktywnos´ci. Warunkiem bowiem racjonalnos´ci (choc´ niekoniecznie racjonalizmu), a juz˙ na pewno egzystencjal-nos´ci, jest d ˛az˙enie rozwojowe typu „Ku...” jako dynamicznej siły motywacyjnej wbudowanej w ontyczn ˛a strukture˛ ludzkiego bycia i stawania sie˛. Tej prawdy ucz ˛a psychoterapeutów sami pacjenci, jez˙eli ci wsłuchuj ˛a sie˛ w ludzkie potrze-by, te˛sknoty, d ˛az˙enia i odniesienia, a niekoniecznie we własne pomysły inter-pretacyjne fenomenów ludzkiej egzystencji. Włas´nie to spowodowało, z˙e w latach pie˛c´dziesi ˛atych powróciło poje˛cie „ja” do psychologii i psychoterapii. Powoduje to równiez˙ zwrot terapeutów − praktyków do idei podmiotu osobowe-go. Jest to zwrot, by paradoksalnie wyrazic´, w kierunku „subiektywnej obiek-tywnos´ci” czy pros´ciej, ku realizmowi z˙ycia podmiotowo-osobowego człowieka. Sens z˙ycia tkwi w samym z˙yciu, stwierdza Frankl, przy czym, rozumie „z˙ycie” jako cos´ danego i równoczes´nie jako cos´ zadanego. Ta zadaniowa natu-ra człowieka wynatu-raz˙a specyfike˛ ludzkiej egzystencji. Znaczy to, z˙e sens moz˙e byc´ odkrywany jako obiektywna rzeczywistos´c´, a jednoczes´nie kreowany w procesach indywidualnego bycia i stawania sie˛ jednostki. W tym znaczeniu odkrywany sens ma charakter zobowi ˛azuj ˛acy − jest wyzwaniem skierowanym do człowieka. Zadaniem człowieka jest odpowiedziec´ nan´ z˙yciem, jak powiada Frankl, czy „czynem” − jak wyraziłby to K. Wojtyła. Człowiek jest jedyn ˛a istot ˛a w przyrodzie zdoln ˛a do stawiania pytan´ o sens i z zaangaz˙owaniem po-szukuj ˛ac ˛a rozwi ˛azania tej kwestii. Odnajdywane przez niego odpowiedzi s ˛a dlan´ orientuj ˛ace (lub nie), satysfakcjonuj ˛ace (lub nie), ukierunkowuj ˛ace (lub nie), organizuj ˛ace z˙ycie lub dezorganizuj ˛ace je. Frustracja tej potrzeby, lub wyraz´my to inaczej − tej „potrzeby potrzeb” ludzkiej egzystencji, jej niespełnienie, egzys-tencje˛ te˛ głe˛boko rani.
Poszukiwanie sensu u niektórych osób, w niektórych okresach z˙ycia, bywa czasem bolesne i potrzeba jego moz˙e przybierac´ forme˛ wre˛cz krzyku − Cray
11 LAUDACJA Z OKAZJI NADANIA TYTUŁU DOKTORA HONORIS CAUSA KUL
for Meaning − jak to wyraz˙a tytuł jednej z ksi ˛az˙ek Profesora. Krzyk o sens w naszych czasach w zwi ˛azku z propozycj ˛a cywilizacji konsumpcjonizmu bywa zagłuszany i, jak zauwaz˙a autor Homo patiens, jest cze˛sto, nader cze˛sto, ignoro-wany, a sama potrzeba czy w ogóle formułowanie w tej kwestii pytan´, bywa nieraz uwaz˙ane nawet za przejaw patologii. Podczas gdy w swej istocie jest to pytanie o sam ˛a istote˛ z˙ycia ludzkiego. Jest to forma i sposób bycia człowieka. Potrzeba sensu ma charakter włas´ciwos´ci pierwotnej, wpisanej w egzystencje˛. W tym znaczeniu jest kategori ˛a antropologiczno− psychologiczn ˛a. To jej nieroz-poznanie powoduje zapewne ten rodzaj niepokoju motywuj ˛acego, o którym mówił s´w. Augustyn. Poszukiwane i odnajdywane nan´ odpowiedzi s ˛a przez˙y-ciem, doznaniem, odkryprzez˙y-ciem, ols´nieniem... s ˛a z˙yciem. To dos´wiadczenie jest głe˛boko znacz ˛acym doznaniem egzystencjalnym. Co staje sie˛, gdy go zabraknie? Rozwijaj ˛a sie˛ symptomy − które tworz ˛a syndrom epoki − jej nerwice. Logotera-pia symptomy te indentyfikuje, a skutki ich oddziaływania w wymiarze psy-chicznym okres´la jako frustracje˛ egzystencjaln ˛a. Kolejnym jej stadium jest dos´wiadczenie pustki egzystencjalnej. Stany te nierozwi ˛azywane i utrwalone w czasie i przestrzeni konkretnej egzystencji, w powi ˛azaniu z tendencj ˛a organizmu do reagowania nerwic ˛a, prowadz ˛a do wyste˛powania zaburzenia zwanego nerwi-c ˛a egzystencjaln ˛a, lepiej: noogenn ˛a. Ta realna sytuacja zagroz˙en´ współczesnos´ci jest wynikiem i przejawem choroby epoki. Kaz˙da epoka, stwierdza Frankl, ma swoje schorzenia, dla kaz˙dego czasu potrzebna jest włas´ciwa dla niego diagnoza i terapia.
Frankl proponuje badaczom i sam podejmuje odwaz˙ny wysiłek odczytania prawdy o głe˛bokiej naturze człowieka, o jego pierwotnych ukierunkowaniach, o jego d ˛az˙eniach i potrzebie odniesien´. W tym znaczeniu staje sie˛ logoteoria lekarstwem, choc´ nie panaceum, na nerwice˛ naszych czasów. Nerwica ta wyraz˙a sie˛ w symptomach nudy, utraty nadziei, rezygnacji, a z drugiej strony w rozwo-ju agresji, przemocy i uzalez˙nien´ narkotycznych. Koniecznym skutkiem takiej sytuacji staje sie˛ poszukiwanie rozwi ˛azan´, ale i podsuwanie zaste˛pników, pod-noszonych do rangi „absolutu” jako maj ˛acych byc´ odpowiedzi ˛a na fakt ontycz-nych napie˛c´ na poziomie wszystkich wymiarów egzystencji realizuj ˛acej sie˛ mie˛dzy: miec´ − byc´ − stawac´ sie˛.
Człowiek jest istot ˛a, dla której s´wiat wartos´ci jest normalnym s´rodowiskiem bycia i stawania sie˛. Jego rozwój w sposób prawidłowy moz˙e i wre˛cz musi sie˛ dokonywac´ w jemu włas´ciwej przestrzeni aksjologicznej. Wszelkie mechanizmy psychologiczne s ˛a przyporz ˛adkowane temu celowi, bo s ˛a podporz ˛adkowane „z˙yciu”. A ludzkie „ja” i „jestem” maj ˛a charakter s´wiadomy, reflektuj ˛acy, auto-nomiczny i transcenduj ˛acy. I to jest włas´ciwe „tło” dla „figury” aktywnos´ci egzystencji. Bo głe˛bok ˛a potrzeb ˛a człowieka jest uzyskiwanie intelektualnie
12 KAZIMIERZ POPIELSKI
okres´lonych i emocjonalnie nieoboje˛tnych odpowiedzi dla siebie, choc´ nie tylko od siebie.
Ludzie kaz˙dej epoki musz ˛a odkrywac´ dla siebie sens z˙ycia i ci ˛agle na nowo organizowac´ tworz ˛ace go tres´ci według najlepszych rozeznan´ i moralnie odpo-wiedzialnych decyzji, włas´nie, by ocalic´ zdrowie własne i pokolen´. Horyzont sensu i wartos´ci okres´la przestrzen´ ekologicznie naturaln ˛a, rozwojow ˛a i włas´ci-w ˛a dla człowieka. I, jes´li sie˛ nie myle˛ − jest to pierwszy i podstawowy gwarant szeroko rozumianej psychologii zdrowia przyszłos´ci. Logoterapia pozostaje na tej linii działania i w tym widzi swoj ˛a słuz˙be˛ jednostce, społeczen´stwu i Z˙ yciu.
