A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 4, 1988
E lżb ieta D z ie g ie ć
PRZEMIANY WSI CHAŁUPY I KUŹNICA POD WPŁYWEM ROZWOJU TURYSTYKI
LES TRANSFORMATIONS DES VILLAGES CHAŁUPY ET KUŹNICA SOUS L'INFLUENCE DU DÉVELOPPEMENT DU TOURISME
Rozwój funkcji w ypoczynkow ej na terenach w iejskich przyczynia się do szeregu zmian zarów no w całej sieci osadniczej, jak i w obrę bie poszczególnych wsi. ich układów przestrzennych, zabudowy, za gospodarow ania działek, a także w sferze stru k tu r dem ograficznych i ekonom icznych.
Celem arty k u łu je st udow odnienie lub odrzucenie hipotezy o ist nieniu w pływ u tu rystyk i przyjazdow ej na w ybrane elem enty stru k tu r dem ograficznych, przestrzennych i społeczno-gospodarczych Chałup i Kuźnicy.
Założono, iż rozwój ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego w tych osadach nadm orskich przyczynia się do w zrostu zamożności ich miesz kańców , w yrażającej się m. in. w budow ie nowych, dużych domów w yposażonych w podstaw ow e instalacje, a także do zm iany struktur dem ograficznych i zawodowych. Efektem pośrednim tego procesu jest
zmiana układów przestrzennych wsi oraz ich fizjonomii.
N iektóre składniki tw ierdzenia o dużym znaczeniu tu ry sty k i dla życia społeczno-gospodarczego wsi były już przedm iotem w ielu opra cowań. O mówieniu dotychczasow ych w yników badań w Polsce i we Francji dotyczących przem ian wsi pod w pływ em rozw oju ruchu tu ry styczno-w ypoczynkow ego poświęcono arty k u ł zam ieszczony w 3 ze szycie w ydaw nictw a „Turyzm ” (E. D z i e g i e ć 1987).
M ateriał źródłowy, na którym opiera się niniejsza praca pochodzi ze szczegółow ych badań terenow ych prow adzonych podczas ćwiczeń specjalistycznych z geografii turyzm u na Półw yspie Helskim w 1983 r. Badania te dotyczyły m. in. ludności, zabudow y oraz ruchu tu ry sty c z
no-w ypoczynkow ego. Przeprow adzono także badania an kietow e w śród osób w ynajm ujących k w atery p ryw atn e za pomocą Przedsiębiorstw a Usług T urystycznych (PUT) „Hel". W Chałupach przeprow adzono w y w iady w 17 dom ach1 (22,5% ogółu istniejących budynków m ieszkal nych) w śród 26 rodzin, w Kuźnicy zaś w 15 dom ach2 (10,1%) wśród
17 rodzin.
Chałupy i Kuźnica są ośrodkam i o znacznej i specyficznej k oncen tracji ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego. Specyfika tego ruchu pole ga na tym, iż w m iejscow ościach tych, w ypoczynek organizow any je st głów nie za pośrednictw em w ynajm u k w ater pryw atn y ch przez różno rodne biura turystyczne a także za pośrednictw em w ynajm u indyw idu alnego, k tó ry odgryw a rolę zasadniczą. W badanych osadach rybackich trad y cja w ynajm ow ania m ieszkań lub izb letnikom sięga okresu mię dzyw ojennego.
N iew iele je st natom iast — w przeciw ieństw ie do pozostałych m iej scowości Półw yspu H elskiego — ośrodków w ypoczynkow ych. Jedynie w C hałupach zn ajdu ją się 3 placów ki tego typu (DW M iędzyw oje wódzkiej Izby Rzemieślniczej w W arszaw ie „K arm a", O środek W cza sowy Rejonu Dróg Publicznych w Pucku oraz ośrodek kolonijny Pań stw owego Domu Dziecka w C ieplicach Sl., w y korzystujący budynek szkolny oraz 5 domów cam pingow ych na dziedzińcu). P osiadają one łącznie 121 miejsc. Dużą natom iast liczbą m iejsc (1760) dysponują 4 pola namiotowe.
W 1983 r. za pośrednictw em PUT „Hel" w ynajm ow anych było 171 łóżek w Kuźnicy oraz 221 w Chałupach. N ależy zaznaczyć, iż PUT „Hel" było tylko jednym z biur w ynajm ujących kwatery*.
Jak już zaznaczono, na terenie tych m iejscow ości dużą rolę o d g ry wa indyw idualny w ynajem łóżek z. pom inięciem biur turystycznych. Z autopsji wiadomo, iż w ynajem k w ater w C hałupach odlbywa się p ra wie we w szystkich domach, w Kuźnicy w znacznej ich części. W czasie sezonu letniego, całe rodziny przenoszą się do budynków g ospodar czych n a zapleczu, tzw. letnich kuchni, bądź do pomieszczeń w p o d piw niczeniu domu, zachow ując dla siebie tylko 1 izbę w budynku mieszkalnym. W ynajem k w ater w pływ a bardzo w y d atn ie na dochody ludności. W typowym, 1,5-kondygnacyjnym domu w C hałupach — w y najm uje się od 12 do 14 łóżek. Cena zaś za jedno łóżko — w badanym
1 S ta n o w iło to w C h a łu p a c h 90% k w a ter, k tó re p o d p isa ły u m o w ę z PUT „Hel". 2 Za p om o cą PUT „Hel" w K u ź n icy w y n a jm o w a n o 84,2°/o.
3 W 1983 r. łó żk a w k w a tera ch p r y w a tn y ch w y n a jm o w a n e b y ły w C h ału p ach i K u źn icy za p o śre d n ic tw em : „Sp ort-T ou rist” (W ro cła w ), p r y w a tn e biura: „H olby T ourist" (W ro cła w ), „Iglica" (W ro cła w ), ,,Bal-Totir" a ta k ż e „Orbis", „Grom ada"
sezonie — kształtow ała się w granicach 300—400 zł (1983 r.). Łatwo więc wyliczyć, przyjm ując najniższe w artości, iż w ynajem k w ater pod czas 2 miesięcy letnich przyniósł w łaścicielom tego domu dochód w w ysokości 216 tys. zł. W domach natom iast 2 i 3 kondygnacyjnych liczba w ynajm ow anych łóżek jest znacznie większa.
A nalizow ane jednostki położone są na Półw yspie Helskim, na te renie N adm orskiego Parku K rajobrazow ego4.
Chałupy i Kuźnica — podobnie jak pozostałe m iejscow ości rybac kie Półw yspu H elskiego — przez długie lata swego istnienia należały do miejscowości izolow anych ze względu na brak połączeń kom unika cyjnych. Linia kolejow a Gdańsk—G dynia—Reda—Puck została zbudo w ana dopiero w 1898 r. (Z. B a t o r o w i c z 1962), zaś liinia kolejow a na Półw yspie Helskim pow stała w latach trzydziestych obecnego stulecia (J. T r o j a n o w s k a 1979). Drogę przebiegającą przez całą długość Pół w yspu w ybudow ano na przełom ie la t pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. A ktualnie do m iejscowości tych łatw o dociera się przy pomocy m aso wych środków kom unikacji. W spom nianą linią kolejow ą k u rsu je 12 par pociągów na dobę zatrzym ujących się w tych osadach. U zupełnia ją je połączenia autobusam i PKS (7 par kursów).
W 1983 r. Chałupy liczyły 354 m ieszkańców (178 M i 176 K), n a tom iast Kuźnica była w sią znacznie większą, w k tó rej zam ieszkiwało 629 osób (295 M i 334 K). Rozwój ludności w tych jednostkach osad niczych — zwłaszcza w przeszłości — zw iązany był z podstaw ow ą funkcją, jaką osady te pełniły od mom entu ich pow stania, a m ianow i cie z rybołówstwem . W 1678 r. w C hałupach5 zw anych w ówczas Budź i - szew 'em mieszkały tylko 4 rodziny rybackie (Z. B a t o r o w i c z 1970), w drugiej zaś połow ie XVII w. było tu już 11 domów rybackich
(J. T r o j a n o w s k a 1979).
Rozwój ludności w tych w siach na przestrzeni blisko stulecia (1885— — 1983) przebiegał nierów nom iernie (tab. I). Do I w ojny św iatow ej były tu ubogie osady rybackie, z k tórych ludność — z pow odu tru d nych w arunków życia — em igrow ała do innych krajów , zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych A m eryki Pn.
W okresie międzywojennym , zaznaczył się w zrost ludności, zw ła szcza w Kuźnicy (o 24%), w C hałupach natom iast w ynosił tylko 11,6%. Ten dość znaczny przyrost zaludnienia w o k resie 10 lat (1921— 1932) zw iązany był z połączeniem Półw yspu H elskiego linią kolejow ą z re sztą kraju, któ ry dysponow ał wówczas, niewielkim tylko odcinkiem w ybrzeża. Coraz więc liczniej z roku na rok zaczęli przybyw ać tu
1 N ad m orsk i Park K ra jo b ra zo w y u tw o rz o n y z o sta ł na m o c y u c h w a ły W o je w ó d z k ie j R ad y N a r o d o w e j z dn ia 5 sty c zn ia 1978 r.
T a b e l a I
R ozw ój lic z b y luldności C h ału p i K u źn icy na p rzestrzen i lat 1885— 1983 D é v e lo p p e m e n t du nom b re de p o p u la tio n d e C h a łu p y et K u źn ica en l'e sp a c e
d e s a n n ées 1885— 1983 M ie js c o w o ś ć Liczba lu d n o śc i L o ca lité N om b re d e p o p u la tio n 1885“ 1900« 1910“ 1921ь 1932b 1950b 19G0b 1978e 1983<i C h a łu p y 204 237 205 207 231 153 263 344 354 K uźnica 394 451 455 452 561 633 647 628 629
2 r o d t o: a — Z. B a t o r o w i с z (1962), Stosu n ki gospodarc7.o-spolec7.ne w ry bołów stw ie w y b rz e ż a g d a ń s k i e g o na p r z e ł o m i e X I X — X X w i e k u , „ Z a p is k i H is to r y c z n e " , t. 27, z. 1, s. 25, b __ Z. Lï a t o r o-w l c z (1960), P r z y c z y n k i do h is to r ii r y b o ł ó o-w s t o-w a m o r s k i e g o o-w Po ls c e, „ Z a p is k i H is to r y c z n e " , t. 25, z. 1, s. 60. с — W y n ik i N S P 1978. d — W y n ik i b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h w 1983 r.
letnicy (tab. II). Dawało to stałym m ieszkańcom dodatkow e źródło utrzym ania. Jatk w ynika z przeprow adzonych ’badań ankietow ych w Kuźnicy, 20% rodzin przyjm ow ało już letników przed II w ojną światow ą, w C hałupach zaś analogiczny odsetek w ynosił 13,6%. M iej scowości te w o kresie m iędzyw ojennym zyskały więc now ą funk cję — w ypoczynkow ą. Stały się one rów nież bardziej atrak cy jn e dla stałych mieszkańców.
W 1950 r. w C hałupach zam ieszkiw ało tylko 153 osoby, Kuźnica zaś liczyła ponad 4-krotnie w ięcej stałych m ieszkańców (633 osobyj. Na przestrzeni lat 1950— 1983 n astąpił znaczny w zrost luldlności w Cha łupach — o 31,4%, natom iast liczba ludności Kuźnicy utrzym yw ała się niem al na tym samym poziomie. W pew nym stopniu zw iązane to było z brakiem terenów pod zabudow ę mieszkaniową.
Dla analizow anych m iejscow ości w yliczono w skaźnik obciążenia dem ograficznego (E. R o s s e t 1975). W skaźnik ten — jak pow szech nie w iadom o — określa potencjalne obciążenie zdolnych do pracy przez nieprodukcyjne grupy społeczeństw a.
Lo 19 + L0 55/6n
W 0 ek = --- --- X С l~*20-54/59
gdzie:
L0 19 — oznacza liczbę ludności w w iek u przedprodukcyjnym (do 19 lat),
L0 sa/en — liczbę kobiet pow yżej 55 la t i mężczyzn pow yżej 60 lat, L0 54/59 — ludność w wieiku produkcyjnym , k obiety do 55 roku życia
i mężczyźni do 60 roku życia, С — oznacza stałą (100).
Dla Chałup w skaźnik ten przyjm uje następującą postać: 114 + 54
W ° * = ---- 186--- X 100 = 90,3 zaś dla Kuźnicy:
168 + 117
■Wo e* = ---244---- X 100 = 82'8
T ak więc w C hałupach w 1983 r. na 100 osób w w ieku pro d uk cyjnym przypadały 90,3 osoby w w ieku nieprodukcyjnym , zaś w Ku źnicy 82,8. Dla terenów w iejskich w Polsce, k tó re ch arak tery zują się procesem starzenia się ludności, w 1983 r. w skaźnik obciążenia e k o
nomicznego był znacznie w yższy i w ynosił 112.
Znaczniejsze, potencjalne obciążenie ekonom iczne w C hałupach jest w ynikiem w iększego niż w Kuźnicy udziału dzieci i młodzieży do 19 lat (tab. III). W Chałupach odsetek tej grupy w iekow ej w yno sił 32,2%, w Kuźnicy zaś tylko 26,7% i znacznie odbiegał od an alo gicznego dla polskiej wsi (33,9%). W Kuźnicy natom iast w iększy jest odsetek ludności w w ieku poprodukcyjnym — 18,6%- J e s t on zbliżo ny do krajow ego — 18,9%). Kuźnica ch arak tery zu je się wyższym śred nim w iekiem mieszkańców. A nalogiczne jednostki osadnicze różnią się więc w pew nym stopniu pod względem „m łodości" i „starości" biolo gicznej zam ieszkującej je ludności. Społeczeństwo Chałup je st młodsze niż społeczeństw o Kuźnicy (rys. 1). W porów naniu z ludnością w iejską w Polsce, w sie te posiadają podw yższone odsetki osób w w ieku p ro dukcyjnym . W 1983 r. odsetek tej grupy w iekow ej w ynosił 47,2%, w C hałupach zaś — 52,5%, a w K uźnicy — 54,7%.
O bserw ow ane w Polsce zjaw isko starzenia się ludności na terenach w iejskich nie w ystępu je tak jaskraw o w analizow anych osadach ry backich. W sie te są w pew nym stopniu atrak cy jn e dla, ich m ieszkań ców, zwłaszcza w w ieku produkcyjnym . Świadczą o tym m. in. w y n i ki przeprow adzonych w 1983 r. badań nad pochodzeniem m iejscow ej ludności, któ re w ykazały, że aż 31,1% ludności w każdej z tych wsi legitym uje się miejscem urodzenia poza nimi. Dla tego teren u są to odsetki znaczące, ponieważ m iejscow a ludność kaszubska w y kazyw a ła przez długie lata cechy społeczeństw a dość zam kniętego. Badania przeprow adzone przez Z. В a t o r o w i с z a na Półw yspie Helskim (1971) dowodzą, iż najczęściej zaw ierane były związki m ałżeńskie w obrębie rodzin rybackich i to tej sam ej wsi. Powodowało to w ytw orzenie się w poszczególnych m iejscow ościach po kilka dużych rodzin. Dowodem była mała liczba różnych nazw isk w każdej wsi. W edług cytow anego autora, w 1959 r. w Kuźnicy aż 77,7% rodzin rybackich (98) nosiło 5
F re k w en cja w k ą p ie lis k a c h F réq u en ta tio n dan s le s sta tio n s
M ie js c o w o ś ć L ocalité 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1 2 3 4 5 6 7 C h ału p y 399 406 456 348 497 389 K uźnica 750 850 865 940 1 150 948 Z г ó d ł o: fi:. L e s z c z y c k i (1939), R o z w ó j r u ch u u z d r o w i s k o w e g o w Pol sc e, „ T u r y z m P o ls k i" , n r 6, s. 115.
stary ch nazw isk (Budzisz, Konkel, Rotta, Struck, Muża), w C hałupach zaś — 73,5% rodzin (36) posiadało 4 nazw iska (Konkel, Konkiel, T ren del, Budzisz). O becnie — na skutek zaw ierania m ałżeństw mieszkańców sąsiednich wsi — obserw ujem y w ym ieszanie się nazwisk, a także p o ja w ienie 'nowych. W 1983 r. znaczny odsetek stałych mieszkańców Cha łup (10,6%) i Kuźnicy (8,8%) stanow iła ludność urodzona w pozostałych m iejscow ościach Półw yspu Helskiego.
W spółczesne pro cesy społeczno-gospodarcze m. in. znaczny rozwój ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego w tych osadach pow odują zmianę m entalności m iejscow ej ludności. W yrazem tego jest m. in. zaw ieranie małżeństw z osobami spoza środow iska kaszubskiego, a także p rzy j m ow anie w grono społeczeństw tej zasiedziałej ludności, osób z zew nątrz. W 1983 r. ludność urodzona poza granicam i w ojew ództw a gd ań skiego stanow iła zarów no w Chałupach, jak i Kuźnicy po ok. 8%.
Ja k już w spom niano, podstaw ą utrzym ania ludności Chałup i Kuź nicy było od początków ich pow stania rybołów stw o. W XIX w., mimo pojaw ienia się innych zajęć (nauczyciele, duchow ni, leśnicy, strażnicy wydm) odsetek ludności nierybackiej był jednak znikomy. Pew ną rolę w II połow ie XIX w. odgryw ało rolnictw o. W 1897 r. w K uźnicy po w ierzchnia gruntów ornych w ynosiła 5 ha, Chałupy zaś ziemi upraw nej nie posiadały. W tej o statniej w si ubogie pastw iska w ykorzystyw ane były głów nie do hodow li owiec. W szystkie jednak zajęcia m iały cha rak te r uzupełniający głów ne źródło utrzym ania, jakim było rybołów stwo.
Przed I w ojną św iatow ą oraz w okresie m iędzyw ojennym sytuacja nie uległa w iększej zmianie. N adal podstaw ow ym źródłem utrzym ania są dochody płynące z połowów. N iem niej jednak należy zaznaczyć, iż pojaw iają się inne źródła w yn ik ające z zatrudnienia w przem yśle i
han-T a b e l a II
m orskich (liczb a osób )
b a ln é a ire s (le n o m b r e des pers onnes)
1932 1933 1934 1935 1936 ' 1937 1938 8 9 10 11 12 13 14 222 359 353 537 648 539 ! 050 817 1 104 766 1 133 1 510 1 352 1 800 T a b e l a III Struktura w ie k u lu d n o ści w 1983 r. . Structure d e Гâ g e d e p o p u la tio n en 1083 Ludność G ru py w iek u M ie js c o w o ś ć L ocalité o g ó łem Les g ro u p es d e l ’â g e T otal d e p o p u la tio n 0—6 7— 15 16— 19 20— 55(60) p o w y ż e j p lu s d e 55(60)
N “/u N “/o N u/o N u/o N »/o N %
C h ału p y 354 100,0 49 13,8 46 13,0 19 5,4 186 52,5 54 15,3
K uźnica G29 100,0 C4 10,2 75 11,9 29 4,6 344 54,7 117 18,6
Ź r ó d ł o : K a r ty e w id e n c y jn e lu d n o ś c i.
dlu (osoby trudniące się handlem ryb) oraz w rzem iośle (tab. V). Za trudnienie to jest jednak znikome (w C hałupach 3 osoby, w Kuźnicy 12 osób). Pewną, niew ielką jeszcze rolę odgryw ają dochody z w y n aj mu izb letnikom.
Po II w ojnie św iatow ej C hałupy i Kuźnica nadal zachow ały ch ara k ter osiedli rybackich. W 1954 r. w C hałupach aż 98,7%, a w Kuźnicy 97,4% ludności utrzym yw ało się z rybołów stw a (J. В о т o w i а к 1 9 6 4 ).
W ciągu 10-lecia (1950— 1960) nastąpiło w y raźn e zm niejszenie się li czby rybaków , a pow iększenie przedstaw icieli zaw odów zw iązanych z innymi działami (Z. B a t o r o w i c z 1971). Jednocześnie procesy społeczne i rozwój w spółczesnych form gospodarki zm ieniły m ental ność rybaków , co znalazło w yraz m. in. w zatrudnieniu w now oczes nym rybołów stw ie sektora państw ow ego. Rybacy Chałup i Kuźnicy co raz częściej podejm ują pracę w PP i UR „Szkuner" w e W ładysław o w ie oraz „Krega" w Helu.
R y s. 1. Stru k tu ra p łc i i w ie k u lu d n o ś c i C h ału p i K u ź n ic y w 1983 r. S tru ctu re du s e x e et d e l'â g e d e la p o p u la tio n d e C h a łu p y et K u źn ica e n 1983
A
u
R ys. 2. L udność C h ału p i K u ź n icy w g m ie js ca u ro d zen ia
A — C h a łu p y , В — K u ź n ic a ; 1 — lu d n o ś ć u r o d z o n a w d a n e j m ie js c o w o ś c i, 2 — w m ie js c o w o ś c ia c h P ó łw y s p u H e ls k ie g o , 3 — w p o z o s ta ły c h m ie js c o w o ś c ia c h w o je w ó d z tw a g d a ń s k ie g o , 4 — p o z a w o je
w ó d z tw e m g d a ń s k im
P op u la tio n d e C h a łu p y et K u źnica se lo n le lieu d e n a iss a n c e
A — C h a łu p y , В — K u ź n ic a ; 1 — p o p u la tio n n é e d a n s la lo c a li té d o n n é e , 2 — p o p u la tio n n é e d a n s le s lo c a li té s d e la p é n in s u le d e H el, 3 — p o p u la tio n n é e d a n s d 'a u t r e s lo c a li té s d e la v o ie v o d ie
d e G d a ń s k , 4 — p o p u la tio n n é e e n d e h o r s d e la v o ie v o d ie d e G d a ń s k
T a b e l a I V
Stan p o g ło w ia zw ier zą t w 1897 r. (w szt.) C h ep tel e n 1897 (nom bre d e b e stia u x )
M ie js c o w o ś ć K row y O w c e Ś w in ie K ozy
L ocalité V a c h e s Brébis P orcs C h èv res
C h a łu p y 13 132 39 —
K uźnica 17 10 54 6
Ź r ó d ł o : Z. B a t o r o w i c z (1962), S to s u n k i g o s p o d a r c z o - s p o łe c z n e w r y b o łó w s tw i e w y b r z e ż a g d a ń s k ie g o na p r z e ło m ie X I X — X X w ie k u , ,,Z a p is k i H is to r y c z n e " , t. 27, z. 1, s. 29.
T a b e l a V
L u d n ość C h ału p i K u źn icy z u w zg lę d n ie n iem sta n u g o sp o d a r c z e g o i z a jęć w 1922 r. P o p u la tio n d e C h ału p y et K uźnica par é g a rd à l'éta t é co n o m iq u e
et a u x o c cu p a tio n s e n 1922 Liczba R y b a cy N om b re P êch e u rs W ła ś c ic ie le d o d a tk o w e z a tr u d n ie n ie M ie js c o w o ś ć L ocalité zie m i i łąk e m p lo y é s a u ssi m ie s z k a ń c ó w d 'h a b it a n ts r o d z in de fa m il ie s d o m ó w de m a is o n s P rop riétaires d es cham ps et d es p rairies u p r a w ia ją c y p o ło w y s ta le p é c h a n t c o n ti n u e ll e m e n p r z e m y s ł i h a n d e l l’ in d u s tr ie et c o m m e r c e > r z e m io s ło l’ a r ti s a n a t C h ału p y 205 39 37 — 54 2 1 К1 żnica 467 93 91 47 143 9 3 Ź r ó d ł o : J. K u c h a r s k a , Z. U a t o ï o w i c z (1958), R y b o ł ó w s t w u p r z y b r z e ż n e w K u ź n i c y , W r o d ü w , s. 135, S t u d i a i n i a t u i i a ł y d o h is to r i i wsi p o l s k i e j w X IX i X X w. T a b e l a VI L ud ność c zy n n a z a w o d o w o p o za ro ln ictw em w g d z ia łó w g o sp o d a r k i n a r o d o w ej (1978) P o p u la tio n a c tiv e p r o fe ssio n n e lle m e n t en d eh o rs d e l'ag icu ltu re s e lo n le s b ran ch es
d e l'é c o n o m ie n a tio n a le (1978) D zia ły g o sp o d a rk i n a ro d o w ej B ranches d e l'é c o n o m ie n a tio n a le C h a łu p y K u źn ice z a tru d n ien ie le s e m p lo y é s N °/o N °/o P rzem y sł 78 • 61,9 150 62,0 B u d o w n ictw o 4 3,2 1 0,4 T ransp ort i łą cz n o ś ć 10 7,9 14 5,8 H an d el 12 9,5 15 6,2
P o z o s ta łe g a łę z ie p ro d u k cji m a teria ln ej G osp od ark a k o m u n a ln a i m ie s z k a n io w a
--- 1 0,4
oraz n ie m a ter ia ln e u słu g i k o m u n a ln e
N a u k a i ro zw ó j te ch n ik i, o św ia ta i w y c h o w a n ie
3 2,4 5 2,0
oraz ku ltu ra i sztuk a
O ch ron a zd ro w ia i o p ie k a sp o łe c zn a , kultura
9 7,2 6 2,5
fizy c zn a , tu r y sty k a i w y p o c z y n e k 8 6,3 30 12.4
P o z o s ta łe d z ia ły 2 1,6 20 8,3
Razem 126 100,0 242 100,0
T a b e l a VI I
Z a tr u d n ien ie lu d n o śc i w r o d z in a c h w y n a jm u ją c y c h k w a te r y p r y w a tn e za p o ś r e d n ic tw e m PUT ,,H el" w 1983 r. (w g d z ia łó w g o sp o d a r k i n a r o d o w ej) O cc u p a tio n d e la p o p u la tio n d a n s les fa m ille s lo u a n t le s lo g e m e n ts p ar l'in te r m é d ia ire
d e l’E n trep rise d e s S e r v ic e s T o u r istiq u e s „H el" e n 1983 (se lo n le s b r a n c h e s d e l ’é c o n o m ie n a tio n a le ) O d se te k z a tru d n io n y c h P o u r ce n ta g e d es e m p lo y é s M ie js c o w o ś ć L o ca lité C h a łu p y K u źn ica r y b o łó w s tw o p ê c h e S >-■a с 27,5 26,1 CD С O с CD N SD u СЛ CD X ъ ra a u СЛ o p СЛ 10,0 30,4 >. "E В tn CD 2 N T3 c. .S 2,5 4,3 o — СЛ *0 О сс-В CD w S fC 7,5 CD С ra JC 10,0 4,3 В В 'O 'Vга га 5,0 8,7 га м сл CD ra ra co с S с 3 o p OfS *—< с сл С t-JO В О С U o U i M SD u 7,5 4,4 5,0 4,3 о ^ CD м 'CD О S £ Й 7,5 8,7 17,5 8,8 razem au total 100,0 100,0 Ź r ó d ł o : B a d a n ia a n k ie to w e . •<1 CO P r z e m ia n y ws i Ch ał u py i K uź nic a po d .w pł y w e m ro zw o ju tu r y s ty k i
W końcu lat siedem dziesiątych ludność analizow anych osad ry b ac kich zatrudniona była w w ielu działach gospodarki narodow ej zaró wno produkcji m aterialnej, jak i niem aterialnej (tab. VI). Zdecydo w ana większość pracow ała w przem yśle. N ależy jed n ak w yjaśnić, iż do działu tego — zgodnie z obow iązującą klasyfikacją gospodarki n a rodow ej — zostały zakw alifikow ane osoby tru d n iące się rybołówstwem®. Poza przemysłem, znaczna część m ieszkańców Chałup i Kuźnicy zatru d niona była w handlu, tran sp o rcie i łączności, ośw iacie i ochronie zdro wia. Jednocześnie ok. 1/5 ludności utrzym yw ało się ze źródeł niezarob- kowych.
Znaczny rozrzut miejsc pracy m ieszkańców analizow anych osad ry backich potw ierdzały także w yniki badań przeprow adzonych w śród rodzin w ynajm ujących k w atery pry w atne za pośrednictw em PUT „Hel" w 1983 r. W ykazały one ponadto, iż rybołów stw o odgryw a nadal isto tną rolę w zatrudnieniu ludności, zwłaszcza w K uźnicy (tab. VII). O b serw uje się jednak stopniow e zm niejszanie się liczby ry baków indy w idualnych, W 1957 r. w C hałupach było 35 przedstaw icieli tego za wodu, w Kuźnicy — Q2. W 1983 r. w C hałupach 29 osób upraw iało rybołów stw o indyw idualne w Kuźnicy zaś 76. N ależy przy tym zazna czyć, iż część osólb trudniących się indyw idualnym połow em ryb za trudniona jest rów nież w innych uspołecznionych działach gospodarki narodow ej.
W yposażenie Chałup i Kuźnicy w placów ki i in sty tu cje in frastru k tu ry społecznej podczas całego roku jest niew ielkie. W C hałupach — poza sezonem w ypoczynkow ym — funkcjonuje tylko jeden sklep ogól nospożywczy oraz 4-klasowa szkoła podstaw ow a, kiosk ,,Ruch", a ta k że jeden punkt rzem ieślniczy — instalator sitwa elektrycznego. P o jaw ie nie się tej ostatniej placów ki w 1981 r. zw iązane było z dużymi ro z miaram i ruchu budow lanego na teren ie Chałup i Kuźnicy. Łączne za trudnienie w stałych placów kach usługow ych w 1983 r. w ynosiło 12 osób.
Kuźnica jest znacznie lepiej w yposażona w całoroczne placówki usłuaow e (poczta, kościół, 8-fclasowa szkoła podstaw ow a, p unkt skupu ryb PPiUR „Szkuner", 3 sklepy, w arzyw no-ow ocow y, m ięsno-w ędłiniar- ski, kiosk „Ruch”, 2 w arsztaty rzem ieślnicze — stolarski i kraw iecki). Placówki te zatrudniają 32 osoby.
W czasie sezonu w ypoczynkow ego zw iększa się znacznie liczba placów ek (tab. VIII). Są to głów nie p ry w atn e punk ty sprzedaży
(wa-'в W e d łu g za sa d k la sy fik a c ji g o sp o d a rk i n a r o d o w ej — p o ło w y m o rsk ie i z a le w o w e ryb, m ięc za k ó w , sk o ru p ia k ó w itp ., p ro d u k cja p r z etw o r ó w r y b n y ch , o le jó w r y b n y c h itp., w ę d z e n ie ryb, p a c z k o w a n ie itd. za lic za n e je st do g a łę z i — „P rzem ysł sp o ży w cz y " , b ran ży „P rzem ysł rybny" .
T a b e l a VIII
P la c ó w k i h a n d lo w e i g a str o n o m ic z n e w K u ź n icy i C h a łu p a ch C o m m erces e t g a str o n o m ie à K u źn ica et à C h a łu p y
S ta łe S e z o n o w e P er m a n e n te s S a iso n n iè r e s h a n d lo w e g a str o n o m ic z n e M ie js c o w o ś ć c o m m e r c ia le s g a str o n o m iq u es L o ca lité p la c ó w k i p o s te s n ie e m p lo y é s p la c ó w k i p o s te s z a tr u d n ie n ie e m p lo y é s b ary, resta u r a c je , k a w ia r n ie bars, resta u ra n ts, c a fés ja d ło d a jn ie b iu r tu r y s t. , , 1 p o z o s ta łe resta u ra n ts d e s b u re a u x autres to u r istiq u e s z a tr u d n ie n ie e m p lo y é s C h a łu p y K uźnica 2 4 2 4 4 I 4 1 2 2 3 2 4 3 33 50 Ź r ó d ł o : B a d a n ia p r z e p r o w a d z o n e w lip c u 1983 r. P r z e m ia n y ws i Ch a łu py i K uź nic a po d w p ływ em ro zw o ju tu r y s ty k i
rzyw, owoców, ciastkarnie, sprzedaż pam iątek) bądź też placów ki g a stronom iczne (smażalnie ryb, placków ziem niaczanych, frytek, gofrów, jadłodajnie biur turystycznych). Również placów ki państw ow e — bar „Letni" w C hałupach i restau ra cja ,,Na szlaku" w Kuźnicy m ają sezo now y charakter.
W czasie sezonu letniego w C hałupach działa dodatkow o 11 pla ców ek usługow ych, k tó re dają zatrudnienie dla 40 osób, natom iast w Kuźnicy — 10 placówek o łącznym zatrudnieniu 51 osób. N ależy za znaczyć, iż część ludności zatrudniana w czasie lata pochodzi spoza
tych wsi. W Chałupach — 25% pracujących w sezonie pochodziło z Pucka, W ładysław ow a, G dańska i W arszaw y, w Kuźnicy zaś 16% stanow iły osoby zam ieszkałe w W arszaw ie, Jeleniej Górze, Karpaczu, Gdyni, Pucku i W ejherow ie. N ależy więc odnotow ać, iż p raca w tych sezonow ych placów kach jest dla 30 m ieszkańców Chałup oraz 42 Kuź nicy dodatkow ym źródłem utrzym ania, przyczynia się do pomnożenia ich stałych dochodów.
Chałupy i Kuźnica — podobnie jak i pozostałe osiedla rybackie Półw yspu H elskiego — pow stały sam orodnie po stronie zatoki a nie otw artego morza. Strona południow a mierzei o bardzo płaskiej pow ierz chni piaszczystej i niew ielkich terenach -użytków rolnych była w yko rzystyw ana w celach osadniczych i gospodarczych. N atom iast pasy wydm od strony otw artego morza nie stw arzały w arunków do zabu dowy, ale osłaniały przed w iatram i i niebezpieczeństw em fal morskich. Na początku XIX w. zarów no w Chałupach, jak i Kuźnicy w y stę pow ał układ zabudow y nieregularny, skupiony na m ałej przestrzeni
R ys. 3. P lan C h aiu p z 1810 r. (ze. Z. B a t o r o wi c : z (1971), M a s z o p e r i e k a s z u b s k ie , S tu d iu m g e c g r a t i c z n a - e t ń o g r a l i c z n e , G dańsk)
I . "
■
I
Z A T O K A P U C K A
R ys. 4. P lan K u źn icy z 1818 r. (za Z. B a t o r o w i c z (1971), M a s z o p e r i e k a s z u b s k ie , S tu d iu m g e o g r a l ic z n o - e t n o g r a li c z n e , G dań sk, s. 147)
P lan d e K u źnica d e l'a n n é e 1818
(Z. Batorowicz). Zabudowa była zw arta, b rak było jakiejś określonej linii rozm ieszczenia budynków . W osadach tych nie było dróg, jed y nie w olne przejścia i ścieżki między domami nie naw iązujące do jed y nej drogi na półwyspie, m iejscam i przebiegającej naw et brzegiem za toki. Domy były ustaw ione w w iększości przypadków osią podłużną zgodnie z osią półw yspu w taki sposób, aby okna były skierow ane na zatokę — te re n p racy rybaków .
Drogi i układy działek zostały nałożone na plan osad w II połow ie XIX w., w związku z wprowadzeniem katastru , ustaleniem działek i granic w łasności. P okryw ały się one z istniejącym układem zabudo wy.
W 1888— 1889 r. Chałupy liczyły 39 domów, Kuźnica zaś 84 (Z. B a t o r o w i c z 1960). N iew ielki rozw ój ludności w latach 1885— 1910 nie przyczynił się w sposób w yraźny do zw iększenia zabudowy, lecz po wodował jej dalsze zagęszczenie oraz pow stanie domów w ielorodzin nych. Trw ałość układu przestrzennego była także konsekw encją omó wionego w cześniej położenia kom unikacyjnego.
Zmiany dem ograficzne i gospodarcze w okresie m iędzyw ojennym w płynęły zasadniczo na zabudowę Chałup i Kuźnicy. Rozwój rybołów stw a kutrow ego i pełnom orskiego, ruch turystyczno-w ypoczynkow y, szerokie i łatw e możliwości zbytu ryb zm ieniły w sposób zasadniczy sytuację ekonom iczną tych rybackich osad. F akty te spow odow ały — wspom niane już — zmiany w jednolitej niegdyś stru ktu rze zawodowej ludności, a także w zrost zamożności m ieszkańców i rozw ój
budów-nictwa. W pojęciu Kuźniczan — jak pisze J. K u c h a r s k a i Z. В a- t o r o w i e z (1958) — „bogaty je st bowiem tylko ten, kto m a ładny dom z dużą ilością pokoi, k tó re może w ynajm ow ać w okresie letnim i p o w iększać swoje dochody".
W okresie m iędzywojennym , domy w yróżniające się — na ów cze sne w arunki — okazałością budow ali rybacy kutrow i (często były to domy 1,5-kondygnacyjne), natom iast rybaków łódkowych, którzy do zamożności dochodzili drogą całych lat pracy, nie stać było na tego typu budynki. Rozbudowa Chałup i Kuźnicy — w yw ołana nowymi potrzebam i — odbyw ała się kosztem terenów gm innych i pow odowała zm iany w planie tych osad, w ydłużając je przede w szystkim zgodnie z osią półwyspu.
Chałupy są obecnie m iejscow ością o układzie pasmowym, znacznie wydłużonym . Trw ała zabudow a m ieszkaniow a rozciąga się na długości ok. 950 m. Podstaw ow y szkielet w układzie przestrzennym stanow i głów na droga Półwyspu o naw ierzchni asfaltow ej (ul. K aperska). Rów noległe do niej — od strony otw arteg o morza — przebiega ulica Bos m ańska o utw ardzonej naw ierzchni, łącząca się z drogą głów ną za pomocą prostopadłych odcinków. Prostopadle do głów nej ulicy p rze biega ul. Sztormowa. Od głów nej ulicy odchodzi kilka m ałych u li czek bez nazwy, ułatw iających dostęp do poszczególnych działek7.
Ulice te pow stały po II w ojnie św iatow ej i były zw iązane z in ten sywnym rozwojem zabudow y m ieszkaniow ej, zwłaszcza w latach sie dem dziesiątych. W układzie przestrzennym Chałup brak jest w yraźnych śladów pozostałości po układzie XIX-wiecznym.
W 1983 r. Chałupy liczyły 66 domów m ieszkalnych oraz 6 b u d y n ków w y korzystyw anych na cele usługow e (ośrodek w czasow y, dom w czasowy, bar, sklep spożywczy, szkoła podstaw ow a, kaw iarnia). Po zostałe placów ki usługow e zajm ow ały pom ieszczenia w budow ane (ja dłodajnie, sm ażalnia ryb, poczta). W m iejscowości tej znajdow ały się 4 kioski („Ruch", PSP, w arzyw ny oraz sprzedaż ciastek).
Zabudow a skupiona jest przede w szystkim przy głów nej ulicy Ka- perskiej, przy k tó rej znajduje się 62,1% ogółu budynków m ieszkal nych oraz praw ie w szystkie o ch arakterze usługowym. Przy ul. Bos m ańskiej skupia się 28,8%, zaś przy Sztormowej — 9,1% oraz 1 b u dynek k aw iarni ,,Inia". Zabudow a tych bocznych ulic nastąpiła głów nie w latach siedem dziesiątych.
Zabudowę m ieszkaniow ą Chałup stanow ią budynki m urow ane, k ry te dachów ką lub papą. Budynkom mieszkalnym tow arzyszą gesoed...-
cze (często drew niane, k ry te papą) w ykorzystyw ane jako składy
na-7 W 1983 r. n a z e w n ic tw o u lic w C h ału p ach , jak i K u źn icy b y ło n ie u p o rz ą d k o w a n e.
miasto WtfADYSKA' M O R Z E B A Ł T Y C K I E Z A T O K A P U C K A wies KUŹNICA ° __ ?... 1P 15 2Пт
R ys. 5. W s p ó łc z e s n y uk ład p r z estr z en n y C hałup D isp o sitio n s p a tia le d e Chałuipy à l'h eu re a c tu e lle
R ys. G. W s p ó łc z e s n y uk ład p r z e str z en n y K u ź n icy D isp o sitio n s p a tia le d e K u źnica à l'h eu re a c tu e lle
rzędzi i opału. Część budynku gospodarczego przystosow ana jest do urządzenia tzw. letniej kuchni. Brak jest natom iast budynków w y k o rzystyw anych na hodow lę zw ierząt gospodarskich — popularną w tej miejscowości jeszcze w XIX w.
Znaczny odsetek zabudow y m ieszkaniow ej stanow ią domy 1,5-kon- dygnacyjne (36,4%). Domy te, jak rów nież domy 1-kondygnacyjne (18,2%), były typow e dla okresu przed II w ojną światow ą. Ta w cześ niejsza zabudowa Chałup zastępow ana zostaje w spółcześnie budynkam i o 2, 2,5 i 3 kondygnacjach. Domy te — budow ane głów nie w latach siedem dziesiątych i na początku osiem dziesiątych — stanow ią aż 45,4% ogólnej liczby budynków m ieszkalnych. N ależy zaznaczyć, iż po II w ojnie św iatow ej budow ano także domy 1,5-kondygnacyjne bądź p rze budow yw ano stare, podw yższając je do 1,5-kondygnacji (patrz fot.
1 -5 ).
F ot. 1. C h a łu p y , b u d y n ek m ie s zk a ln y z ok resu m ię d z y w o je n n e g o C h ału p y, m a iso n d h a b ita tio n co n str u ite dan s la p ério d e d'en tre d e u x g u erres
Budynki 2- lub 3-kondygnacyjne posiadają płaskie dachy, mają k ształt prostopadłościanów niekiedy z balkonam i i w erandam i. Typo wy więc k rajo b ra z Chałup z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, k tó ry tw orzyły domy 1- i 1,5-kondygnacyjne o dachach dw uspadow ych — zostaje zastąpiony przez zabudowę typow ą dla całego kraju.
F ot. 2. C h a łu p y , ty p o w a z a b u d o w a m ie s zk a n io w a z lat 1950/1960 C h a łu p y , m a iso n ty p e d 'h a b ita tio n d e s a n n ée s 1950/1960
W okresie pow ojennym — głów nie w latach sześćdziesiątych i sie dem dziesiątych — zaczęto grodzić poszczególne działki, zakładając także przed domem — zwłaszcza przy głów nej ulicy — ogródki k w ia towe. Zjaw isko grodzenia działek nie było znane w XIX w. oraz. b a r dzo mało popularne w okresie m iędzyw ojennym . N ależy przy tym zaznaczyć także, iż część działek do tej pory nie jest ogrodzona.
Znacznym zmianom uległ także plan Kuźnicy, w yraźnie w ydłużając się w kierunku w schodnim w stronę Jastarn i. W latach siedem dzie siątych pow stała bowiem — na w schód od zw artej zabudow y — nowa dzielnica osady, zw ana w języku potocznym przez m iejscow ą ludność „Syberią". Zwiększyło to znacznie pow ierzchnię zabudowy. Dzielnica ta u sytuow ana w odległości ok. 500 m od zabudow y zw artej, pomiędzy drogą głów ną półw yspu a linią kolejow ą, liczyła w 1983 r. — 27 do mów mieszkalnych, co stanow iło 18,2% ogółu budynków m ieszkalnych Kuźnicy. Liczba rozparcelow anych działek była natom iast w iększa (32). U kład zabudow y jest tu bardzo regularny. Domy przew ażnie 2- a n ie kiedy 3-kondygnacyjne posiadają dachy płaskie.
Fot. 3. C h a łu p y , b u d y n ek m ie s zk a ln y z lat s z e ś ć d z ie s ią ty c h i n o w y p r zezn a czo n y d o w y n a jm u izb
C h ału p y, m a iso n d 'h a b ita tio n d e s a n n ée s so ix a n te et u n e au tre to u te n e u v e d e stin é e à être lo u é e
R ys. 7. K u źn ica, fragm ent plan u 7. 1949 г. (za Z. B a t o r o w i c z ( 1970), M o n o g r a f ia o s a d n i c t w a r y b a c k i e g o na w y b r z e ż u p u c k im , „ Z eszy ty N a u k o w e U n iw e r sy te tu Ł ódz
k ieg o " , ser ia II, z. 38, s. 39) K u źn ica, fra g m en t d e p la n d e l'a n n é e 1949
F ot. 4. C h a łu p y , b u d y n ek m ie s z k a ln y z lat sie d e m d z ie sią ty c h C h a łu p y , m a iso n d 'h a b ita tio n d e s a n n é e s so ix a n te -d ix
W układzie przestrzennym Kuźnicy — podobnie jak i w C hałupach — podstaw ow y szkielet stanow i droga głów na półwyspu. Przy niej zn ajdują się w szystkie placów ki usługow e tej m iejscow ości — zarów no stałe, jak i sezonowe. W przeciw ieństw ie do Chałup mocniej za znaczają się one w krajob razie ulicy. Kuźnica bow iem — jak już pod kreślano — znacznie lepiej w yposażona je st w usługi. Przy głównej ulicy osady zlokalizow anych jest 50,8% budynków mieszkalnych. Na południe od niej od strony zatoki i p rzystani rybackiej skupia się zw arta, o nieregularnym układzie stara część osady. W części tej, mi mo że układ i struk tu ra zabudow y uległy po II w ojnie św iatow ej p o ważnym przeobrażeniom , pozostały jednak cechy daw nej osady tra d y cyjnego rybołów stw a. W ykazują one, iż obecnie istniejące w planie ulice, pow stały przez poszerzenie dojść pieszych do poszczególnych działek. Zmiany tego typu następow ały także po II w ojnie św iatow ej, co w ynika z porów nania planu Kuźnicy z 1949 r. ze w spółczesnym. N iem niej jednak należy podkreślić, iż jeszcze obecnie niektóre działki nie m ają dostępu do ulicy. W tej starej części, przy ulicach o naw
ierz-F ot. 5. C h a łu p y , b u d y n ek m ie s z k a ln y z la t 1970/1980 C h a łu p y , m a iso n d 'h a b ita tio n d es a n n ée s 1970/1980
chni piaszczystej bądź utw ardzonej skupia się 31% budynków miesz kalnych Kuźnicy.
W 1983 r. Kuźnica liczyła 148 domów mieszkalnych. Z w yjątkiem now ej dzielnicy „Syberia", pozostała część osady posiada głów nie za budowę m ieszkaniow ą 1- i 1,5-kondygnacyjną (97,6%) o dachach spa dzistych. Tu także nowym elem entem w krajobrazie są duże domy 2- i 3-kondygnacyjne o płaskich dachach. Nowo w znoszone budynki (8), będące w trakcie prow adzenia badań w budowie, m ają podobny cha rakter. Ze starej zabudowy, sprzed I w ojny światowej, zachowało się zaledw ie kilka budynków . Na ulicy Pocztowej i Żeglarskiej znajdują się jeszcze domy pochodzące z tego okresu o zabudow ie reglow ej.
Przemiany, jakie dokonały się po II w ojnie światow ej, w morfolo gii tych ośrodków, o znacznej ko n centracji ruchu turystyczno-w ypo czynkowego, są ew identne. W y rażają się one w zm ianach układów przestrzennych pow odując ich rozbudowę. Dawne ścieżki czy p rzej ścia zostają zastąpione ulicami. Tw orzą się naw et — w przypadku w olnych terenów — jak to ma m iejsce w Kuźnicy, nowe dzielnice. N astępuje w yraźne zagęszczenie zabudowy, szczególnie uw idaczniają ce się w Chałupach. Zmienia się fizjonomia tych rybackich osad, w y ra
żająca się także w budow ie nowych, dużych domów 2- i 3-kondygna- cyjnych lub w rozbudow ie starych. Te now e domy, budow ane głów nie w latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych przek raczają potrzeby zam ieszkującej je ludności, przeznaczone są w znacznej swej części na w ynajem pokoi w sezonie letnim.
W yraźne zm iany w ystępują także na poziomie domów indyw idual nych. N astępuje ich m odernizacja o raz zw iększa się ich pojemność. Jak w ynika z przeprow adzonych badań wśród kw aterodaw ców w ynaj m ujących m ieszkania za pośrednictw em PUT „Hel", w C hałupach — — 35,3% domów posiadało pow ierzchnię użytkow ą 60— 100 m2, nato m iast 52,9% 101— 150 m2, zaś 11,8% pow yżej 150 m2 (maksym alna w ynosiła 220 m2). Podobną stru k tu rę w ielkości domów odnotow ano w Kuźnicy. N ależy przy tym zaznaczyć, iż Przedsiębiorstw o to, zarów no w Chałupach, jak i Kuźnicy, w ynajm ow ało k w atery głów nie w bu dynkach starszych, w ybudow anych przed II w ojną św iatow ą lub tuż po jej zakończeniu, często m odernizow anych w latach późniejszych. Domy w ybudow ane w tym okresie (do lat pięćdziesiątych) stanow iły w Kuźnicy 53,4%, w C hałupach — 41,1%. Budynki, w k tó ry ch w y n aj m owano k w atery za pośrednictw em PUT „Hel" posiadały kanalizację lokalną (szambo) — w Chałupach — 76,5%, w Kuźnicy — 100%, co w iąże się z istnieniem w ew nątrz domu łazienki, ustępu spłukiw ane
go czy um ywalki.
Z przeprow adzonych ankiet w ynika także, iż w domach tych doko nuje się ciągle lub zam ierza dokonać prac m odernizacyjnych (założe nie co, tynkow anie domu, w yłożenie płytkam i ceram icznym i kuchni i łazienki, kanalizacja, ogrodzenie działki, budow a domu gospodarcze go, zm iana pokrycia dachu). J e s t charakterystyczne, że w znacznie w iększym odsetku ankietow anych rodzin odpow iedziano pozytyw nie na p ytanie „czy dokonano uspraw nień w domu i na działce" niż na p ytanie dotyczące przew idyw anych w najbliższym czasie inw estycji. Świadczy to więc o dokonanych już pracach. W pytaniu o najbliższe inw estycje czy p race m odernizacyjne pojaw iły się odpowiedzi, iż p rze w iduje się założenie telefonu czy naw et (w przypadku 1 rodziny) b u dowę pensjonatu w sąsiedniej wsi. Część ankietow anych rodzin po siadała samochód (w C hałupach — 22,2%), w Kuźnicy — 18,8%), te le w izor kolorow y (w C hałupach — 16,7%, w Kuźnicy — 18,8%). N ie inw estuje się natom iast w sprzęt sportow y i w ypoczynkow y dla uży tku w ypoczyw ającej tu ludności.
C h arak terystyczn e jest, iż w rodzinach w ynajm ujących kw atery, zazwyczaj tylko 1 osoba pracow ała zaw odow o (tab. IX).
W śród b ad anych przew ażały natom iast rodziny w ieloosobow e (4 i w ięcej osób). Ten typ rodzin w C hałupach stanow ił 69%, a w
Kuźni-T a b e l a IX
L ud ność p ra cu ją ca z a w o d o w o w za p o śre d n ic tw e m PUT „Hel"
rod zin ach w y n a jm u ją c y c h k w a te r y t w 1983 r. (dan e p ro cen to w e) P o p u la tio n tra v a illa n t p r o fe ssio n n e lle m e n t dan s le s fa m illes lo u a n t le s lo g e m e n ls par l'in term éd ia ire d e l'E n treprise d es S e r v ic es
T o u ristiq u es „H el" en 1983 (en °/o)
Struktura rod zin w g lic z b y p r a c u ją c y ch z a w o d o w o
M ie js c o w o ś ć
Structure des fa m ille s se lo n le nom b re tra v a illa n t p r o fe ssio n n ellem e n t
L o ca lité ren ta i em ery tu ra ren te, p e n s io n
liczb a za tru d n io n y ch w rod zin ie nom b re d e s tra v a illeu rs dan s un e fa m ille d e retraite 1 2 3 C h ału p y K uźnica 4,0 11,8 54,5 22,7 18,2 58,8 23,5 5,9 Ź r ó d ł o : B a d a n i a a n k i e t o w e .
cy — 64,8%. W ydaje się więc, iż dochód płynący z zarobku 1 osoby nie byłby w ystarczający na prow adzenie prac zw iązanych z rozbu dową czy m odernizacją domu. W pływ więc dochodów płynących z w y najm u łóżek jest ew identny.
Zmiany dokonujące się w dziedzinie stru k tu r społecznych w w yni ku kon taktu ludności m iejscow ej z turystam i nie były przedm iotem szczegółow ych badań. W badaniach ankietow ych bowiem, tylko jedno z pytań dotyczyło utrzym yw ania kontaktów listow ych z w czasow icza mi a także w yjazdów do nich poza sezonem letnim. Okazało się, iż k o ntakty takie istnieją. W C hałupach korespondencję listow ną z w ypo czyw ającym i utrzym yw ało 57,9% ankietow anych, w Kuźnicy zaś — 60%. N atom iast mniej częste ibyły odwiedziny u wczasowiczów w ich miejscu zam ieszkania. W C hałupach 42,1% ankietow anych odpow ie działo pozytyw nie na to pytanie, zaś w Kuźnicy — 40%.
K ontakty z w ypoczyw ającym i oraz ich dalsze przedłużenie poprzez korespondencję czy w izyty mogą prowadzić do wielu zmian w różnych dziedzinach życia — poczynając od najprostszych codziennych przy zwyczajeń, sposobów ubierania się, kształtow ania now ych zachowań, norm postępow ania po zm iany m entalności czy system ów w artości.
In teresujące są rów nież w yniki badania, dotyczące w yjazdów w y poczynkow ych m ieszkańców analizow anych wsi. W C hałupach 83,3% badanych odpowiedziało, iż członkowie ich rodzin w yjeżdżają na w y poczynek, natom iast m ieszkańcy Kuźnicy w zasadzie nie k o rzy stają z w yjazdów w ypoczynkow ych. Tylko 8,7% ankietow anych odpow ie
działo pozytyw nie. Są to zazwyczaj w yjazdy w góry oraz poza g ranice kraju.
Przeprow adzone badania i analizy dowodzą, iż zarów no w C hału pach, jak i Kuźnicy dokonały się znaczne przem iany szeregu struktur. Te ubogie, rybackie osady kaszubskie, reprezentujące zw łasz.zj w XIX w., a także w okresie m iędzyw ojennym — w odm iennych co praw da w arunkach społeczno-gospodarczych — dość prym ityw ne u k ła dy przestrzenne skupione na małej przestrzeni jednolitą stru k tu rą za wodową, duże przyw iązanie do tradycji, zm ieniły się zasadniczo. N ie w ątpliw ie dużą rolę w tym procesie odegrał ruch turystyczno-w ypo czynkowy. Skutki rozw oju tu ry sty ki przyjazdow ej w tych w siach uw i daczniają się w w ielu płaszczyznach. Do najw iększych należy zaliczyć zm iany w zakresie morfologii tych osad. W sposób w yraźny zmienił się ich układ przestrzenny a także fizjonomia. Poważnym zmianom uległ standard domu m ieszkalnego. Pew ne zm iany zaobserw ow ać mo żna w dziedzinie stru k tu r dem ograficzno-społecznych, czego w yrazem jest fakt, iż zjaw isko starzenia się ludności w osadach tych nie w y stę puje tak jaskraw o, jak na teren ach w iejskich w Polsce, a także p rze chodzenie od dotychczasow ych zajęć, jakim było głów nie rybołów stw o, do innych działów gospodarki narodow ej. W e w siach tych mamy do czynienia z daleko posuniętym procesem ich urbanizacji. T urystyka jest tu niew ątpliw ie w yraźnym czynnikiem w zm acniającym czy p rzy spieszającym efekty tej urbanizacji. Jed n ak dokładniejsze, w ym ierne zbadanie jej udziału w tym procesie jest trudne. W yodrębnianie bo w iem jednego czynnika spośród innych — jak stw ierdza K, P r z e c - ł a w s k i (1979) — jest zabiegiem m etodologicznie niełatw ym .
PIŚM IE N N IC T W O
B a t o r o w i c z Z., 1960, P r z y c z y n k i d o h is to r ii r y b o ł ó w s t w a m o r s k i e g o w Pols ce , „Z apiski H isto ry c zn e" , t. 25, z. 1, s. 63— 74.
B a t o r o w i c z Z., 1962, S t o s u n k i g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n e w r y b o ł ó w s t w i e w y b r z e ż a g d a ń s k i e g o na p r z e ł o m i e X I X — X X w i e k u , „Z apiski H isto ry czn e" , t. 27, z. 1, s. 23— 38.
B a t o r o w i c z Z., 1970, M o r lo lo g ia o s a d n i c t w a r y b a c k i e g o na w y b r z e ż u p u c k i m , „Ze s z y ty N a u k o w e U n iw e r s y le tu Ł ód zk iego" , seria II, z. 38, s. 21— 47.
B a t o r o w i c z Z., 1971, M a s z o p e r i e k a s z u b s k i e , S tu d iu m g e o g r a h c z n o - e t n o g r a l i c z n e , G dań sk.
B o r o w i k J .r 1904, W o j e w ó d z t w o g d a ń s k ie , W a rsza w a .
D z i e g i e ć E., 1987, P r z e m i a n y o s a d n i c t w a w i e j s k i e g o p o d w p ł y w e m t u r y s t y k i i w y p o c z y n k u , „A cta U n iv e r sita tis L od zien sis" , T uryzm 3, s. 7— 31.
K u c h a r s k a J., B a t o r o w i c z Z., 1958, R y b o ł ó w s t w o p r z y b r z e ż n e w K u ź n i c y , W r o cla w , s. 119— 249, S tu d ia i m a ter ia ły do h isto r ii w s i p o lsk ie j w X IX i X X w .
L e s z c z y c k i S., 1939, R o z w ó j ru ch u u z d r o w i s k o w e g o w P ols ce, „Turyzm Polski", nr 6, s. 111— 118.
t r z e c ł a w s k i K., 1979, S o c j o l o g i c z n e p r o b l e m y t u r y s t y k i , W a rsza w a . R o s s e t E., 1975, D e m o g r a l ia P o ls k i, W a rsza w a .
Dr E lżb ieta D z ie g ie ć
Z akład G eo g ra fii M iast i Tuiryzmu In sty tu t G eo g ra fii E k on om icznej i O rgan izacji P rzestrzen i U n iw e r sy te t Łódzki al. K o ściu szk i 21 90-418 Łódź
RÉSUM É
L 'article a pour but la d em o n stra tio n ou le r ejet d e l'h y p o th è s e se lo n la q u e lle le to u rism e d 'a rriv ée e x e r c e u n e in flu e n c e sur le s é lé m e n ts c h o isis d e s stru ctu res d ém o g ra p h iq u es, sp a c ia le s e t s o c io -é c o n o m iq u e s d es d e u x v illa g e s C h a łu p y et K uź nica. On a é n o n c é l'h y p o th ès e , q u e le d é v e lo p p e m e n t du m o u v e m en t to u ristiq u e et d e rep o s d an s c es d e u x lo c a lité s m aritim es co n trib u e à l'a c c ro issem e n t d e l'a isa n ce d e leu rs h ab itan ts s'exp rim an t par la co n stru ctio n d e gran d es, n e u v e s m aison s, é q u ip é e s d 'in sta lla tio n s e s s e n tie lle s , et au x ch a n g e m e n ts d e s stru ctu res d ém o g ra p h iq u es et p r o fe s s io n n e lle s . C e p ro cessu s a pour e ffe t in d irect le c h a n g em e n t d es d isp o sitio n s sp a tia le s d e s v illa g e s et d e leur p h y sio n o m ie.
Les m a téria u x d e so u rc e , sur le s q u e ls e st fo n d é l'a r ticle, so n t r ésu lta t d es r ec h e rc h e s d é ta illé e s , fa ite s dan s la p é n in su le d e H el en 1983. C es r e c h e rc h e s se rap p ortaien t, en tre au tres, à la p o p u la tio n , à l'a m én a g em en t et au m o u v em en t to u ristiq u e.
K uźnica et C h a łu p y situ é s dan s un pan oram a attrayan t, sur le terrain du parc m aritim e d e p a y s a g e , son t le s cen tre s à la c o n c en tra tio n c o n sid é r a b le et s p é c i fiq u e du m o u v e m en t to u ristiq u e et de rep os. C e tte co n c en tra tio n s'ex p rim e par l ’o r g a n isa tio n du rep os, p rin cip a le m en t m o y e n n a n t le lo u a g e d es lo g e m e n ts . C ela d o n n e a u x h a b ita n ts co n sta n ts un e so u rc e im p ortan te d 'en tretien . La tr a d itio n de lo u er les lo g e m e n ts ou les ch am b res rem o n te à la p ério d e d 'avan t guerre. A K uź n ica, 20%, et à C h a łu p y 13,G% d e s fa m ille s e x a m in é e s r e c e v a ie n t d es e stiv a n ts a v a n t la llèm e g u erre m o n d ia le .
Les r e c h e r c h e s qu'on a fa ite s p ro u v e n t q u e dan s c e s lo c a lité s ont eu lie u d e s tra n sfo rm a tio n s c o n sid é r a b les d e p lu sieu rs stru ctu res. C es d e u x p a u v res c o lo n ie s k a ch o u b es ont subi d es c h a n g e m e n ts rem arq u ab les. A u X lX èmc s iè c le , et plu s tard d ; n s d e d iffé r e n te s c o n d itio n s so c io - é co n o m iq u e s d e la p ério d e d 'en tre d e u x gu erres, e lle s rep ré se n ta ien t d es d isp o sitio n s s p a tia le s a ss e z p rim itiv es e n ta s s é e s dan s l'e sp a c e borné, l'a tta ch em en t à la tr a d itio n et la stru ctu re p r o fe ssio n n e lle h o m o g èn e.
Un rôle c o n sid é r a b le dan s c e p r o c es su s a é t é jo u é par le m o u v e m en t to u r isti q u e et de rep os. Les e ffe ts du d é v e lo p p e m e n t du to u rism e d a n s c e s v illa g e s se fon t v o ir sur p lu sieu rs plan s. Parmi le s plu s im p ortan ts, il faut co m p ter le s c h a n g e m en ts d e la m o r p h o lo g ie d e c e s c o lo n ie s . Là, où il y a d e s terrain s lib res, n a iss e n t d es q u artiers n o u v e a u x ; c'est le ca s de K uźnica. A C h a łu p y l'am
éna-W p ły n ę ło : 23 lip ca 1987
g e m en t e st d e v e n u plus d e n s e. La tra n sfo rm a tio n d e la p h y sio n o m ie d e c e s c o lo n ie s de p ê c h e u r s c o n s is te en c o n str u c tio n d e g ra n d e s m a iso n s à 2 ou 3 é ta g e s ou b ien en a g r a n d issem e n t d e v ie ille s d e m eu res. C es m a iso n s n o u v e lle s , co n stru ites d a n s le s a n n ée s 70 et 80 d é p a s se n t le s b e so in s d e leu rs h a b ita n ts et e n gran d e p artie so n t d e s tin é e s à être lo u é e s e n sa iso n d 'été. D ans le p a y s a g e d e C h ału py, les m a iso n s à 2, 2,5 ou 3 é ta g e s co n stitu e n t 45,4°/o du to ta l de to u te s les m a iso n s d 'h a b ita tio n . Le sta n d erd d e c e lle s -c i a u ssi su b i un ch a n g e m e n t. P are illem en t, on a n o té d e s c h a n g e m e n ts d an s le d o m a in e d e s stru ctu res d ém o g ra p h iq u es et s o c ia le s . Le p h én o m èn e du v ie illis s e m e n t d e la p o p u la tio n n ’y e st pas a u ssi v o y a n t q u e sur le s terrain s ru stiq p s en P o lo g n e. A C h a łu p y , à 100 p e r so n n es à l ’â g e p rod u ctif, co rr esp o n d a ien t 90,3 p e r so n n es à l ’â g e im p rod u ctif, à K u źn ica c e tte r e la tion était: 100:82,8. Sur le s terrain s r; stiq u es en P o lo g n e d on t le p r o c e s su s du v ie illis s e m e n t d e la p o p u la tio n e s t a v a n c é , le c o e ffic ie n t a n a lo g u e en 1983 éta it d e 112. Les r e v e n u s su p p lé m e n ta ir e s p ro v en a n t du to u rism e fon t, q u e c e s v illa g e s so n t un attr a y a n t terrain d ’h a b ita tio n pour la p o p u la tio n . Le nom b re d'h abitants g ra n d issa n t tou jou rs le p ro u v e. En 1983, le v illa g e d e C h a łu p y c o m p ta it 354 h a b i tan ts, K uźnica e n a v a it 629. Les r e c h e r c h e s a n a ly sa n t l'o r ig in e d e la p o p u la tio n ont d ém o n tré q r e 31,1% d e s h a b ita n ts é ta ie n t v e n u s du d eh o rs. Pour c e terrain 'e p o u rc e n ta g e p r é se n té e st c o n sid é r a b le, car p en d an t lo n g te m p s la p o p u la tio n lo c a le é ta it te n u e pour s o c ié té ferm ée.
D an s c e s lo c a lité s , on a a u ssi c o n sta té le s c h a n g e m e n ts dan s la stru ctu re de l'em p loi d e la p o p u la tio n lo c a le : on ab an d on n ait l'o c c u p a tio n e x e r c é e ju sq u 'alors, q u ’é ta it la p êch e, pou r p a sse r à d 'a u tres b ran ch es d e l'é c o n o m ie n a tio n a le . Le d é v e lo p p e m e n t du m o u v e m en t d e rep o s fa v o r is e l'a c c ro issem e n t sa iso n n ie r du n om bre d e p o s te s d e s e r v ic e s co m m e r cia u x et g a stro n o m iq u es, pour la plu part p r i v e s. C ela d o n n e un e m p lo i su p p lé m en ta ir e à 'lO p e r so n n es à C h a łu p y et à 51 p e r so n n e s à K uźnica.
L an s c e s v illa g e s , le p r o c e s su s d e l'u.rl a n isa tio n est très a v a n c é . Le to u rism e e s t sa n s au cu n d o u te un 1 a cteu r fo rtifia n t et a c cé lé r a i 1 c'e c e tte u rb an isation .
T raduit Lucjan K ow alsk i
SU M M AR Y
T h e aim of th e a r tic le is to p r o v e or r eje ct th e h y p o th e sis of in flu e n c e of tourist traffic on p articu lar e le m e n ts of d e m o g ra p h ic, sp a tia l and s o c io -e c o n o m ic stru ctu res of C h a ł i y and K u źn ica. It has t e e n assu m ed th at th e d e v e lo p m e n t of to u r istic and rec re a tio n a l traffic in th o s e s e a s id e lo c a litie s co n trib u tes to w a rd s a g ro w th of w e a lth o f theiir lo c a l r esid en ts, e x p r e s s e d e.g . in buiilding n e w big h o u se s eq u ip p ed w ith stan d ard a m e n itie s, and a lso in c h a n g e s of d em o g ra p h ic and p r o fe ssio n a l stru c tu res. A n in d irect e ffe c t of th e p r o c es s is a c h a n g e in s p a tia l c o n fig u r a tio n of th e v d la g e and its p h y sio g n o m y .
T he resea rch m a teria l on w h ich th e a rticle is b a sed co m es from th e d e ta ile d lo c a l in v e s tig a tio n c o n e on th e H el P e n in su la in 1983. T h e in v e s tig a tio n co n c er n e d th e p o p u la tio n , b u ild in g s, to u rist traffic, etc.
K uźnica and C h a łu p y , situ a te d in an a ttra c tiv e se a s id e la n d sca p e, w ith in th e C oast S c e n ic A rea , are c en tre s ol c o n sid e r a b le and sp e c ific c o n c e n tr a tion of to u ristic nad r e c r e a tio n a l traffic. It is c h a r a cte ristic that in th e s e
