Agnieszka Zalewska-Meler ORCID: 0000-0003-1924-2790 Akademia Pomorska w Słupsku agnieszka.zalewska-meler@apsl.edu.pl
(Nie)skażony obraz widowiska sportowego – między władzą spektaklu a spektaklem władzy
The (Un)Contaminanted Image of a Sports Spectacle
– Between the Authorities of the Sspectacle and the Spectacle of Power Abstract
This article concerns the issue of recognition and definition of a sports spectacle in terms of a cultural spectacle. The genesis of sports performances and their social background was pre-sented, and the conditions that must be met for something to be regarded as a sports spectacle were specified. Examples of the use of the sport events (including the Olympic Games) for political manipulation and propaganda were analyzed, as well as references to the categories of racial prejudice, discrimination and xenophobia. The analysis of photography was used to characterize the relationship between politics and sport, which is presented synthetically. Słowa kluczowe:
widowisko kulturowe, kultura widowisk sportowych, wzorce ideologiczne sportowych zma-gań, erozja moralna spektakli sportowych, syndrom IO’36
Keywords:
cultural spectacle, culture of sport shows, ideological patterns of sport struggles, moral ero sion of sport performances, OG’36 syndrome
Namysł nad katalogiem zdarzeń wpisanych w codzienność oraz sferę życia kulturo-wego uzmysławia, że człowiek jest uczestnikiem zdarzeń intencjonalnie widowisko-wych (o wielu odcieniach znaczeniowidowisko-wych), jak i widowisk akcentujących problemy społeczne, kryzysy, zmiany w sposób dla niego nie zawsze jawny. Celem prezentowa-nego tekstu jest próba odniesienia się do teorii widowisk ze szczególnym uwzględnie-niem widowiska sportowego w ciągle obecnym dyskursie nierówności, wykluczenia,
Vol. 9 pp. 329–351 2020
ISSN 2083-1226 https://doi.org/10.34858/AIC.9.2020.351 © Copyright by Institute of Music of the Pomeranian University in Słupsk Received: 09.09.2020
Accepted: 26.11.2020
normatywnej polityki siły i władzy, gdzie wykładnią rozumienia kultury uczyniono propozycje Johna J. MacAloon’a czyli postrzegania kultury jako zorganizowanego systemu znaczących symboli1.
Status kulturowy widowiska sportowego
Dla miłośników trafnego i w pełni obrazowego używania pojęć w dyskursie nauko-wym, użycie określenia widowiska wiedzie w pierwszym skojarzeniu ku teatrze, mu-zyce, balecie nie zaś sporcie. Podstaw umocowania tego pojęcia dostarcza jego słow-nikowe rozumienie, które mieści w sobie również zwyczajowe a zatem naj bardziej dostępne użycie tego pojęcia. W znaczeniu słownikowym widowisko to oglądane zdarzenie/scena odbywająca się w obecności patrzących na nie widzów2. Przykła-dowe konteksty użycia tego pojęcia wiodą tu ku widowisku: telewizyjnym, estra-dowym, rozrywkowym, teatralnym oraz cyrkowym3, które jako jedyne nosi w sobie cień symbolicznego aspektu kultury ciała człowieka. Obok przytoczonych form sztuk przedstawieniowych, widowisko stanowią również rodzaje aktywności związa ne z uczestnictwem zaangażowanym, takim jak obrzędy kulturowe/rytualne, ceremo-nie publiczne4. Prezentacja zdarzeń przynależnych widowisku, akcentująca obec-ność kreatorów zdarzeń, jak i widzów, których reakcja podyktowana jest dostępnymi w war stwie wizualnej wrażeniami – wiedzie ku rozumieniu zewnętrznemu, chwi-lowemu5. W poglądach Sławomira Świontka widowisko definiowane od wewnątrz, związane jest z wyodrębnionym na pewien czas fragmentem rzeczywistej przestrzeni, gdzie odbywa ją się uprzednio zaplanowane działania, którym od zewnątrz przypatru-ją się widzowie6. W odniesieniu do takiego sposobu ujęcia tego pojęcia, pośród wido-wisk lokowa ne będą zarówno widowido-wiska przypadkowe (pojawiające się, a właściwie wzbu dzane okazjonalnie), jak i widowiska tworzone z rozmysłem, postrzegane często również jako spektakl7. Jak przekonuje Gay Debord, będący widowiskiem spek takl stanowi narzędzie społecznego zjednoczenia (więzi), a zatem obszarem, gdzie wystę-puje koncentracja myśli, uwagi, postrzegania chcących skierować ku nie mu świado-mość ludzi8. Bezpośredni czynny udział w przebiegu zdarzenia, któ rego cele sięgają poza wizualne doznania widowiskowe – wiodą zdaniem Victora Turnera – ku
widowi-sku kulturowemu, realizujące w indywidualnej bądź zbiorowej perspektywie wartości
1 John J. MacAloon, „Wstęp: widowiska kulturowe, teoria kultury”, w Rytuał, dramat, święto,
spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego. Tłum. Katarzyna Przyłuska-Urbanowicz, red. John J. MacAloon (Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009), 13.
2 Mieczysław Szymczak, Słownik języka polskiego. T. 3 (Warszawa: PWN, 1981), 697. 3 Ibidem.
4 Patrice Pavis, Słownik terminów teatralnych. Tłum. Sławomir Świontek (Wrocław–Warszawa–
–Kraków: Wydawnictwo Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 2002), 585.
5 Ibidem.
6 Sławomir Świontek, „Teatr jako widowisko”, w Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Teatr.
Widowisko, red. Marta Fik (Warszawa: Instytut Kultury, 2000), 14.
7 Ibidem.
przynależne społecznej warstwie refleksyjności. Odwołując się do teorii dramatu spo-łecznego, w przekonaniu Turnera widowisko kulturowe może być nie tylko zapisem danych wydarzeń, ale i formą wyprowadzania znaczeń z tego, co się wydarzyło:
„[…] zachowanie się w warunkach widowiska wcale nie jest proste ani łatwe. Jest to zachowanie znane i praktykowane albo zachowanie powtórzone, «przywrócone» – wy-ćwiczone, przedświadome, nabywane przez osmozę od najmłodszych lat, objawione w przedstawieniach mistrzów, przewodników, guru, starszyznęy albo sterowane
zasada mi skuteczności, jak w teatrze improwizowanym czy też w sporcieˮ9.
A zatem, w społecznie usytuowanym widowisku, będącym nośnikiem wartości kulturowych:
„[…] nieuchronnie występuje tu zarówno odbijanie, stawanie się refleksem, jak
skłon-ność do namysłu, refleksyjskłon-nośćˮ10.
W poszukiwaniu istoty widowiska kulturowego cennym jest uzmysłowienie, iż kategoria ta posiada naturę poliwalentną. Mieści w sobie takie formy widowisko-we jak: święto, festiwal, karnawał, ceremonia oraz rytuał. Zdaniem przywoływanego Tur nera, rytuały opisujące widowiska kulturowe nie stanowią jedynie opisu ich jaw-nej formy, lecz powstają:
„[…] w fazie przywrócenia równowagi, fazie refleksyjnej, w której społeczeństwo wy-ciąga znaczenie z gmatwaniny działań – i stąd owe przedstawienia są nieskończenie
zróżnicowane, podobnie jak barwne spektrum światła, które przeszło przez pryzmat11.
Owo zachwianie równowagi powodowane potencjalnym konfliktem wynikają-cym z naruszenia ustanowionych norm, kryzysem w sytuacji stawania się stronami konfliktu czy też dążeniami wiodącymi do utrzymywania status quo dającego po-czucie komfortu psychicznego – zostaje odtworzone w zachowaniach uczestników widowisk kulturo wych w formach rozładowania kryzysu – co określane jest mia-nem doświadczeń limi narnych. Liminarność zakłada aktywność odbiorców wido-wiskowego zdarzenia. Widz nabywa tu specyficznego znaczenia, tj. nie przygląda się biernie danemu zdarzeniu, lecz poprzez bezpośrednie uczestnictwo w przebie-gu zdarzeń, reaktywność emocjonalną temu towarzyszącą oraz motywy dokonania przyszłych zmian w swoim życiu – staje się aktywnym jego współuczestnikiem12.
Przemiany obyczajowości sportowej – w tym po jawienie się zjawisk postrzeganych w kategoriach pęknięcia i kryzysu towarzyszącym zmaganiom sportowym, skłoniły do rewizji poglądów na temat widowisk sportowych i ich znaczenia. Już na wstępie
9 Victor Turner, „Teatr w codzienności, codzienność w teatrze”, Dialog 9 (1988): 100.
10Przy tej okazji wspomnieć należy, iż słowo spektakl pojawia się bardzo często jako synonim
widowiska, a także bardzo często w wypowiedziach o charakterze informacyjnym. Szerzej na ten temat pisze: Tadeusz Nyczek, Alfabet teatru dla analfabetów i zaawansowanych (Warszawa: EZOP agencja edytorska, 2005), 191.
11Victor Turner, „Czy istnieją uniwersalia widowiskowe w micie, rytuale i teatrze?”, Konteksty.
Polska Sztuka Ludowa 3-4 (2002): 58.
czynionych tu rozważań warto podkreślić, że widowisko sportowe posiada zarów-no cechy wspólne zdarzeniom o charakterze widowiskowym, jak i cechy typowe, wynikające ze specyfiki architektury sportowej oraz obyczajowości towarzyszącej poszczególnym dyscyplinom sportowym. W ujęciu Czesława Matusewi cza – dla któ-rego widowisko sportowe stało się przedmiotem szczegółowych warszta tów badaw-czych początków lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia – widowisko sportowe nie funkcjonuje w świadomości społecznej w sposób jednolity. W rozumieniu trady-cyjnym, o widowisku sportowym mówi się:
„[…] mając na myśli wydarzenie sportowe w postaci meczu, zawodów, mitingu, wyści-gów, spotkania, rajdu, pokazu i innych, przebiegających w określonym miejscu i cza-sie. Sportowe procesy tego wydarzenia podlegają społecznej kontroli i są realizowane zgodnie z określonymi regułami (regulaminem). Istotą widowiska jest to, co ujawnia
się w oglądzie […]ˮ13.
Rozumienie widowiska sportowego akcentującego elementy dostępne recepcji zmysłowej uwypuklała jedynie aktywność podejmujących grę zawodników, gdzie wi-dzowie stanowili mało znaczący element rozgrywanego na ich oczach widowiska14.
W rozumieniu szerszym, widowisko sportowe to zdarzenie społeczne, gdzie stronami interakcji są zarówno zawodnicy, sędziowie, organizatorzy zmagań sportowych, jak i tworzący widownię widzowie:
„[…] widowisko w prezentowanym rozumieniu nie sprowadza się do oglądu czynności zawodników, lecz jest skomplikowanym splotem reguł gry, więzi społecznych między zawodnikami, trenerami, organizatorami, sędziami, widzami, motywacji uczestnictwa, oczekiwań rezultatów sportowych i oczekiwań wzajemnych uczestników widowiska, systemów wartości i skal wzajemnego oceniania się, przebiegu czynności sportowych
i ich recepcji, liczby uczestników, ich kultury i nawyków zachowaniaˮ15.
Widowisko sportowe – jak pisała Halina Zdebska – z uwagi na specyficzną sce-nerię jego materialnego usytuowania, posiada niepowtarzalną dramaturgię wydarzeń. Działania wiodące do wygranej, przegranej, remisu są w większości nieprzewidywal-ne poprzez splot aktualnie dziejących się wydarzeń na płycie stadionu, hali sportowej czy też boiska. Sposób ich przeżywania, a następnie zapadania ich w pamięć sportow-ców, jak i identyfikującej się z nimi publiczności – nie jest efektem jedynie ich sko-piowania i powielania16. Powyższe ujęcie widowiska sportowego jest kompatybilne
z rozumieniem Jerzego Kosiewicza, dla którego kluczową kategorią dla rozważań nad widowiskiem sportowym jest pojęcie gry (obecnej częściej w dyskursie codzienności w odniesieniu do teatru, muzyki niż sportu). Gra niesie za sobą przewidywanie podej-mowanych działań dla realizacji założonego celu. Wypracowany schemat spycha na
13Czesław Matusewicz, Widowisko sportowe (Warszawa: Wydawnictwo AWF, 1990), 11.
14Czesław Matusewicz, „Poznawcze aspekty widowiska sportowego”, Kultura Fizyczna 9-10
(1989):16.
15Matusewicz, Widowisko sportowe, 14.
16Halina Zdebska, „Widowisko sportowe jako element kultury masowej”, w Kultura fizyczna
a kultura masowa, red. Zbigniew Dziubiński, Michał Lenartowicz (Warszawa: Salezjańska Or-ganizacja Sportowa Rzeczpospolitej Polskiej, 2011), 148.
margines kreatywność oraz swobodę działania17. Uwzględnienie i usankcjonowanie
przypadku podczas widowiska sportowego (działań niezamierzonych, pierwotnie nie przewidywalnych, czyniących grę bardziej atrakcyjną) – wiedzie do postrzega-nia wi dowiska sportowego jako zjawiska o charakterze aleatorycznym18. Aleatoryzm
wie dziony jest tu zaskoczeniem zarówno samego siebie, widzów, ale przede wszyst-kim przeciwników podczas gry. W konsekwencji rezultaty widowiska sportowego nie dają się w pełni przewidzieć – co podnosi dramaturgię rozgrywek, spotkań podczas rywali zacji sportowej. Jak zauważa Jerzy Kosiewicz:
„[…] Niedookreślenie jest w tej sytuacji zabiegiem w równym stopniu twórczym jak
i dookreślenieˮ19.
Mówiąc o widowisku sportowym, nie można pominąć jego roli w kształtowaniu tożsamości narodowej. Światem równoległym, obok wpisanej w zmagania sportowe idei braterstwa, możliwości doskonalenia, przekraczania granic własnych możliwości w aktach podejmowanej rywalizacji, jest aspekt formowania świadomości społecznej, wyrażającej się – jak ujął to Z. Krawczyk – w sposobie jednostkowego orientowania się wobec wartości charakterystycznych dla zbiorowości, ustrojów społeczno-po-litycznych, państw, kontynentów, decydujących o odrębności, swoistości oraz emo-cjonalnym zaangażowaniu wobec nich. Nie tylko samo uczestnictwo, ale przeżycie wpisane w kulturę widowiska sportowego (zwłaszcza asymilacja wartości, których nośnikiem jest owa kultura) – stają się płaszczyzną identyfikacji narodowej. Samo-określeniu się („Ja”) towarzyszy relacja sportowego zapożyczenia („My”)20.
Struktura i komunikacja doświadczeń, towarzysząca widowisku sportowemu, wskazuje na obecność zarówno wymiaru rytualnego (powtarzalność, podniosła at-mosfera, stylistyka wykorzystywanych przedmiotów, języka, strojów, gestów)21, jak
i transcendentalnego, umocowanego – jak przekonuje Wojciech J. Cynarski – na war-tościach o charakterze uniwersalnym, tj. dobru, prawdzie, dzielności, honorze, god-ności osoby ludzkiej22. Istotnym elementem tej autorskiej koncepcji jest czerpa nie
17Jerzy Kosiewicz, „Widowisko sportowe i aleatoryzm: przypadek i schemat”, Kultura Fizyczna
1-2 (1998):18.
18Ibidem, 19. 19Ibidem, 20.
20Integrująca rola sportu/widowiska sportowego w kształtowaniu tożsamości narodowej stała się
częścią rozważań w następujących tekstach autorstwa Z. Krawczyka: 1) „Sport i kultura. Orien-tacje teoretyczne, w Filozofia kultury fizycznej. Koncepcje i problemy. T. 2, red. Zbigniew Kra-wczyk, Jerzy Kosiewicz (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe AWF, 1990), 161-174; 2) „Sport”, w Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna. Sport, red. Zbigniew Krawczyk (Warszawa: Instytut Kultury, 1997), 61-79; 3) „Kultura globalna a kultura fizyczna”, w Socjolo gia kultury fizycznej, red. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk (Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2011), 67-83, 4) „Narodowe i etniczne uwarunkowania kultury fizycznej”, w Socjologia kultury fizycznej, red. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk (Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2011), 251-265; 5) „Sport in Changing Europeˮ, European Journal for Sport and Society, 1/2 (2004): 121-145.
21Clifford Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum.. Maria M. Piechaczek (Kraków:
Wy dawnictwo UJ, 2005), 134.
z mądrości dialogu kulturowego oraz transcendentnych praktyk samorealizacji, które w aksjologicznej symbiozie mogą okazać się skuteczną blokadą w pojawianiu się zniekształceń i wynaturzeń widowiska sportowego23. Warto podkreślić również, że
rytuał wpisany w widowiskowe formy sportowych zmagań wzbudzają nie tylko po-czucie tożsamości zbiorowej, ale i stanowią zjawisko o charakterze parareligijnym. W takiej optyce, zdaniem przywoływanego tu autora, widowisko sportowe zapewnia:
„[…] realizację potrzeby igrzysk i pewnych potrzeb sakralnych. Jako nowe społeczne spoiwo zastępuje w pewnym sensie funkcję zarezerwowaną jeszcze przed stu laty dla
religii, jak na to wskazywał E. Durkheimˮ24.
Złożoną obyczajowość widowiska sportowego formowały zarówno reguły i regulaminy konkretnych dyscyplin sportowych, jak i lokalne zwyczaje prezen-towane przez odbiorców widowiska sportowego. Niektóre z nich, poprzez po-szerzający się zasięg i popularność widowisk sportowych, traciły swój lokalny charakter i wpisywały się na stałe w ich obraz. Międzykulturowemu porozumi e- niu sprzyjał również przyjęty ceremoniał sportowy, który stał się kodem komu-nikacji znoszącym bariery językowe25. Albert Jawłowski, rozpatrując widowisko sportowe jako przejaw widowiska kulturowego, jest zdania, iż zasady, przebieg rywalizacji ukazują systemu norm i wartości typowych dla danej społeczności, która widowisko wytwarza. Jak podkreśla ten autor:
„[…] Widowisko, którego przedmiotem jest agon /…/ stanowi przekaz reguł obowiązu-jących w jego ramach. Poprzez udział w afirmacji gry będącej przedmiotem widowiska jednostki mogą utwierdzać się w przekonaniu o zasadności obowiązywania jego reguł, a zatem także wzorów i norm, które legły u ich podstaw. Ponadto, w zrytualizowanej formie uznają one cel będący jednocześnie wynikiem agonu – ustalenie hierarchicz-nych szczebli dominacji. Rytualne reguły muszą być przestrzegane, aby rywalizacja o zajęcie dominującej pozycji nie przekształciła się w destrukcyjną moc dezintegrującą
najpierw samo widowisko, a potem także społeczeństwoˮ26.
Widowiskami sportowymi łączącymi obok rytuału i ceremonii (m.in. określa-jącej sposoby zachowań sportowców i widzów, zdarzeń stanowiących o rozpoczyna-niu i zamykarozpoczyna-niu sportowych zmagań, nagradzania zawodników, okazywanie rado-ści przez widzów) inne elementy performatywne widowiska kulturowego, takie jak nadanie wydarzeniom sportowym struktury święta (tzw. zawieszania codzienności i poddawanie swojego funkcjonowania rytmom sportowych rozgrywek), zachowanie i przeżywanie sportowej rywalizacji w atmosferze typowej dla karnawału (porzuca-nia dotychczasowych statusów, ról społecznych na rzecz rzeczywistych i symbolicz-nych kostiumów, masek, niekonwencjonalnego zachowania i wyglądu przejawiasymbolicz-nych
23Ibidem, 82.
24Wojciech J. Cynarski, Czas wolny, turystyka i rekreacja w perspektywie socjologicznej (Kraków:
Universitas, 2017), 142.
25Zdebska, Widowisko sportowe, 148.
26Albert Jawłowski, „Oczy świata zwrócone w kierunku stadionu – rzecz o współczesnym
wi-dowisku kulturowym”, w Społeczne zmagania ze sportem, red. Łukasz Rogowski, Radosław Skrobacki (Poznań: Wydawnictwo AWF, 2011), 25.
pod czas doświadczania rywalizacji sportowej) są igrzyska olimpijskie27. Igrzyska to
nie tylko widowisko w aspekcie zdarzenia sportowego rozgrywającego się na oczach wi dzów, ale i spektakl, gdzie sportowe zdarzenia wpisują się swoją cyklicznością w rytm życia społecznego, zaś towarzyszące im ceremonie i rytuały nadają zda-rzeniom spor towym charakter podniosłego wydarzenia, uroczystości podkreślają-cej przynależność do świata wartości narodowych i uniwersalnych28. Poszukiwanie
genezy spektakular nych widowisk sportowych wiedzie ku kulturom azjatyckim (Chiny, Indie), choć jak zauważa Wojciech Lipoński – wiązały się one z refleksyjnym odniesieniem do soma i psyche w warunkach braku architektury sportowej29. Życie
starożytnych Greków, a zwłaszcza upodobanie do widowisk realizowanych w duchu agonu sportowego, dało możliwość uczestniczenia jak i organizacji igrzysk. Wyod-rębnione z lokalnych zawodów sportowych igrzyska sięgały ponad Ateny i Spartę, a pierwsza ich organizacja przypadła na 776 r. p.n.e. w Olimpii (w sanktuarium Zeu-sa i Hery). Fenomen organizacji igrzysk w Olimpii świadczył o potrzebie wcielenia w życie ekecheirii, czyli pokoju bożego, symbolizującego silne zapotrzebowanie mieszkańców starożytnej Grecji na wytchnienie w czasach walczących o wpływy państw – miast. Fakt ten celnie i obrazowo komentuje Dariusz Słapek:
„[…] W czasach historycznych Olimpia jako miejsce nie była miastem ani osadą. Nawet okoliczne ośrodki, jak Elida czy Pisa, nie stanowiły znaczących centrów władzy politycz nej w tej dość odludnej i jakby zapomnianej części Peloponezu. Dzisiaj wielu historyków zgodnie podkreśla, że to właśnie peryferyjne położenie doliny olimpijskiej, usytuowanej gdzieś na marginesie właściwego teatru „odgrywania prawdziwej historii”, stało się nie wątpliwie atutem. /…/ Olimpia tymczasem była swojego rodzaju azylem i oazą spokoju. Wolna od dominacji którejś z politycznych potęg /…/ nie dawała podstaw do zarzutu, że uroczystości w niej organizowane stanowią sposób na zdobywanie sławy i prestiżu przez możnego protektora. Przybywając do Olimpii, pielgrzymi, jeszcze nawet nie widzowie gimnastycznych agonów, pojawiali się w „świętej przestrzeni”, nie identyfikując się przy tym z żadną z greckich polis. Sięgali
w ten sposób niejako do korzeni „greckości”30.
Igrzyska w Olimpii uznano za doniosłe wydarzenie społeczne (entuzjastycznie za akceptowane przez wszystkich Greków), zaś ich zwoływanie co cztery lata – stano-wiło miernik czasu mieszkańców Hellady31. Pierwszy dzień igrzysk poświęcony był
obrzędom religijnym, w drugim dniu sportowe zmagania dotyczyły biegu krótkiego (zwanego dromos). Zwycięzców nagradzano wyrobami z brązu (trójnogi, czary, pu-chary), a dopiero od 752 r. p.n.e. gałązką oliwną. W odniesieniu do programu kon-kurencji należy podkreślić, że dopiero podczas czternastych igrzysk zadecydowano o włączeniu do rywalizacji biegu podwójnego długodystansowego, na osiemnastej zaś – za paśnictwo czyli pale oraz pentatlon, składający się z biegu, skoku, rzutu
27Michał Lenartowicz, Jakub Mosz, Stadiony i widowiska. Społeczne przestrzenie sportu
(Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018), 210-211.
28Ibidem, 214.
29Wojciech Lipoński, Historia sportu (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012), 99. 30Zdzisław Piątek, Dzieje kultury fizycznej w zarysie. Antyk – Oświecenie (Gdańsk: Wydawnictwo
Uczelniane AWF, 1995), 36.
dyskiem, rzu tu dzidą, zapasów. Poszerzający się zakres konkurencji sportowych pod-czas igrzysk (w 680 r. p.n.e. do programu dodano letrippon, czyli wyścig czterech ryd-wanów, w 648 r. p.n.e. pankration – konkurencję łączącą boks z zapaśnictwem oraz wyścigi konne czyli keles)32, świadczył zarówno o dynamice struktury igrzysk, jak
i o coraz większym zapotrzebowaniu widowni na zróżnicowane emocje i wrażenia zmysłowe. Realizacji programu sportowego igrzysk olimpijskich służył początkowo równinny okrąg sakralny zwany Altis (święty gaj z palisadą i żywopłotem, do którego mogli wejść tylko zawodnicy startujący w igrzyskach), później również gimnazjon (obudo wane miejsce do ćwiczeń gimnastycznych, zwane również palestrą, od nazwy jednej z jego części składowych, otoczony portykami, zabudowaniami higienicznymi i gospo darczymi), hipodrom (tor wyścigowy przeznaczony dla koni i rydwanów), prytanejon (miejsce uczty zwycięzców)33.
Rys. 1. Gimnazjon w starożytnej Grecji
Źródło: Hans Suren, Człowiek i słońce (Wilno: Wydawnictwo Orloga), 1937, 135.
Formuła igrzysk rozgrywana w Olimpii – w tym wręczanie nagród zwycięzcom, wyodrębnianie z publiczności heroldów, prezentujących imiona zawodników oraz na-zwę rozgrywanej konkurencji, traktowanie piękna i dobra jako wyznacznika dosko-nałości fizycznej i moralnej (kalokagatii) podczas sportowych zmagań – w całokształ-cie wpisywała się w optykę spektaklu sportowego, który – jak pisał J.A. Szczepański:
„[…] był największą namiętnością Greków – większą nawet niż politykowanieˮ34.
32Jan Alfred Szczepański, Od Olimpii do olimpiad (Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980), 40-41. 33Wojciech Lipoński, Zapomniani piewcy sportu. Antologia, wybór i opr. Wojciech Lipoński
(Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1970), 244.
Pojawienie się w V w. p.n.e. zawodowo pojętej atletyki, zagroziło istnieniu wi-dowisk sportowo-kulturowych, jakimi były igrzyska olimpijskie. Sport wiwi-dowisko wy stał się nośnikiem popisów zręczności, siły w atmosferze korupcji i przypodoba nia się jarmarcznym tłumom. Jedność ciała, woli i umysłu, radość z bezinteresownego wysił-ku zastąpiła filozofia spektawysił-kularnego gladiatorstwa35. Sława ostatnich agonów
olim-pijskich zgasła w 385 r. p.n.e. Odrodzenie się idei igrzysk olimolim-pijskich wymagało zarówno przewartościowania myślenia, zwłaszcza w obszarze warstwy aksjologicz-nej przypisaaksjologicz-nej aktywności sportowej, jak i obecności lidera, dzięki któremu ponow-nie tworzona koncepcja igrzysk olimpijskich zyskiwałaby międzynarodowe poparcie i entuzjazm. Osobą, której pomysł wskrzeszenia igrzysk oparty na kulturowych wpły-wach greckiej agonistyki, gdzie stadion sportowy byłby płaszczyzną szeroko pojętej komunikacji między narodami w toku szlachetnej, bezinteresownej walki sportowej oraz wzorach średniowiecznej etyki rycerskiej, był Pierre de Coubertin36. To jego
stara niom nowożytny olimpizm zawdzięcza dwa główne hasła sportowej rywalizacji pod czas igrzysk: „All Nations, All Games” oraz „All sport for all people”, podkre-ślające otwartą formułę uczestnictwa w igrzyskach, czyli dostępność dla wszystkich narodów, zawodników bez względu na narodowość, rasę, przekonania37. Warto
pod-kreślić, że hasła te stały się również nośnikami wartości, których realizacja zmierza-ła do osią gania celów sportowych i pozasportowych, takich jak: autentyczna radość z wysiłku, czystość moralna sprzężona z osiąganiem wytrzymałości i sprawności fi-zycznej, od ważne podejmowanie sportowych wyzwań podczas rywalizacji sportowej, niewyko rzystywanie przewagi losowej podczas walki sportowej, szacunek dla innych, dialog, współpraca i relacje partnerskie jako główny element klimatu sportowych zmagań, sprzyjanie pokojowemu rozwojowi w aspekcie wpływów jednostkowych i społecz nych38. Olimpijska wizja Coubertina ziściła się z sukcesem w 1896 r., kiedy to
w Atenach odbyły się pierwsze nowożytne igrzyska. Wcześniejszym próbom – jesz-cze bez udziału Pierre’a de Coubertina – czyli w 1836 r. olimpiada skandynawska oraz igrzyska nowogreckie Evangelos’a Zappasy w 1836 r. – zabrakło międzynarodo wego blasku, jak i w pełni otwartej formuły uczestnictwa. Mimo sukcesu organiza cyjnego i wprowadzenia nowych elementów strukturalnych igrzysk (ceremonia otwarcia, za-mknięcia igrzysk, symboliki olimpijskiej czyli flagi, przysięgi, parady uczestników, obecności znicza – będących rozpoznawalnymi elementami filozo fii olimpijskiej), na wizji olimpijskich zmagań w klimacie równych szans, pojawiła się rysa. Pierre
35Słapek, Sport i widowiska, 288.
36We współczesnych analizach nowożytnego olimpizmu, zwłaszcza w odniesieniu postaci Pierre’a
de Coubertina, jak i działającego w początkach XX w. MKOl -u, tezy o kontrowersyjnych moty-wach, towarzyszących organizowaniu i rozwijaniu idei igrzysk olimpijskich w nowożytnej for-mule, nie uszły uwadze m.in. Grzegorza Młodzikowskiego, już w początkach lat sześć dziesiątych XX w.: 1) „Geneza coubertinowskiej myśli neoolimpizmu”, Kultura Fizyczna 10 (1964): 573-581; 2) „Uniwersalizm olimpijski”, Kultura Fizyczna 6 (1969): 251-256; 3) „Olimpizm Pierre’a de Coubertina”, Kultura Fizyczna 3-4 (1987): 10-12.
37Katarzyna Płoszaj, Wiesław Firek, Międzynarodowa edukacja olimpijska. Dokończenie symfonii
pedagogicznej Pierre’a de Coubertina (Warszawa: Imprint, 2018), 38-41.
38Zbigniew Krawczyk, „Sport”, w Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna. Sport,
de Coubertin w otwartym przekazie był przeciwny udziałowi kobiet w zmaganiach sportowych. Jego postawa pozostawała w sprzeczności z głoszo nym przez niego ha-słem sportu dla wszystkich, co w efekcie – w kolejnych latach patronowania igrzy-skom – skutkowało myśleniem o kobietach w kategoriach prze mocy symbolicznej39.
Historia igrzysk olimpijskich zwłaszcza w jej nowożytnym wydaniu uzmysławia rów-nież, jak trudno sprostać jest zasadzie apolityczności sportu – zasadzie, która stanowi istotny kontekst realizacji olimpijskich wartości uniwer salnych. Idea honoru, bezinte-resowności, sposobności do radosnych i braterskich spotkań, sprzyjającej pokojowej koegzystencji międzynarodowych zmagań spor towców, łamana była w sposób jawny, jak i ukryty, kładąc się cieniem zarówno na gospodarzach, jak i osobach, instytucjach (w tym MKOl) im to umożliwiających40. Koncentrując rozważania na przejawach
instrumentalnego traktowania igrzysk olimpijskich, a w szczególności deprecjonowa-niu zasady równości poprzez nacjona listyczne wpływy ideologii wyższości jednych sportowców nad innymi (ze względu zwłaszcza na przynależność narodową, etniczną i wyznanie), szczególnego znaczenia nabiera trafne stwierdzenie J. Lipca, iż:
„[…] Olimpizm jest obecnie zjawiskiem, które stanowi odbicie świata XX wiekuˮ41.
Zawłaszczony obraz sportowej rywalizacji – przypadek IO’36
Igrzyska olimpijskie jako czas szlachetności, wrażliwości, syntonii oraz doskonało-ści i harmonii (cielesnej i duchowej)42został zawłaszczony przez manipulację, pro-pagandę i nacjonalizm, rasizm i ksenofobię, czego jaskrawym przykładem stały się Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r. Elementem organizującym ca-łość prezentowanych rozważań uczyniono pytanie: Co przesądziło o wyjątkowości XI igrzysk olimpijskich i jakie scenariusze wydarzeń utrwalone filozofią ówczesnych Niemiec stały się mimo upływu czasu ciągle aktualnym zagrożeniem wobec olimpij-skiej zasady citis – altius – fortius?
39Z fenomenologicznej analizy zdarzeń sportowych Polek startujących w nowożytnych igrzyskach
sportowych - zaprezentowanej w publikacji Anny Sulińskiej Olimpijki (Wołowiec: Wydawnic two Czarne, 2020) wynika, że praktyki wykluczające kobiety z rywalizacji sportowej niesione były nie tylko siłą stereotypu kultu męskiego ciała, ale i stylu kulturowej ekspresji towarzyszącej prezen-towaniu widowisk sportowych. Jak pisze autorka: „Prasa sportowa pisała o kobietach nie wiele, w książkach poświęcano im jeszcze mniej miejsca. Ich starty relacjonowali i komentowa-li mężczyźni. One same rzadko zabierały głos, zazwyczaj odpowiadały na pytania dotyczące ich występów” (s. 10). Odniesienie do mizogani w tym kontekście prezentuje również I. Skór zyńska w pozycji: Widowiska przeszłości. Alternatywne polityki pamięci 19892009 Poznań: Wydaw- nictwo Instytutu Historii UAM, 2010). Problem stereotypów i uprzedzeń wobec kobiet biorących czynny udział w sporcie podjął także: Jarvie Grant, Sport, Culture and Society (Lon don, New York: Routledge, 2006).
40Fragment listów olimpijskich Pierre’a de Coubertina drukowanych na przełomie 1918/1919 w „Gazette
de Lausanne”, cytat za: Grzegorz Młodzikowski, „Ideał olimpijski w epoce poko jowego współistnie-nia”, w Filozofia i socjologia kultury fizycznej, red. Zbigniew Krawczyk (Warszawa: PWN, 1974), 288.
41Józef Lipiec, „Idea nowożytnego olimpizmu”, w Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultu ra
fizyczna. Sport, red. Zbigniew Krawczyk (Warszawa: Instytut Kultury, 1997), 137.
Determinacja Niemiec – co do organizacji igrzysk olimpijskich – była wielka i wykraczała poza 1936 r. Już dwadzieścia lat wcześniej pojawił się zamysł bycia gospodarzem wielkiego spektaklu sportowego, jakim były igrzyska. Udział Niemiec w pierwszej wojnie światowej nie tylko przekreślił pierwotne plany, ale skutkował wykluczeniem z ruchu olimpijskiego. Sukcesy niemieckich sportowców w czasie X igrzysk w Los Angeles (7 sierpnia 1932 r.) dawały nadzieję na przychylność wo-bec Niemiec jako kolejnego gospodarza igrzysk. Poczyniono starania (głównie za sprawą Theodora Lewalda), aby zwrócić uwagę MKOl-u na korzystną (w aspekcie tłumnego przybycia widzów z całego świata) lokalizację igrzysk, którą zagwaranto-wać miał Berlin. Rzeczywisty czas zbliżających się igrzysk przecinał burzliwy czas nasilających się nastrojów rasistowskich i antysemickich, które celnie zobrazował Jan A. Szczepański. W sytuacji, gdzie:
„[…] Mocny człowiek Włoch wskrzesza podboje kolonialne, mocny człowiek Niemiec głosi niezłomnie, że narody narodom nierówne i niższymi winna rządzić rasa panów.
Ariowie, Nordycy, Niemcy są nimi przede wszystkimˮ43.
W czasie 31. sesji MKOl w Wiedniu w czerwcu 1933 r. – organizacja zarówno zimo-wych, jak i letnich igrzysk w Garmisch-Partenkirchen oraz Berlinie staje się faktem. Pobrzmiewające niezadowolenie z przyznania Niemcom prawa do igrzysk (wynik biorących w głosowaniu członków MKOl wynosił 43 „za” i 16 głosów „przeciw”) stawało się słabo zauważane i naznaczone oporem, nawet w obliczu poglądów do-puszczania do rywalizacji wyłącznie „białych” sportowców. Upatrując w organizacji igrzysk dźwignię propagowania siły nazistowskiego państwa, wiedzionego skutecz-nymi inicjatywami narodowych socjalistów – podjęto działania tonujące potencjal ną krytykę związaną z łamaniem zasady równości zawodników podczas rywaliza cji44.
Pojawiły się zapewnienia o niedopuszczaniu żadnych form dyskryminacji, porozu-mieniu ponad narodami rywalizujących ze sobą sportowców, co było szcze gólnie mało wiarygodne wobec polityki stosowanej wobec własnych sportowców pocho-dzenia żydowskiego45. Idealnym dla zachowywania pozorów były przygotowania
i przebieg IV Zimowych Igrzysk w Garmisch-Partenkirchen (6 lutego 1936 r.), w któ rych wzięło udział 756 zawodników z 28 krajów. Otwarcia igrzysk dokonał kanclerz Niemiec Adolf Hitler, przez co starano się również podnieść rangę igrzysk. Dla uzy skania spektakularnego efektu, starano się przebić pod względem organi-zacyjnym, materialnym wszystkie poprzednie igrzyska zimowe. Specjalnie na czas igrzysk po wstały robiące wrażenie obiekty sportowe jak stadion olimpijski z dużą i małą skocz nią (łącznie dla 75 tysięcy ludzi, którzy mogli również oglądać konkuren-cje z udo stępnianych punktów obserwacyjnych położonych nieopodal). Do programu igrzysk włączono nowe konkurencje jak bieg sztafetowy 4x10 km mężczyzn, kombi-nację alpejską, curling w wersji niemieckiej, co wpłynęło na poziom emocji zarówno za wodników, jak i zgromadzonych na stadionie i trasach zjazdowych widzów. Przeżyć
43Szczepański, Od Olimpii, 189.
44David Miller, Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten do Londynu 18942012 (Poznań:
Wydawnictwo Rebis, 2012), 122.
dostarczało również łyżwiarstwo figurowe oraz szybkie, hokej oraz wyścigi na to rach bobslejowych46. Poważnym zgrzytem związanym z przygotowywaniem igrzysk było
dopuszczenie do zjazdów nauczycieli narciarstwa, czym złamano regułę ama torstwa zawodników dopuszczanych do igrzysk. Światowe potęgi sportów zimowych, czyli reprezentacja Austrii i Szwajcarii, na znak protestu wycofała swoich zawodni ków z rywalizacji, co uderzyło w wizerunek igrzysk na zewnątrz. Kontrowersyjna okazała się konkurencja biegów patroli wojskowych na 25 km, które zamieniły się w rzeczy-wistości w manifestację sprawności fizycznej wyłącznie w kontekście jej militarnego wykorzystania, zwłaszcza że:
„[…] świat przyspieszał swe kroki ku wojennemu przeznaczeniuˮ47.
W trakcie przygotowywania igrzysk pojawiły się działania organizatorów świad-czące o naznaczaniu ludności żydowskiej, tzn. uznawaniu ich obecności na igrzy-skach jako intruzów. Z krytyką i oburzeniem spotkały się stygmatyzujące tabliczki ustawiane przy drodze wiodącej z Monachium do Garmisch-Partenkirchen. Element towarzyszący każdym igrzyskom czyli dokumentację fotograficzną – postanowiono wykorzystać nie tylko do celów propagandowych, ale i manipulacji informacjami. Zdjęcia z igrzysk były udostępniane przez niemieckich fotografów, gdzie przedstawia-no i upubliczniaprzedstawia-no wyłącznie to, co wpisywało się w apoteozę III Rzeszy48.
Organiza-cja igrzysk letnich stanowiła usankcjonowany pokaz reżimu władzy, konsekwentnie realizującej wizje nowych Niemiec. Mimo pojawiających się głosów zbojkotowania igrzysk, wzięło w niej udział 4069 zawodników z 49 państw. Za podstawę tworzone-go obrazu potęgi niemieckietworzone-go państwa uznano stworzenie – na niespotykaną dotąd skalę – sportowej infrastruktury, której symbolem był stadion (usytuowany w berliń-skiej dzielnicy Charlottenburg).
Rys. 2. Widok stadionu olimpijskiego w Berlinie w 1936 r.
Źródło: Hans Suren, Człowiek i słońce (Wilno: Wydawnictwo Orloga, 1937), 82.
46Jan Lis, Tomasz Olszański, Czas igrzysk. Od Aten do Moskwy (Warszawa: KAW, 1980), 170. 47Szczepański, Od Olimpii, 185.
Pierwotnie stadion miał powstać w stylu wczesnego modernizmu, jednakże pro-jekt Wernera Macha nie zyskał przychylności Hitlera, któremu wydał się mało oka-zały. Zaproponowano projekt Alberta Speera, gdzie monumentalna wizja stadionu została uznana za najbardziej przystającą do wizji potęgi III Rzeszy49. Wchodzące
w skład stadionu boisko do piłki nożnej, okalająca boisko 400-metrowa bieżnia, znaj-dująca się obok pływalnia (z widownią na 18 tysięcy widzów) oraz Deutschlandhal-le dla 20 tysięcy osób – stały się symboDeutschlandhal-lem tamtych czasów50. Igrzyska w Berlinie
pokazały światu nowe rozwiązania infrastrukturalne, takie jak: wioska olimpijska dla mężczyzn (zlokalizowana na przedmieściach Berlina w Dӧberitz), gdzie istniała moż-liwość zakwaterowania sportowców w dwuosobowych pokojach, zaś sportsmenek w domu klubowym na terenie stadionu51. Na uwagę zasługiwał sprawny transport
(miejski i pozamiejski), ułatwiający przemieszczanie się zawodników oraz kibiców. Nowym elementem, który wrósł na stałe w ceremoniał olimpijski, był znicz, a także sposób jego zapalania (ogień do zapalenia znicza pochodził z Olimpii, który dostar-czyła na miejsce igrzysk tzw. sztafeta ognia olimpijskiego; w 1936 r. na trasie zni cza była: Grecja, Jugosławia, Bułgaria, Węgry, Austria, Czechosłowacja, Niemcy)52.
Nowością było także wręczenie przez Spirosa Louisa (zwycięzcy maratonu w 1896 r. w Atenach) gałązki oliwnej gospodarzowi igrzysk, co w zamyśle orga-nizatorów miało podkreślać łączność ówczesnych igrzysk z tradycją starogrecką53.
Symbol ga łązki oliwnej pojawił się także na plakacie igrzysk w wersji niemieckiej i angielskiej.
Igrzyska w Berlinie wpisały się jednakże w pamięć pokoleń swoją drugą naturą. Rozgrywający się spektakl stał się towarem, potrzebnym politycznym notablom do realizowania większości pozasportowych celów. Głównym zamierzeniem okazało się pokazanie światu siły narodu niemieckiego w panowaniu nad każdym powierzonym zadaniem. Sport okazał się dla organizatorów igrzysk doskonałą areną, aby czytelnym było przekonanie, że siła sprawowanej władzy czyni możliwym kreowanie zarówno treści, jak i formy spektakularnego widowiska sportowego według reguł, które jeżeli są dozwolone (czego dowiedziono w trakcie trwania Igrzysk Zimowych w Garmisch--Partenkirchen), to nie przeciwstawiają się możliwym oskarżeniom o nadużycia.
49Historia architektury wskazuje na związki pomiędzy powstawaniem okazałych stadionów a
rząda-mi dyktatur, czego przykładem – obok stadionu w Berlinie – są: 1) Stadion Olimpijski w Rzyrząda-mie (wybudo wany przez Mussoliniego w latach 30. XX w.; 2) stadion Santiago Bernabéu w Madrycie (wzniesiony na polecenie Franco w latach 1944-1947); 3) Estádio de Luz w Lizbonie – stadion powstały na polecenie Antόnia Salazara w 1954 r. Szerzej na ten temat pisze: Michał Len ar- towicz, Jakub Mosz, Stadiony i widowiska. Społeczne przestrzenie sportu (Warszawa: Wyda-wnictwo Naukowe Scholar, 2018), 79-80.
50Leksykon PWN. Sport, red. Dariusz Matyja (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000),
32.
51Porada, Starożytne i nowożytne, 144.
52Wojciech Lipoński, Humanistyczna encyklopedia sportu (Warszawa: Sport i Turystyka, 1987),
288.
Rys. 3. Plakat Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 r. autorstwa Wernera Würbla
Źródło: Kronika sportu. Opr. Marian B. Michalik (Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1993), 390.
Odwołując się do stanowionej przez Gaya Deborda tezy, że spektakl pochłania zasadniczą część czasu przekazanego poza systemem społecznym (w obszarze któ-rego ma miejsce)54 – to czas igrzysk 1936 r. to przemieszanie czasu historycznego
i rzeczywistego, czyli sportowych zmagań. W starciu spektaklu sportowego z impe-rializmem władzy – spektakl sportowy gubi swoją tożsamość, tzn. staje się produktem rozpowszechnianej wizji, gdzie:
„[…] należą już nie do niego, ale do tego, kto mu je przedstawiaˮ55.
Moc tego przekonania zyskuje na znaczeniu zwłaszcza podczas analizy materia-łów fotograficznych z igrzysk, gdzie pojawiają się gesty, nieznane tradycji olimpij-skiego ceremoniału.
Instrumentalne potraktowanie sportu w trakcie igrzysk przybrało zróżnicowane formy. Duża pojemność stadionu sprzyjała wizualizacji tłumów, uzewnętrzniających tak posłuszeństwo i podporządkowanie, jak zadowolenie z uczestnictwa w nazna-czonym faszystowskim „Sieg Heil” sportowym wydarzeniu, któremu starano się za wszelką cenę nadać status najlepszych nowożytnych igrzysk olimpijskich. Rozgry-wane na płycie stadionu widowisko sportowe – zawłaszczone przez ideologię nazi-stowską – nie pozostawiło żadnej spontanicznej reakcji widowni. Zgromadzeni na trybunach kibice stają się jedynie obserwatorami zdarzeń, nie zaś ich współuczest-nikami. Zachowanie kibiców zostało wpisane w odgórne regulacje sterowane przez nazistowskich dygnitarzy. Spontaniczność stanowiła zagrożenie wyreżyserowanego
54Debord, Społeczeństwo spektaklu, 12. 55 Ibidem, 19.
karnawału.
Rys. 4. Sport w migawce fotograficznego obiektywu
Źródła: Rosa Sala Rose, Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu. Tłum. Zuzanna Jakubowska, Agnieszka Rurarz (Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2006), 65 [1]; Guy Walters, Igrzyska w Berlinie. Jak Hitler ukradł olimpijski sen. Tłum. Norbert Radomski (Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2008), 288 [2], 160 [4]; Hans Suren, Człowiek i słońce (Wilno: Wydawnic-two Orloga, 1937); 156 [3].
W czasie igrzysk, zachowywanie równości zawodników podczas rywalizacji bez względu na kolor skóry, wyznanie, narodowość – nie było oczywiste. Szacunek dla innych odmiennych kulturowo zawodników – nie obejmował zawodników pocho-dzenia żydowskiego, jak i Afroamerykanów. Stadion stał się areną niespodzianek dla organizatorów, które obnażyły maskowany brak szacunku dla współpracy (dialogu międzynarodowego), życzliwości (przyjaźni ponadnarodowej), autentycznej radości z osiągnięć innych zawodników niż gospodarzy. Zdarzenia wobec czarnoskórego za-wodnika Stanów Zjednoczonych Jesse’go Owensa (bezkonkurencyjnego w biegu na 100 i 200 metrów, w skoku w dal oraz sztafecie 4x100 metrów) związane z otwartą niechęcią złożenia mu gratulacji uzyskania czterech złotych medali podczas igrzysk przez Hitlera uświadomiły, iż stadion nie okazał się miejscem otwartym dla wszyst-kich. Przekonania o wyższości jednej nacji nad drugą, upatrywanie w jednej rasie roli wład ców, zaś w innych wyłącznie podporządkowanych im ludzi gorszej kategorii – to tezy sprowadzające się do rasizmu, które w Berlinie przybrały postać konkretnych zdarzeń i zachowań. Ostracyzm wobec zawodników pochodzenia żydowskiego, emo-cjonalny dystans wobec sportowców określanych mianem „kolorowych” sprawiał, że spektakl sportowy a zwłaszcza jego treść stawała się jedynie doczepioną dekoracją, za którą stały rzeczywiste motywy: wyższości, dominacji, barier rasowych, religijnych i po litycznych uprzedzeń, fanatyzmu gospodarzy nad resztą – często gorszą częścią spor towego świata. Nowym elementem podczas igrzysk, który również wykorzystano na potrzeby propagandy sukcesu III Rzeszy jako organizatora igrzysk, były transmisje rywalizacji w radiu oraz telewizji naziemnej, jak i nakręcony przez Leni Riefenstahl film Olimpiada.
Dokumentacja fotograficzna igrzysk daje również wgląd w stanowienie celów związanych z ich organizacją i przebiegiem. Jak zauważa Gillian Rose – zdjęcia dają
możliwość kodowania dużej liczby informacji w pojedynczym przedstawie niu, są nośnikami emocji oraz elementami przekazującymi atmosferę konkretnych miejsc56.
Określenie właściwości wizualnych fotografii w prezentowanym tekście stanowi oka-zję do konkretyzacji uogólnienia rozważań. Zdjęcia są tu traktowane zatem jako źród-ło wiedzy równoległej, jak i element syntetyzujący dotychczaso wy wywód. Chcąc odnieść się do stosunków władzy wyrażanych poprzez przed stawienia wizualne (tj. fotografie), zdecydowano się na wykorzystanie: 1) podej ścia określanego mianem interpretacji kompozycyjnej opartej na szacunku co do prezentowanej treści, kolory-styce, przestrzennej organizacji, logice figuracji57 oraz 2) semiologii, gdzie
akcento-wany jest znak w aspekcie obnażania znaczeń niesiony mi interesami władzy w obsza-rze danej ideologii (istotna jest tu zarówno modalność kompozycyjna danego obiektu, jak i modalność społeczna, czyli zainteresowanie społecznymi skutkami znaczenia58.
Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r. – zatrzymane w kadrze i pamięci
Igrzyska olimpijskie w 1936 r. to nowy rozdział kultury wizualnej towarzyszą-cy spektakularnym widowiskom sportowym. Perfekcjonizm ujęć, dążenie do maksy malnego uporządkowania przestrzeni z r y w a z dotychczasowym spo-sobem prezen tacji fotografii, gdzie wyjątkami są obrazy sportowców w ruchu – niejako jedynych, które wyparły naznaczony szablonem sposób
dokumento-wania sportowej rywalizacji podczas igrzysk.
Odwołując się do ilustrujących prowadzone w tekście rozważania zdjęć dodać nale-ży, iż ich wybór był podyktowany nie tylko formą wizualną (czyli treścią – ceremo-nia otwarcia, sztafeta znicza, dekoracja zwycięzców, wygląd ulic Berlina w czasie igrzysk), ale i również częstotliwością ich pojawiania się w publikacjach dotyczących olimpiady. W analizie kierowano się przekonaniem, że to powtarzane udostępnia-nie fotografii wynika z ich narracyjnej postaci, tzn. bycia częścią o p o w i e ś c i w i z u a l n e j o spektaklu sportowym zamykającym epokę ekecheirii dwudziestolecia międzywojennego.
1) Wszystkie fotografie – oprócz plakatu igrzysk – mają ograniczoną kolorysty-kę: dominuje czerń, głęboko nasycone szarości, a wykorzystana biel (np. stro je niemieckiej ekipy sportowej) służy skontrastowaniu figury (niemie-ckich sportowców – faworytów zawodów) z tłem (pozostałymi ekipami sportowy mi) w tunelu „brunatnych koszul” wojska stojącego wzdłuż trasy przemarszu uczestników igrzysk.
2) Na plakacie promującym letnie igrzyska dostrzec można dwie linie hory-zontu obrazu: pierwsza na wysokości postaci atletycznie zbudowanego
56Gillian Rose, Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizu
alnością (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010), 280-281.
57Ibidem, 62. 58Ibidem, 105.
mężczyzny i druga na wysokości kwadrygi. Zastosowany zabieg m a n i - p u l a c j i p e r s p e k t y w ą – związany jest tu z przeniesieniem punk-tu widzenia odbiorcy plakapunk-tu, tj. odwróceniem uwagi od triumfu zwycięzcy rywalizacji (czego symbolem jest opaska na głowie) na rzecz triumfalnego panowania nad pokonanymi (symbolika kwadrygi).
3) W prezentowanych w tekście fotografiach uwagę zwraca specyficzna logika figuracji, tzn. umieszczanie linii horyzontu obserwacji przez widza pod linią horyzontu postaci sportowców:
→ pojawia się tu wrażenie fotografowania od dołu, co powoduje wysycenie elementów znajdujących się na drugim planie (wydają się być większe, oka zalsze), pojawia się wrażenie ich górowania nad całością.
4) Fotografia jednej z berlińskich ulic podczas igrzysk olimpijskich to metafo-rycznie ujęta w o j n a s y m b o l i olimpijskich i nazistowskich:
→ w analizowanym obrazie dostrzec można nakładanie się symboli nazistow skich na olimpijskie, a nawet ich wypieranie (o czym świadczą proporcje ilościowe symboli na zdjęciu);
→ umieszczenie flagi olimpijskiej w otoczeniu sztandarów ze swastyką (sym bol także o wymowie antysemickiej) stanowi formę ukrytej
dyskry-minacji i tym samym wypaczenia zasady „All games, all nations”;
→ nader wymownym elementem ceremonii olimpijskiej wykorzystują-cym symbolikę nazistowską była dekoracja zwycięzców (w przypadku zamieszczonej fotografii: rzutu oszczepem), gdzie zastąpiono wieniec laurowy/oliwny wieńcem dębowym, będącym w symbolice nazistow-skiej uosobieniem siły, wytrwałości zwolenników imperialnej polityki III Rzeszy;
○ olimpizm potraktowano tu nie tyle jako dopełnienie wychowania pa-triotycznego, co płaszczyznę kultu jednostki;
○ biały kolor (stroju sportowego) wpisano w symbolikę niemieckiego na cjonalizmu, tzn. biel uznano za kolor narodu niemieckiego (jego domi nacji i siły);
Fotografie igrzysk olimpijskich stają się l u s t r e m, w którym odbija się rzeczywi-stość sankcjonowana nazistowskim porządkiem społecznym.
Główny komunikat ustrukturalizowanych ideologicznie zdjęć to traktowanie sportu jako narzędzia p r o p a g a n d y III Rzeszy.
○ Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r.: demonstracja potęgi Niemiec (znaj dującej się u władzy NSDAP), festiwal fałszywego kosmopolityzmu, uprze-dzeń raso wych i wyznaniowych.
5) Ogólna koncepcja fotografowania prezentowanych zdjęć opiera się na odgór-nie przyjętej zasadzie s e l e k c j o n o w a n i a, gdzie wszelka odmienność zostaje usunięta poza kadr.
6) Rejestrowaniu zdarzeń sportowych nie towarzyszy atmosfera karnawału, lecz jej p o z o r u, osiąganego manipulowaniem elementami utrwalanej przestrzeni (miejsca spektaklu sportowego), światłem, aby fotografia należa-ła do porząd ku społecznej inscenizacji nowych Niemiec.
Sport wcielony w nazistowską estetykę obrazu stanowi zarówno źródło niepoko ju, czy idee nowożytnego olimpizmu zostaną o b r o n i o n e oraz, co pozostanie z d e m a s- k o w a n e i nie powróci w przyszłości.
Siła odziaływania IO’36, czyli gdy niemożliwe staje się faktem
Powojenne losy igrzysk olimpijskich uzmysławiają, że sport, jak to ujął Krzysztof Zuchora – nadal odsłania wiele tajemnic, o których mówi się ściszonym głosem59. Mimo wcześniejszych, jaskrawych przypadków wykorzystania sportu do celów po-litycznych, początek lat pięćdziesiątych XX w. przynosi kolejną ideologiczną wojnę, gdzie sportowa rywalizacja staje się narzędziem politycznej walki. Przynależność do kapitalistycznego Zachodu bądź komunistycznego Wschodu czy też krajów tzw. Trzeciego Świata, okazała się być znaczącym motywem uczestnictwa w igrzyskach, jak i okazją do protestu wobec zachowań pozostających w sprzeczności z wartościami olimpijskimi. Jak podkreśla Michał M. Kobierecki:
„[…] Istotą politycznego wykorzystywania igrzysk był nie tyle udział w sporcie, co jego brak. Jednym z najpotężniejszych narzędzi, służących do osiągania politycznych korzyści wskutek instrumentalnego traktowania sportu w okresie zimnej wojny, okazał się bojkot igrzysk olimpijskich i innych zawodów sportowych, a zatem odstąpienie od
uczestnictwa w danej imprezie sportowejˮ60.
Wypaczenie idei zachowywania pokoju podczas organizacji i uczestnictwa w igrzyskach olimpijskich – tym samym przyjaźni, życzliwości między sportowcami reprezentującymi odmienne obszary kulturowe – przywołują przede wszystkim igrzy-ska w Moskwie (19 lipca – 3 sierpnia 1980 r.). Nie oznacza to, że w okresie blisko czter dziestu lat od zakończenia drugiej wojny światowej, nie zdarzały się sytuacje wy-wołujące oburzenie związane z praktykami dyskryminacyjnymi wobec zawodników, które jako pierwsze w historii nowożytnych igrzysk miały miejsce w Garmisch-Parten-kirchen i Berlinie w 1936 r. Brak dialogu, współpracy oraz łamanie praw człowieka w Chińskiej Republice Ludowej stało się powodem zbojkotowania Igrzysk Olimpij-skich w Helsinkach w 1952 r. przez Republikę Chińską. Rok 1956 przyniósł od-mowę udziału wielu ekip w igrzyskach w Melbourne rozgrywanych w cieniu zbrojnej interwencji Francji, Anglii i Izraela w Egipcie, jak i działań militarnych ZSRR na Węgrzech61. Szczególnego znaczenia nabrały igrzyska rozgrywane w Tokio (1964 r.),
gdzie MKOl odmówił uczestnictwa zawodnikom RPA, z powodu dyskrymina cji
59Krzysztof Zuchora, Sport niejedno ma imię (Warszawa: Sport i Turystyka, 1976), 5.
60Michał Marcin Kobierecki, Sportowa wojna światowa. Implikacje polityczne międzynarodowej
rywalizacji sportowej w okresie zimnej wojny (Łódź: Wydawnictwo Ibidem, 2017), 19.
rasowej dotykającej zawodników, regulowanej poprzez oficjalne prawodawstwo w tym kraju. Symboliczne okazały się również następne igrzyska w Meksyku. Dwóch biegaczy: Tommie Smith oraz John Carlos podczas dekoracji (w trakcie hymnu ame-rykańskiego), wyraziło poparcie dla ruchu społecznego „Black Power”, czyli walki z segregacją rasową w USA, gdzie pięści w czarnych rękawiczkach, ułożone w kształt łuku oraz czarny szalik miały symbolizować jedność z czarnoskórymi obywatelami Ameryki, zaś czarne skarpetki zamiast butów – częste życie w biedzie62.
Ponow-ne wybranie Niemiec na gospodarza igrzysk olimpijskich – tym razem ze wskaza-niem na Monachium – wiązało się z dołożewskaza-niem szczególnych starań, aby organi-zacja jubileuszowych XX igrzysk w niczym nie przypominała tych wcześniejszych z 1936 r. Atmosferę rozpoczynającego się międzynarodowego spektaklu sportowego doskonale oddał przywoływany wcześniej Jan A. Szczepański, gdzie odnajdujemy, że igrzyska zorganizowano:
„[…] na najwyższy połysk, kosztem prawie dwu miliardów marek, a przybyło na nie 7862 zawodników ze 121 krajów. Ulokowano ich w Oberwiesenfeld, nowej wiosce olimpijskiej /…/. Ogólne pojednanie. Rozbrzmiewały dźwięki wspanialej Ekechejrii Krzysztofa Pendereckiego, specjalnie skomponowanego na tę uroczystość. Potoczyły się zawody, pełne niespodzianek i, jak zwykle, rekordów olim pijskich i rekordów świata. Konkurencji było prawie 200, a dla obliczeń ich wyników posłużono się po raz pierwszy komputerami. /…/. Demonstrowano przeciw wojnie w Wietnamie i demonstracyjnie odcięto się od ekipy rodezyjskiej. W pobliskim Dachau demonstrowano przeciw wojnom i uczczono pamięć sportowców pomordowanych
przez hitlerowcówˮ63.
Igrzyska zostały zapamiętane z innych powodów, tzn. pogwałcenia „po-koju boże go” w czasie trwania igrzysk, który przyniósł śmierć biorących w ry-walizacji sportow ców. W nocy z 4 na 5 września palestyńscy terroryści z orga-nizacji „Czarny Wrzesień” wdarli się na teren wioski olimpijskiej i uprowadzili 11 członków reprezentacji Izrae la. W obliczu śmierci dziewięciu sportowców policjanta biorącego udział w operacji służb specjalnych – igrzyska przerwa-no. Igrzyska olimpijskie przestały być miejscem braterstwa sportowego, a sta-ły się miejscem siłowej argumentacji w okolicznościach politycznego sporu Palestyna – Izrael64. Splątanie rywalizacji sportowej z rywalizacją polityczną
(ze szkodą dla tej pierwszej) wiodą ku igrzyskom olimpijskim w Mos kwie. W ich organizacji oraz samym przebiegu pojawia się wiele analogii do igrzysk z 1936 r. Igrzyska również potraktowano propagandowo. Sport – szczególnie w obszarze wpływów ZSRR – traktowano jako element kształtowania społeczeń-stwa wyznającego zasady socjalizmu. Poprzez zwycięspołeczeń-stwa sportowców tzw. bloku
62Radosław Sajna, Media, polityka i sport. Od idei olimpijskiej i fair play do idei ekologicznych
i sportowej rewolucji cyfrowej (Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2019), 61.
63Szczepański, Od Olimpii, 218.
64Artur Pasko, „Problem bezpieczeństwa na letnich igrzyskach olimpijskich w okresie zimnej
wojny po wydarzeniach w Monachium w 1972 r.”, Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie, XIV, 1 (2015): 80-81.
wschod niego (związanego z dominacją ZSRR), starano się pokazać przewagę radzieckiego systemu społecznego nad rywalami, czyli konkurencyjnym światem zachodnich de mokracji. Przyznanie ZSRR prawa do organizacji igrzysk stało się dodatkową okazją do przekonania o potędze tego kraju w regionie oraz służeb-nej wobec państwa roli sportu (tzn. postrzeganie sportu w kategoriach obowiązku narodowego, uprawiania go z uwagi na korzyści obronne, możliwości zwiększa-nia własnej produktywności). Zaangażowaniu ZSRR w przygotowazwiększa-nia spektaku-larnych igrzysk nie przeszkodziła interwencja militarna tego kraju w Afganistanie (25-28 grudnia 1979 r.), którego ce lem było zaznaczenie dominacji w tym regionie świata. Fakt ten stał się głównym po wodem bojkotu igrzysk, czyli naruszeniem pokoju przez organizatora igrzysk. W efek cie, na igrzyskach zabrakło reprezentacji USA, Kanady, Japonii, Norwegii, państw afrykańskich oraz muzułmańskich65.
Boj-kot igrzysk w Los Angeles w 1984 r., zarów no przez ZSRR, jak i kraje ideologicznie z nim związane – uznano oficjalnie za akt rewanżu politycznego66. Okoliczności
towarzyszące igrzyskom olimpijskim w latach 1980 i 1984 sprawiły, że polityka zawładnęła sportem, a przynależność narodowa okazała się być przeszkodą w ry-walizacji sportowej. Uniki w respektowaniu wartości olimpijskich, opór w respek-towaniu partnerskich relacji między narodami, jak i kamu flaż prawdziwych przy-czyn braku uczestnictwa w igrzyskach po obu stronach (USA i ZSRR) – nie dały świadectwa autentycznej radości zmagań sportowych w atmosfe rze romantycznej wizji „All sport for all people”.
Przywołanie prezentowanych faktów z przeszłości igrzysk olimpijskich uzmysła-wia, że uprzedzenia rasowe, dysonans kulturowy w sposób jawny i ukryty zamieniały spektakl sportowy w spektakl władzy i mistyfikacji coubertinowskich wartości. Po-nadto, biorąc pod uwagę kategorię czasu historycznego, należy podkreślić, że igrzy-ska stawały się spektaklami o wielu twarzach. Pojawiające się konflikty związane z na ruszeniem ich ładu wewnętrznego (wartości i norm) wiodły do kryzysu, gdzie strony konfliktu stawały się zarówno buntownikami, ale i agresorami czy też ich ofia-rami. Warto przywołać tu słowa Andrzeja Pawłuckiego, dla którego:
„[…] Myśl Olimpizmu „żąda”, by każdy uczestnik życia w rodzinie olimpijskiej za-wiązywał pokojowe relacje we wzajemnych stosunkach indywidualnych, grupowych i narodowych. Żądanie swoje wyraża prasymbolem pięciojedni kół połączonych, uka-zując ideał człowieczeństwa olimpijskiego. W jednym znaku pomieszczą myśl o Homo Olimpicus, jako postaci kulturowej włączonej w powszechnie wskazaną misję humani-zacji świata; pokazuje jak uniwersalizm humanizmu olimpijskiego przekształca
ludz-kość w mieszkańców globalnej wioski pokojuˮ67.
Ceremoniał, rytuał wpisane w spektakl sportowy, jak i atmosfera święta i karna-wału wzbudzona nie tyle tradycją co nakazem, przybiera formę karykaturalną, gdzie twarze kibiców (jak wskazano to podczas analizy fotografii), niczym w lustrach spo-łecznych nastrojów, mogą, jak to ujął Victor Turner – powiększać się, zmniejszać lub
65Kobierecki, Sportowa wojna, 107-108. 66Porada, Starożytne i nowożytne, 21.
wykrzywiać w odrazie lub fałszywym uwielbieniu68. Igrzyska sportowe to budowanie
wspólnoty w różnorodności69. Niestety, stwierdzenie to wymaga nieustannej
pielęg-nacji, aby nie przełamały uprzedzenia i ksenofobia. Bibliografia:
Debord, Gay. Społeczeństwo spektaklu. Tłum. Anka Ptaszkowska, Leszek Brogowski. Gdańsk: Słowo/obraz/terytoria, 1998.
Cynarski, Wojciech J. Czas wolny, turystyka i rekreacja w perspektywie socjologicznej. Kra-ków: Universitas, 2017.
Cynarski, Wojciech J. Globalizacja a spotkanie kultur. Rzeszów: Wydawnictwo UR, 2003. Falewicz, Robert. Historia igrzysk olimpijskich. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2004. Geertz, Cliford. Interpretacja kultur. Wybrane eseje. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2010.
Jarvie, Grant. Sport, Culture and Society. London, New York: Routledge, 2006.
Jawłowski, Albert. „Oczy świata są zwrócone w kierunku stadionu – rzecz o współczesnym widowisku kulturowym”. W Społeczne zmagania ze sportem, red. Łukasz Rogowski, Ra-dosław Skrobacki, 21-33. Poznań: Wydawnictwo AWF, 2011.
Lipiec, Józef. Pożegnanie z Olimpią. Kraków: Fall, 2007.
Kobierecki, Michał M. Sportowa wojna światowa. Implikacje polityczne międzynarodowej ry walizacji sportowej w okresie zimnej wojny. Łódź: Wydawnictwo Ibidem, 2017.
Kosiewicz, Jerzy. „Widowisko sportowe i aleatoryzm: przypadek i schemat”. Kultura Fizyczna 1-2 (1998): 18-20.
Krawczyk, Zbigniew. „Kultura globalna a kultura fizyczna”. W Socjologia kultury fizycznej, red. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk, 67-83. Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2011.
Krawczyk, Zbigniew. „Narodowe i etniczne uwarunkowania kultury fizycznej”. W Socjologia kultury fizycznej , red. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk, 251-265. Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2011.
Krawczyk, Zbigniew. „Sport”. W Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna. Sport, red. Zbigniew Krawczyk, 61-81. Warszawa: Instytut Kultury, 1997.
Krawczyk, Zbigniew. „Sport i kultura. Orientacje teoretyczne”. W Filozofia kultury fizycznej. Koncepcje i problemy, t. 2, red. Zbigniew Krawczyk, Jerzy Kosiński, 161-174. Warsza wa: Wydawnictwo AWF, 1990.
Krawczyk, Zbigniew. „Sport in a Changing Europe”. European Journal for Sport and Society, 1/2 (2004): 121-145.
Kronika sportu. Opr. Marian B. Michalik. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1993.
Lenartowicz, Michał. Mosz, Jakub. Stadiony i widowiska. Społeczne przestrzenie sportu. War-szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018.
Lipiec, Józef. „Idea nowożytnego olimpizmu”. W Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kul tura fizyczna. Sport, red. Zbigniew Krawczyk, 137-154.Warszawa: Instytut Kultury, 1997.
Lipoński, Wojciech. Humanistyczna encyklopedia sportu, Warszawa: Sport i Turystyka, 1987. Lipoński, Wojciech. Zapomniani piewcy sportu. Antologia. Wybór i opr. Wojciech Lipoński,
Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1970.
68 Turner, Teatr w codzienności, 99.
Lipoński, Wojciech. Historia sportu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. Lis, Jan. Olszański, Tomasz. Czas igrzysk. Od Aten do Moskwy, Warszawa: KAW, 1980. MacAloon, John J. „Wstęp: widowisko kulturowe, teoria kultury”. W Rytuał, dramat, święto,
spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego, red. John J. MacAloon, 11-35. Warsza-wa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
Matyja, Dariusz, red. Leksykon PWN. Sport. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. Matusewicz, Czesław. „Poznawcze aspekty widowiska sportowego”. Kultura Fizyczna 9-10
(1989): 16-20.
Matusewicz, Czesław. Widowisko sportowe. Warszawa: Wydawnictwo AWF, 1990.
Miller, David. Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten do Londynu 18942012. Poznań: Wydawnictwo Rebis, 2012.
Młodzikowski, Grzegorz. „Geneza coubertinowskiej myśli pedagogicznej neoolimpizmu”. Kultura Fizyczna 10 (1964): 573-581.
Młodzikowski, Grzegorz. „Ideał olimpijski w epoce pokojowego współistnienia”. W Filozofia i socjologia kultury fizycznej, red. Zbigniew Krawczyk, 284-290. Warszawa: PWN, 1974. Młodzikowski, Grzegorz. „Olimpizm Pierre’a de Coubertina”. Kultura Fizyczna 3-4 (1987):
10-12.
Młodzikowski, Grzegorz. „Uniwersalizm olimpijski”. Kultura Fizyczna 6 (1969): 251-256. Pasko, Artur. „Problem bezpieczeństwa na letnich igrzyskach olimpijskich w okresie zim nej
wojny po wydarzeniach w Monachium w 1972 r.”. Prace Naukowe Akademii im. J. Dłu-gosza w Częstochowie. XIV, 1 (2015): 77-87.
Pavis, Patrice. Słownik terminów teatralnych, Tłum. Sławomir Świontek. Wrocław–Warsza-wa–Kraków: Wydawnictwo Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 2002.
Pawłucki, Andrzej. „Homo Olimpicus jako Homo Redemtor”. Kultura Fizyczna 9-12 (2006): 28-35.
Piątek, Zdzisław. Dzieje kultury fizycznej w zarysie. Antyk – Oświecenie. Gdańsk: Wydawnic-two Uczelniane AWF, 1995.
Płoszaj, Katarzyna. Firek, Wiesław. Międzynarodowa edukacja olimpijska. Dokończenie sym fonii Pierre’a de Coubertina. Warszawa: Imprint Media, 2018.
Rose, Gillian. Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizu-alnością. Tłum. Ewa Klekot. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
Sajna, Radosław. Media, polityka i sport. Od idei olimpijskiej i fair play do idei ekologicznych i sportowej rewolucji cyfrowej. Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2019.
Sala Rose, Rosa. Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu. Tłum. Zuzanna Jakubowska, Agnieszka Rurarz. Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2006.
Słapek, Dariusz. Sport i widowiska w świecie antycznym. Kompendium. Kraków–Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
Skórzyńska, Izabela. Widowisko przeszłości. Alternatywne polityki pamięci 19892009. Wy-dawnictwo Instytutu Historii UAM, 2010.
Sulińska, Anna. Olimpijki. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2020. Suren, Hans. Człowiek i słońce. Wilno: Wydawnictwo Orloga, 1937.
Szczepański, Jan Alfred. Od Olimpii do olimpiad. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. Szymczak, Mieczysław. Słownik języka polskiego. T. 3. Warszawa: PWN, 1981.
Świontek, Sławomir. „Teatr jako widowisko”. W Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, 11-20. Warszawa: Instytut Kultury, 2000.
Turner, Victor. „Czy istnieją uniwersalia kulturowe w micie, rytuale i teatrze?”. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 3-4 (2002): 53-59.
Turner, Victor. „Teatr w codzienności, codzienność w teatrze”, Dialog 9 (1988): 97-115. Zdebska, Halina. „Widowisko sportowe jako element kultury masowej”. W Kultura fizyczna
a kultura masowa, red. Zbigniew Dziubiński, Michał Lenartowicz, 145-155. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczpospolitej Polskiej, 2011.
Zuchora, Krzysztof. Dalekie i bliskie krajobrazy sportu. Warszawa: WSiP, 1996. Zuchora, Krzysztof. Sport niejedno ma imię. Warszawa: Sport i Turystyka, 1976.
Walters, Guy. Igrzyska w Berlinie. Jak Hitler ukradł olimpijski sen. Tłum. Norbert Radomski. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2008.
