Dobro odbiorcy usług psychologicznych a odbiorca tych usług. „Co” i „czy” definiować?

(1)

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE / ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 4, 649-652

AGATA CELIēSKA-MISZCZUK

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Instytut Psychologii1

DOBRO ODBIORCY

USŁUG PSYCHOLOGICZNYCH

A ODBIORCA TYCH USŁUG.

„CO” I „CZY” DEFINIOWA

û?

Artykuł Dobro odbiorcy w kodeksach etyczno-zawodowych psychologów prowokuje do refleksji nad zmianami w sposobie rozumienia przez psychologów dobra człowieka oraz nad znaczeniem tego faktu. Celem tego komentarza jest próba wskazania na potencjalne ryzyko związane z próbą jednoznacznego zdefiniowania dobra odbiorcy usług psychologicznych. Przyjmując za obowiązu-jącym w Polsce Kodeksem Etyczno-Zawodowym Psychologa, Īe naczelną wartoĞcią w pracy psychologa (równieĪ tego, który bĊdzie autorem uzupełnieĔ aktualnej kodyfikacji) jest dobro drugiego człowieka, podsumowaniem komentarza jest refleksja: czy – dla dobra odbiorcy usług psychologicznych – istotniejsza od precyzyjnego zdefiniowania przez psychologów („dawców” tych usług) pojĊcia dobra nie bĊdzie koncentracja psychologów na adekwatnym rozpoznaniu natury podmiotu tego dobra?

Słowa kluczowe: etyka zawodu psychologa, dobro człowieka, dobro odbiorcy, dobro klienta,

kodeksy etyczno-zawodowe.

Z duĪym zainteresowaniem czytałam artykuł Katarzyny Sikory. Jest on cen-ny i znaczący – zwłaszcza w odniesieniu do aktualnego stanu regulacji prawnej zawodu psychologa w Polsce, aktualnych dyskusji nad znaczeniem etycznych aspektów w kształceniu psychologów (por. np. BrzeziĔski, 2011) oraz nad ko-niecznoĞcią uzupełnieĔ obowiązującego Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psycho-loga (KEZP) (PTP, 1992). Przeprowadzona przez K. SikorĊ analiza sposobu

uj-AGATA CELIēSKA-MISZCZUK – Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: celinska@kul.lublin.pl

(2)

650

mowania normy poszanowania dobra odbiorcy w kodeksach etyczno-zawodo-wych psychologów doprowadza Ją do wniosku, Īe nie jest ona wystarczająco precyzyjnie sformułowana. Prowokuje to pytanie o ryzyko związane z próbą jed-noznacznego definiowania dobra odbiorcy usług Ğwiadczonych przez psychologa oraz o moĪliwoĞci ustosunkowania siĊ do stanu braku precyzyjnej definicji dobra w kodeksach etyczno-zawodowych psychologów.

CZY DEFINIOWAû?

Czy próby jednoznacznego definiowania dobra odbiorcy usług psycholo-gicznych nie rodzą ryzyka jego subiektywizacji, redukcjonistycznego czy nawet błĊdnego sposobu rozumienia? Na takie niebezpieczeĔstwo wskazuje juĪ sama Autorka, akcentując fakt wieloĞci form pracy psychologa oraz (co mi siĊ wydaje istotniejsze) wieloparadygmatycznoĞci samej psychologii. RóĪne sposoby sfor-mułowaĔ, stosowane najczĊĞciej w odniesieniu do dobra (benefit, welfare, well-

-being), sugerują, Īe psychologowie ujmują dobro z reguły w kategoriach

„ko-rzyĞci i psychicznego dobrostanu”. Jak trafnie zauwaĪa Autorka, próba takiego konkretyzowania dobra, przy odwołaniu siĊ do dorobku współczesnej psycholo-gii, nie pozwala na jednoznacznie sformułowanie znaczenia tych pojĊü (por. TrzebiĔska, 2008, s. 39-56).

Ryzyko niewłaĞciwego ujĊcia dobra odbiorcy usług psychologicznych pod-czas prób jego precyzyjnego definiowania warunkowane moĪe byü równieĪ miĊ-dzykulturowym zróĪnicowaniem nie tylko psychologów, ale takĪe odbiorców ich usług. Pojawia siĊ pytanie: kto ma byü miarodajnym autorytetem (a właĞciwie – ile i jakie osoby) nakazującym taki a nie inny sposób rozumienia dobra? Au-torka dostrzega ten fakt, przywołując znaczące w tym wzglĊdzie i prowokujące Ğrodowisko do dyskusji prace (por. teĪ: Fisher, 2004; Knapp i VandeCreek, 2007; Pomerantz, 2013).

I ostatni z wielu moĪliwych argumentów, przemawiających za tym, Īe kon-kretyzacja dobra odbiorcy mogłaby byü ryzykowna (jeĞli nie szkodliwa), odnosi siĊ do specyfiki wykonywania zawodu psychologa. Zarówno aktualna Ustawa o zawodzie psychologa (art. 2), jak i obowiązujący Kodeks (norma 13, PTP, 1992) akcentują znaczenie niezaleĪnoĞci psychologa w wykonywaniu swoich usług. Wydaje siĊ wiĊc, Īe właĞnie dziĊki takiemu – aspiracyjnemu sformułowa-niu omawianej normy jesteĞmy w stanie udzielaü adekwatnej do tej normy od-powiedzi. MoĪliwoĞci tej nie da sytuacja, w której bĊdziemy jedynie „technika-mi” realizującymi ustalone przez klienta czy normodawcĊ cele. Formułowanie

(3)

DOBRO ODBIORCY USŁUG PSYCHOLOGICZNYCH

651

definicji dobra na uĪytek stworzenia uniwersalnego kodeksu przez psychologów moĪe wiĊc doprowadziü do tego, co moĪna okreĞliü terminem „etyki kodeksu” „gotowych formuł, narzucających człowiekowi zewnĊtrzne i bezduszne schema-ty postĊpowania” (por. ĝlipko, 2005, s. 24).

Wobec powyĪszego komentarza cenne jest zwrócenie uwagi przez K. SikorĊ, juĪ na początku jej artykułu, na znaczenie odwoływania siĊ przez psychologów do koncepcji filozoficznych. Jednak, jak Autorka zaznacza, odwoływanie siĊ do zaproponowanych przez filozofów ujĊü dobra zdarza siĊ nie tylko rzadko, ale moĪe nie dawaü rozwiązania problemu wobec „wieloĞci ujĊü etyki i koncepcji dobra”. Przegląd stanowisk filozofii nowoĪytnej i współczesnej dotyczących rozumienia dobra wskazuje, Īe próby jednoznacznego ujmowania dobra na grun-cie filozofii doprowadzają jedynie do jego błĊdnego czy redukcjonistycznego rozumienia. W tym kontekĞcie filozofowie wskazują, Īe dobra nie naleĪy ujmo-waü jednoznacznie, ale – analogicznie – w kategoriach „powszechnej właĞciwo-Ğci bytów” (Sajdek, 2001, s. 626), zaĞ Ĩródłem kaĪdej normy powinno byü do-Ğwiadczenie odpowiadającej jej wartoĞci (Niemiec, 1998).

CO (DEFINIOWAû) ROZPOZNAWAû?

Odnosząc siĊ do powyĪszych uwag, moĪna na koniec zadaü pytanie: Czy za-tem Ğrodowisko psychologów powinno w pierwszym rzĊdzie podjąü refleksjĊ nad precyzyjną definicją dobra odbiorcy, ryzykując tym samym formułowanie własnego systemu wartoĞci? Czy moĪe pierwsza powinna pojawiü siĊ refleksja nad naturą podmiotu tego dobra? Zgodnie z obowiązującym Kodeksem (PTP, 1992) naczelną wartoĞcią w pracy psychologa jest „dobro drugiego człowieka”. Pytanie o „dobro odbiorcy usług psychologicznych” jest (zgodnie z zaprezento-waną przez K. SikorĊ analizą) w wiĊkszoĞci krajów pytaniem o dobro osoby –

człowieka. Tym samym jest zatem pytaniem o to, jak psycholog odczytuje naturĊ

tego człowieka. W zaleĪnoĞci od tego dobro odbiorcy moĪe byü rozpatrywane jedynie w kategoriach zdolnoĞci przystosowania do róĪnych warunków Īycia („zdolnoĞci do przeĪycia”) lub teĪ z perspektywy zdolnoĞci do rozwoju, w tym rozwoju właĞciwych jedynie człowiekowi moĪliwoĞci (por. Uchnast, 1998).

Podczas interdyscyplinarnego sympozjum dotyczącego problematyki normy w psychologii jeden z uczestniczących w dyskusji etyków zauwaĪył, iĪ normĊ poszanowania dobra odbiorcy usług psychologicznych naleĪy – zgodnie z pre-ambułą, która wyznacza sposób interpretacji wszystkich norm tego dokumentu

(4)

652

(por. Lewandowski, 1996) – interpretowaü nie tylko w sensie „rozwiązania trud-noĞci Īyciowych, poprawy kontaktów miĊdzyludzkich i wzrostu jakoĞci Īycia, mających byü skutkiem rozwoju indywidualnych moĪliwoĞci”, ale w szeroko pojĊtych kategoriach poszanowania norm prawa naturalnego, podstawowych wartoĞci humanistycznych, niezaleĪnych od Ğwiatopoglądowych uwarunkowaĔ. W odniesieniu do tego, przywołując 25 normĊ KEZP, stwierdzał: „słowa te […] stawiają wysokie wymagania etyczne, związane z odpowiedzialnoĞcią za rozpo-znanie natury człowieka i rozporozpo-znanie podstawowych wartoĞci” (Niemiec, 1998, s. 117, 119). Znaczenie właĞciwego rozpoznawania natury człowieka jest tym wiĊksze, Īe wykonując swoje usługi, psycholog nie opiera siĊ przede wszystkim na regulacjach prawnych czy branĪowych, ale na kompetencjach zawodowych i osobistych oraz (co istotne w tym zawodzie) na zaufaniu odbiorcy usług psy-chologicznych – na zaufaniu człowieka drugiemu człowiekowi.

LITERATURA CYTOWANA

BrzeziĔski, J. (2011). Jakiej psychologii (i psychologów) potrzebuje społeczeĔstwo? Roczniki Psychologiczne, 14(2), 7-33.

Fisher, C. B. (2004). Challenges in constructing a cross-national ethics code for psychologists. European Psychologist, 9(4), 273-277.

Knapp, S. i VandeCreek, L. (2007). When values of different cultures conflict: Ethical decision making in a multicultural context. Professional Psychology: Research and Practice, 38(6), 660-666.

Lewandowski, S. (1996). Kontrowersje wokół preambuł. Studia Iuridica, 31, 87-95.

Niemiec, H. (1998). Norma psychologiczna w etyce zawodu psychologa. W: Z. Uchnast (red.), Norma psychologiczna. Perspektywy spojrzeĔ (s. 113-122). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

PTP (1992). Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psycholo-giczne.

Pomerantz, A. M. (2013). How big is the competent community? And who gets in? American Psychologist, 68, 478-479.

Sajdek, P. (2001). Dobro. Powszechna Encyklopedia Filozofii (t. 2, s. 609-628). Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.

ĝlipko, T. (2005). Zarys etyki szczegółowej. T. 1: Etyka osobowa. Kraków: Wydawnictwo WAM. TrzebiĔska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i

Profesjo-nalne.

Uchnast, Z. (red.) (1998). Norma psychologiczna. Perspektywy spojrzeĔ. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Ustawa z dnia 8.6.2001 o Zawodzie Psychologa i Samorządzie Zawodowym Psychologów (Dz. U. nr 73, poz. 763 ze zm.).