Postawy Polaków wobec procesu integracji z Unią Europejską

Krystyna Gutkowska

Postawy Polaków wobec procesu

integracji z Unią Europejską

Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 2, 7-19

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. 7

A

W konsekw encji instytucjonalnych przedsięw zięć ze strony Polski, zm ierzających do pełnego uczestnictw a naszego kraju w Unii Europej- skiej, narastał w naszym społeczeństw ie klim at dyskusji nad szansami i zagrożeniam i ja k ie niesie za sobą perspektyw a integracji ze strukturami unijnym i. Procesowi ożyw iania dyskusji na ten tem at tow arzyszyło zw ięk­ szone zainteresow anie ze strony m ediów naśw ietleniem tego zagadnienia w tzw . św iadom ości społecznej.

N ie oznacza to jednak ukształtow ania się dostatecznego poziomu św iadom ości w tym zakresie w różnych kręgach naszego społeczeństwa, a naw et, jak wynika z badań opinii społecznej, .naszych rodaków charakte­ ryzuje niski poziom wiedzy na tem at IJnii Iuiropejskiej, zasad jej funkcjo­ now ania oraz istoty procesu integracji Polski z jej strukturam i.

M ożna naw et w sposób zasadny dow odzić, na podstaw ie tych badań, że na przestrzeni m inionych lat niew iele się zm ieniło w stanie wiedzy Po­ laków na tem at integracji z U nią Europejską co pow oduje że wciąż zna­ czący je s t udział tzw. „euroignorantów ” . Jednocześnie im bliższa i bardziej realna w ydaje się perspektyw a w łączenia naszego kraju w struktury unijne tym więcej sceptyków , albo w ręcz przeciw ników tego procesu. W ostat­ nim czasie ten sceptycyzm w zrósł na skutek dość wyraźnej zmiany orien­ tacji ja k ą jeszcze do niedaw na reprezentow ał kraj, będący zdecydowanym rzecznikiem naszego członkostw a w strukturach Unii, w osobie kanclerza H elm uta Kohla. N ow a ekipa rządząca w N iem czech oparta na koalicji SPD - Zieloni ustami swych liderów, tj. zarów no szefa rządu; ministra spraw zagranicznych, jak i kanclerza Schrodera, stw ierdziła że polityczną niepopraw nością je st jednoznaczne w yznaczanie daty przyjęcia nowych członków w struktury unijne, pom im o tego, że Kom isja Europejska w „A gendzie 2 0 0 0 ’ dość konkretnie term in ten przesądziła na rok 2003.

Stąd też dotychczas prow adzone badania na tem at postaw Polaków w obec integracji ze strukturam i unijnymi m ogą zm ienić sw oją wymowę w

8 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a k Os t r o y i r n s i s

kierunku em ocjonow ania się zakorzenionym i w m entalności wielu Pola­ ków am biw alentnym i uczuciam i w stosunku do naszych zachodnich sąsia­ dów.

Na podstaw ie w yników Eurosondażu PBS przeprow adzonego na zlecenie „G azety W yborczej” i Radia Zet, stw ierdzono, że pesymizm Po­ laków nie je st zbyt w ielki, ale na przestrzeni naw et pól roku zwiększy! się nieco; i tak je sie n ią 1997 roku 66% Polaków opow iadało się za wejściem Polski do UE, gdy tym czasem w m arcu 1998 roku odsetek ten zm niejszył się o 10%. M ożna by przypuszczać, że im bardziej realna stawała się per­ spektyw a integracji, tym więcej Polaków zastanaw iało się nad „plusami i m inusam i tego procesu” . W zm ienionej ostatnim i wypowiedziam i przed­ staw icieli rządu niem ieckiego atm osferze te proporcje m ogą ulec kolejnej zm ianie, polegającej być m oże na tym , że Polacy uznają tę zm ianę frontu jak o dow ód niew dzięczności społeczeństw a niem ieckiego za um ożliwienie zburzenia niuru berlińskiego, który stał się realny w wyniku bezkrwawej rew olucji w Polsce w 1989, zm ieniającej w konsekw encji dotychczasowy układ geopolityczny.

W wyniku dotychczas prow adzonych badań stwierdzano, że opty­ mizm tow arzyszący procesom integracji Polski z UE przejaw iają zw łasz­ cza jednostki z w yższym w ykształceniem i wyżej usytuow ane w tzw. hie­ rarchii społecznego prestiżu, a pozytyw ne nastaw ienie reprezentują przede w szystkim ludzie m łodzi. G ru p ą o szczególnie sceptycznych opiniach na tem at integracji byli rolnicy.

la k więc charakter postaw Polaków do zjednoczenia Polski z IJnia E uropejską je s t dość zróżnicow any, a linie dem arkacyjne pomiędzy jeg o odcieniam i w yznaczają podstaw ow e param etry społeczno - ekonom iczne osób je reprezentujących.

1. Po s t a w a ij e j k o m p o n e n t y s t r u k t u r a l n e

Term in „postaw a” został w prow adzony przez W.J Thom asa i 11. Z nanieckiego (1918) we w stępie do „Polish Peasant in Europa and A m eri­ ca” i określano nim „ procesy indyw idualnej św iadom ości, determ inujące zarów no aktualne jak i potencjalne reakcje każdej osoby wobec społeczne­ go św iata” .

Zgodnie z tym podejściem postaw a je st zaw sze skierow ana na jak ąś w artość, przy czym „w artość to jakiko lw iek fakt m ający treść em piryczną, dostęp ną dla członków określonej grupy społecznej i znaczenie, zgodnie z którym je s t lub m oże być obiektem działania” (1918). W późniejszym czasie nastąpił bardzo dynam iczny rozwój teoretycznych ujęć postawy jak

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. 9

rów nież proponow anych sposobów ich pom iaru /Thurstone; Likert; Gutt- man; Lazarsfeld/.

Dowodem na w ielość ujęć definicyjnych tego pojęcia może być m ię­ dzy innymi to, że N elson w artykule z 1939 roku przedstaw ił 23 sposoby, w jakich term in ten był używ any bądź definiow any; W śród zgrom adzo­ nych przez N elsona różnorodnych sposobów definiow ania term inu p o sta ­

wa pojaw iają się koncepcje w yrosłe na gruncie teorii naturalistycznych, w

których podkreśla się konstytutyw ne dla postaw y znaczenie organicznych popędów układ nerw ow y, układ nerw ow o-m ięśniow y;. Pojaw iają się też wątki bliskie teorii psychodynam icznej, co odzw ierciedlają definicje w łą­ czające w sw oją konstrukcję cele; m otyw y; ,ją d ro uczuć” ; em ocjonalny czynnik tow arzyszący działaniu; stale odczuw ane dyspozycje; specjalny przypadek predyspozycji; N ie brak rów nież w ątków właściwych teorii poznaw czej, co przejaw ia się m.in. w podkreślaniu w definicjach postaw takich elem entów jak: utrw alone nastaw ienie; dyspozycje do m odyfikow a­ nia pow stających dośw iadczeń; w erbalne reakcje ku lub przeciwko psy­ chologicznym obiektom ; społecznie w zbudzone zachow ania stałego typu; rezultat organizacji dośw iadczeń; punkt odniesienia dla nowych dośw iad­ czeń itd.

We w spółczesnych koncepcjach psychologii społecznej wyróżnia się podejście strukturalne, które łączy dotychczas odm ienne poglądy na po­ stawy i ich źródła. Strukturalny sposób definiow ania postawy odnajdujem y w propozycji teoretycznej Stefana N ow aka (1973) wg którego „postaw ą pew nego człow ieka w obec pew nego przedm iotu jest ogół względnie trw ałych dyspozycji do oceniania tego przedm iotu i em ocjonalnego nań reagow ania oraz ew entualnie tow arzyszących tym em o cjo naln o- oceniają­ cym dyspozycjom w zględnie trw ałych przekonań o naturze i własnościach tego przedm iotu i w zględnie trw ałych dyspozycji do zachow ania się w o­ bec tego przedm iotu” .

Bliska takiem u sposobowi definiow ania pojęcia „postaw a” jest też przyjęta w prezentow anym opracow aniu definicja własna, zgodnie z którą postaw ą je st struktura poznaw czo - behaw ioralna zorientow ana na przed­ miot postaw y, konstytuow ana trzem a elem entam i: poznawczym , em ocjo­ nalnym ; behaw ioralny, która to struktura elem entów podtrzym yw ana jest reakcją otoczenia i satysfakcją jednostki j ą przejaw iającą. G raficzną pre­ zentację takiego podejścia stanowi r y c .l .

10 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o y i e n s i s

R y c .l. Schem at obrazujący „postaw ę”

[Źródło: opracow anie w łasne]

Z godnie z istotą przyjętej w opracow aniu definicją term inu „posta­ w a” , elem entem j ą konstytuującym je s t czynnik wiedzy, św iadom ości. Jak zauw ażono w cześniej, postaw a zaw sze je st skierow ana na jak iś przedm iot. W om aw ianym przypadku elem ent św iadom ości w strukturalnie rozum ia­ nej postaw ie wobec integracji z U nią E uropejską dotyczyć będzie tego, co Polacy w ied zą o Unii, ja k rozu m ieją proces integracji i jak postrzegają różnice m iędzy naszym społeczeństw em a w yobrażeniem o funkcjonow a­ niu społeczeństw zachodnioeuropejskich.

W iększość respondentów uczestniczących w badaniu1 postrzega Unię E uropejsk ąjak o :

- „otw arte granice” - 24,3% ;

- „zjednoczenie - integrację E uropy” - 23,8% ;

1 P o d s ta w ą p rezen to w an eg o o p raco w a n ia w je g o w arstw ie em pirycznej są w yniki badania z realizo w an eg o na p róbie ogóln o p o lsk iej 1200 osó b , w ram ach projektu nr 0134 nt. O c h ro n a kon su m en tó w w P olsce w p ersp ek ty w ie integracji z U n ią Europejską, fin an so w a­ neg o p rzez Program S ierra - A pple. B ad an ie zrealizow ał zespół K atedry E konom iki K on­ su m p cji i G o sp o d arstw a D o m ow ego S G G W pod k ierunkiem d r K rystyny G utkow skiej.

W IED ZA / ŚW IA D O ­ M OŚĆ STO SU N EK EM O C JO -N A -N Y Z A C H O ­ WANIE R E A K C JA O T O ­ CZENIA

ST R U K T U R Y P O ­

ZN A W C Z E

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. .. 11

- organizację polityczno — g ospodarczą ( w tym finansow ą), zrzeszającą kraje Europy Zachodniej - 22,7% ;

- bogactw o; dobrobyt - 18,0%; - w spólna w aluta (w ykres 1).

G eneralnie zw raca uwagę fakt, że Polacy kojarzą Unię Europejską w sposób w dużej m ierze zgodny z jej istotą jak o wspólnoty państw o wyż­ szym dobrobycie, aniżeli kraje pozostające poza strukturam i unijnymi, prow adzących w spólną politykę polityczno-gospodarczą (w tym również zagraniczną) i zm ierzających do w prow adzenia „w spólnej w aluty” .

Jakkolw iek nie zaobserw ow ano istotnych różnic w tych w ypow ie­ dziach ze w zględu na m iejsce zam ieszkania respondentów i ich płeć, to w arto w spom nieć, że m ieszkańcy m iast „średnich co do w ielkości” czę­ ściej niż inni, U nię E uropejską kojarzyli jak o „zjednoczenie - integrację E uropy”, podczas gdy m ieszkańcy m ałych m iast częściej niż inni podkre­ ślali „otw arte granice” jak o symbol UE.

Uwagę zw raca rów nież fakt, że m ieszkańcy dużych miast i m iesz­ kańcy wsi najczęściej w spom inali o UE jak o organizacji polityczno - go­ spodarczej, zrzeszającej kraje Europy Zachodniej, gdy tym czasem podob­ ne opinie w śród badanych reprezentujących m ałe m iasta i średniej w ielko­ ści pojaw iały się rzadziej.

Stosunkow o często wśród m ieszkańców małych miast i wsi pojawiały się skojarzenia ze w spólną walutą, co m oże być konsekw encją nagłośnie­ nia tej kwestii w m ediach w czasie, w którym przeprow adzano badania. O ile m iejsce zam ieszkania różnicow ało badana populację w zakresie po­ strzeganej przez nich istoty Unii Europejskiej, to płeć nie stanowi zm ien­ nej różnicującej te opinie. Zauw ażono jedy nie, że m ężczyźni nieco czę­ ściej (11.4% ) niż kobiety (7.1% ) kojarzyli Unię Europejską jako „sw obod­ ny przepływ tow arów ; wolny handel” a kobiety natom iast nieco częściej (16.6% ) podkreślały otw arte granice jak o czynnik charakteryzujący Unię E uropejską (13.7% m ężczyźni).

W obszarze innych skojarzeń z UE jak ie reprezentow ali badani warto podkreślić, że część spośród nich odpow iadała na to pytanie w aspekcie skutków , ja k ie przyniesie Polsce proces integracji z UE, i tak:

- m ieszkańcy dużych m iast i wsi oraz m ężczyźni częściej podkreślali, że w wynikli integracji Polski z UE w zrośnie bezrobocie;

- m ieszkańcy wsi zdecydow anie najczęściej w skazyw ali, że Unia Euro­ pejska kojarzy im się z pogorszeniem sytuacji socjalno - bytowej pew ­ nych grup społeczno-zaw odow ych w Polsce, podkreślając, że tą grupą będą rolnicy;

12 Ac t a Sc i e n t i e i c a Ac a d e m i a e Os t r o v i e n s i s

- m ieszkańcy m iast oraz m ężczyźni częściej podkreślali, że Unia E uro­ pejska kojarzy im się z „w olnościam i obyw atelskim i” i „lepszym , j e d ­ nolitym prawem dla w szystkich” ;

- kobiety dw ukrotnie częściej (12,7% ) niż m ężczyźni (6,2% ) podkreślały, że U nia Europejska kojarzy im się z „popraw ą sytuacji Polski w przy­ szłości” i ,je s t szansą dla naszego kraju” .

Pewnym w skaźnikiem poziom u św iadom ości Polaków o Unii E uro­ pejskiej i jej m ieszkańcach, są uzyskane odpow iedzi na pytanie o stopień zgodności z podanym i stw ierdzeniam i w skazującym i na tożsam ość bądź odm ienność położenia społeczno-ekonom icznego naszych rodaków w stosunku do m ieszkańców krajów UE, które to zagadnienie obrazuje w y­ kres 2.

Prawie tak sam o często respondenci zgadzali się jak i nie zgadzali ze stw ierdzeniem , że „przeciętny Polak m a takie sam e p raw a obyw atelskie

j a k przeciętn y obyw atel krajów Unii E uropejskiej

Średni stopień zgodności z zaproponow anym stwierdzeniem byt n ie­ co w yższy w śród m łodszych respondentów (3,19) i najniższy w grupie najstarszych badanych (2,83). N atom iast średni poziom zgodności z tym stw ierdzeniem dla ogółu badanych w yniósł 3.06. Konkluzje tę potw ier­ dzają dodatkow o w skaźniki top box , który dla najm łodszych responden­ tów w ynosił 39,9% , a dla najstarszych 30,4% .

K olejne stw ierdzenie, m ów iące o tym, że „osoba zatrudniona w P o l­

sce może sobie p ozw olić na takie sam e wydatki, co osoba zatrudniona iv podobnym charakterze w kraju Unii E u ro p ejskie j'’ zyskało sobie znacznie

więcej przeciw ników niż zw olenników i to zarów no wśród starszych ja k i m łodszych respondentów . W śród m łodszych respondentów niespełna 10% respondentów było skłonnych zgodzić się z tym stwierdzeniem , a w śród starszych ten stopień zgodności był nieco wyższy i wynosił ok. 12%. Stąd też nie dziwi fakt, że średni poziom zgodności dla całej badanej populacji w yniósł 1,80.

Podobny rozkład stopnia zgodności uzyskano w stosunku do stw ier­ dzenia, że „osoba zatrudniona u> P olsce m a podobną sytuację dochodową,

co osoba zatrudniona w p odobnym charakterze ir kraju Unii E uro pej­ skiej". I w tym przypadku rów nież nieco bardziej sceptyczni co do praw ­

dziw ości tego stw ierdzenia byli młodsi respondenci, spośród których tylko niespełna 8.0% zgodziło się z tym stw ierdzeniem , podczas gdy reprezen­ tanci starszych grup w iekow ych w blisko 10% wyrazili zgodność z tą op i­ nią. Średni poziom zgodności z poglądem o takiej samej sytuacji

docho-* w skaźnik top box o zn ac za od setek badanych, którzy zg ad zają się lub bardzo z g ad z ają się z podanym stw ierd zen iem ;

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. 13

dowej osób zatrudnionych w podobnym charakterze zarów no w Polsce jak i którym kolw iek z krajów UE w ynosił 1,71.

K onsekw encją wyżej przedstaw ionych opinii był niski stopień zgod­ ności jak i odnotow ano w stosunku do stw ierdzenia „Osoba zatrudniona w

P olsce m a taki sam p o ziom życia, co osoba zatrudniona w podobnym cha ­ rakterze w kraju U E ”. Średni poziom zgodności z tą opinią bez względu

na poziom w ykształcenia nie przekroczył w artości 1,8. I w tym przypadku rów nież bardziej sceptyczni byli m łodsi respondenci, dla których wartość top box w yniosła 6,5% a dla najstarszych 9,1% .

Jeśli uw zględnim y inne zm ienne niezależne, to okaże się, że m iesz­ kańcy wsi są najbardziej krytyczni w obec praw dziw ości zaproponowanych stw ierdzeń. Dowodem na to je st fakt najniższych uzyskanych średnich w artości zgodności z zaproponow anym i stw ierdzeniam i. N atom iast naj­ bardziej zgodni z zam ieszczonym i w kw estionariuszu wywiadu stw ierdze­ niam i byli m ieszkańcy dużych m iast, skąd m ożna w nosić, że w najm niej­ szym relatyw nie stopniu stw ierdzają oni różnice w sytuacji w yobrażanego o byw atela Polski i któregoś z krajów UE. N ie odnotow ano różnic staty­ stycznie istotnych w zakresie zgodności opinii w łasnych respondentów z om aw ianym i stw ierdzeniam i w zależności od płci.

K olejnym elem entem strukturalnej koncepcji „postaw y” je st kom po­ nent uczuciow y, zw any rów nież elem entem psychoem ocjonalnym . Ten elem ent w yraża psychoem ocjonalne nastaw ienie „nosiciela określonej postaw y” do przedm iotu postawy. N ajogólniej kom ponent afektyw- ny/uczuć w yrazić m ożna w dw ubiegunow ej skali „lubienia i nielubienia”, przy czym odzw ierciedlenie tego elem entu na skali, skłania do przyjęcia poglądu o braku m ożliw ości prostego w yrażenia jeg o istoty w sposób du­ alny lecz prezentuje się go na skali, której jed en biegun reprezentuje skraj­ nie pozytyw ne nastaw ienie em ocjonalne, drugi zaś skrajnie negatywne.

N adm ienić w tym m iejscu należy, że egzem plifikacji stosunku em o­ cjonalnego do przedm iotu postaw y szukać m ożna w sposób bezpośredni lub pośredni. W badaniu własnym , którego wyniki stanow ią kontekst pre­ zentow anych rozw ażań, przyjęto m etodę stosow ania wskaźników pośred­ nich i bezpośrednich dla określenia elem entu em ocjonalnego postaw Pola­ ków w obec integracji naszego kraju z U n ią Europejską.

Jednym z w skaźników pośrednich, było pytanie o to, jak ie konse­ kw encje dla krajów Unii będzie m iało w łączenie w jej struktury Polski. Polacy w w iększości (54,5% ), są zdania, że proces rozszerzenia Unii Eu­ ropejskiej o Polskę będzie m iał dla krajów Unii pozytyw ne znaczenie, a tylko 11,2% uznało, że proces ten dla Unii Europejskiej przyniesie nieko­ rzystne skutki.

14 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o y i e n s i s

Spośród pozytyw nych konsekw encji badani wym ieniali:

- rozszerzenie m ożliw ości zbytu tow arów , produkow anych w krajach UE (32.4% ogółu badanych); przy czym na tę kwestię zdecydow anie czę­ ściej zwracali uw agę m ężczyźni (40,3% ) niż kobiety (25,1% );

- w zrost zasięgu w pływ ów Unii Europejskiej (8,1% ogółu badanych); co podkreślali nieco częściej m ieszkańcy dużych i m ałych miast, aniżeli m iast średniej w ielkości i wsi;

- w łączenie w struktury unijne kraju, który „ je s t dobrym partnerem ” (7,4% ogółu respondentów ).

N atom iast nie brakło rów nież w śród badanych takich, którzy dostrze­ gli negatyw ne skutki dla krajów Unii z tytułu w łączenia w jej struktury naszego kraju, przy czym najczęściej w ym ieniano jak o uzasadnienie takie­ go poglądu następujące kwestie:

- w zrost w ydatków na pom oc dla nowych członków Unii, kosztem podat­ ników z krajów zachodnich (5,3% ogółu, a 41% tych, którzy wskazali na negatyw ne skutki poszerzenia Unii);

- tania siła robocza z Polski m oże być zagrożeniem dla obyw ateli krajów Unii (5,7% ogółu i 42% spośród badanych negatyw nie postrzegających skutki w łączenia Polski w struktury unijne dla krajów UE), na co zw ra­ cali uw agę zw łaszcza m ieszkańcy m iast średniej wielkości i wsi oraz nieco częściej m ężczyźni.

O gólnie stw ierdzić m ożna, że opinie respondentów odnośnie charak­ teru konsekw encji dla UE z tytułu w łączenia w jej struktury Polski, zależą w sposób statystycznie istotny od w ieku badanych. I tak bardziej optym i­ stycznie p ostrzegają tę perspektyw ę m łodsi respondenci, dostrzegając jak o korzystne następstw o procesu integracji rozszerzenie rynku zbytu tow arów w yprodukow anych w krajach UE.

Podobnie zależność statystycznie istotną odnotow ano w zakresie w pływ u na opinie o skutki w łączenia Polski do UE ze strony subiektywnej oceny sytuacji dochodow ej. Respondenci postrzegający sw oją sytuację dochodo w ą jak o w zględnie korzystną częściej podkreślali pozytyw ne skutki jak ie przyniesie integracja z P olską dla UE.

Innym w skaźnikiem operacjonalizującym w sposób pośredni nasta­ w ienie em ocjonalne Polaków do procesu integracji z UE było pytanie o to, czy przeciętny obyw atel krajów UE, m oże obaw iać się konsekw encji tego procesu dla swojej pozycji społeczno - zawodowej.

A naliza uzyskanych odpow iedzi na te pytanie przyniosła w iele cie­ kaw ych spostrzeżeń. O tóż, blisko połow a badanych (48,6% ) nie dostrzega pow odów , by obyw atel któregokolw iek kraju Unii m ógł odczuw ać zagro­ żenie z tego tytułu, natom iast niespełna 1/3 respondentów (31,2% bada­

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. 15

nych) takie zagrożenia uw aża za uzasadnione. G eneralnie podkreślić trze­ ba, że respondenci postrzegający negatyw ne skutki dla Unii Europejskiej z tytułu integracji z Polską w yrażają rów nież zdanie, że będzie to proces stw arzający zagrożenie dla przeciętnego obyw atela krajów UE.

K olejne pytanie, dotyczące stosunku Polaków do włączenia naszego kraju w struktury unijne może być traktow ane jak o bardziej bezpośredni w skaźnik em ocjonalnego stosunku Polaków do tego zagadnienia. R espon­ denci w odpow iedzi na pytanie, dotyczące ich opinii odnośnie przyłącze­ nia Polski do Unii Europejskiej w 2/3 opow iedzieli się za finalizacją tego procesu (w ykres 3). A naliza odpow iedzi uzasadniających ten pogląd po­ zw ala zauw ażyć, że respondenci podzielili się na połowę, bowiem w /2 odpow iedzi przebija prześw iadczenie o korzyściach jakie przyniesie to dla Polski, natom iast wśród pozostałych dom inuje przekonanie o im peratyw­ nym charakterze perspektyw y w łączenia naszego kraju w struktury unijne, co oddaje taka oto odpow iedź uzyskiw ana w ielokrotnie ze strony respon­ dentów : ,je s te m za w łączeniem , bo nie ma innego w yjścia” . Polacy zdają w ięc sobie spraw ę z tego, że alienacja Polski od rozwiniętych gospodarczo krajów Zjednoczonej Europy, nie m oże być perspektyw ą dla dalszego rozw oju naszego kraju.

Zauw ażyć należy, że blisko 16% respondentów , stwierdziło, że są przeciw ni integracji Polski z UE, „z uwagi na niekorzystne skutki dla na­ szego kraju” . Sm utkiem napaw a fakt, że dla blisko 1/10 Polaków kwestia integracji z UE je st zupełnie obojętna. Podkreślić w tym miejscu należy w ystępow anie istotnej statystycznie zależności m iędzy opinią o przyłącze­ niu Polski do UE a subiektyw ną o ceną sytuacji dochodow ej swojej rodzi­ ny. O tóż osoby badane, uznające sytuację finansow ą swojej rodziny jak o nie stw arzającą specjalnych ograniczeń w je g o rozdysponow aniu są istot­ nie częściej zw olennikam i przyłączenia Polski do Uli z uwagi na korzyst­ ne dla naszego kraju konsekw encje. Badani, którzy sytuację finansow ą swojej rodziny uznali jak o „zupełnie nie w ystarczającą” i „pozw alającą zaspokoić tylko niektóre, podstaw ow e potrzeby” jeśli opow iadają się za w łączeniem Polski w struktury unijne to w w iększości dlatego, ze nie ma innej perspektyw y; a więc ci respondenci m ają poczucie im peratywność procesu integracyjnego.

Jeśli uw zględnim y inne zm ienne niezależne, to okaże się że różnicują one opinie respondentów w sposób w zględnie istotny. 1 tak mieszkańcy m iast opow iad ają się za w łączeniem Polski w struktury Unii ze względu na korzyści, jak ich nasz kraj m oże z tego tytułu oczekiw ać, natomiast m iesz­ kańcy wsi są zdecydow anie bardziej sceptyczni w tym zakresie.

O dnotow ano rów nież w yraźną zależność w tym zakresie z poziomem w ykształcenia. 1 tak, tylko 15% badanych reprezentujących wykształcenie

16 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o y i e n s i s

podstaw ow e opow iedziało się za w łączeniem Polski w struktury Unii , podczas gdy badani reprezentujący w ykształcenie wyższe w prawie 40% w ypow iedzieli się za integracją Polski z UE.

A naliza odpow iedzi na kolejne pytanie kw estionariusza wywiadu, dotyczące grup w społeczeństw ie polskim , które w największym stopniu o dczują negatyw ne skutki integracji z UE, pozw oliła stwierdzić, że tymi grupam i są:

- rolnicy (61,0% );

- tylko pracow nicy o niskich kw alifikacjach (35,3% ); - drobni kupcy (27,4% );

- tylko pracow nicy dotow anych, nierentow nych sektorów ; (np. górnic­ two, hutnictw o) (26,6% ) (w ykres 4);

Jeśli uw zględnim y zm ienne takie jak: wiek, wykształceni, m iejsce za­ m ieszkania, płeć to okazuje się, że:

- grupą badanych, którzy uznali, że rolnicy najbardziej stracą na integracji byli m ieszkańcy wsi (73,4% w stosunku do 59,9% m ieszkańców dużych m iast);

- respondenci reprezentujący w ykształcenie podstaw ow e i wyższe najczę­ ściej w skazyw ali na rolników jak o na grupę najbardziej poszkodow aną w konsekw encji procesu integracji, natom iast w znacznie większym stopniu wyższe w ykształcenie skłaniało do postrzegania pracowników dotow anych, nierentow nych przedsiębiorstw jak o ew entualnych po­ szkodow anych, podczas gdy taka odpow iedź była raczej sporadyczna w śród badanych z w ykształceniem podstaw ow ym ;

- m ężczyźni nieco częściej aniżeli kobiety wskazywali wym ienione w cześniej grupy jak o zagrożone z tytułu integracji Polski z UE.

Zgodnie z w cześniej prezentow aną kw estią w zględnego optym izm u znaczącej częś< i Polaków odnośnie procesu w łączenia naszego kraju w struktury UE, odnotow ano, że 43,8% badanych sądzi, iż sytuacja społecz­ no-ekonom iczna naszego kraju poprawi się po przystąpieniu do UE; je d ­ nocześnie nieco ponad 30% je s t zdecydow anie przeciw nego zdania (29,4% odpow iedziało, że sytuacja społeczno-ekonom iczna kraju się pogorszy, a 4,5% , że się bardzo pogorszy). O dpow iedzi te różnicow ało m iejsce za­ m ieszkania respondentów , bowiem m ieszkańcy miast, a zw łaszcza dużych aglom eracji, częściej niż reprezentanci innych środow isk zam ieszkania wyrażali opinie, że sytuacja Polski po włączeniu w struktury Unii ulegnie popraw ie. O dw rotnie proporcje te przedstaw iają się gdy rozpatrujem y negatyw ne skutki procesu integracji, gdzie w yraźnie dom inują m ieszkańcy wsi.

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c k s u i n t k g r a c j i z Un i ą... 17

Z m ienną różnicującą uzyskane odpow iedzi był rów nież wiek bada­ nych. I tak w grupie m łodszych respondentów znacznie częściej stw ier­ dzano, że sytuacja społeczno-ekonom iczna Polski po przystąpieniu do UH ulegnie popraw ie, podczas gdy pesym iści częściej reprezentowali star­ szych respondentów .

Jak stw ierdzono w e w cześniejszych fragm entach opracow ania Polacy w yrażają w zględny optym izm w zakresie integracji kraju ze strukturami unijnym i. Ten optym izm w yraźnie różnicują podstaw ow e zm ienne spo­ łeczno-dem ograficzne i ekonom iczne, co pow oduje, że nastroje optym i­ styczne dom inują w grupie lepiej sytuow anych i w ykształconych, m łod­ szych i m ieszkańców w iększych m iast. Trzeba rów nież zauważyć, że na­ wet ci najbardziej proeuropejsko zorientow ani respondenci nie traktują procesu w łączania Polski do UE jak o jed noznaczn ie pozytywnego procesu we w szystkich obszarach życia społeczno-ekonom icznego, zarów no w skali mikro ja k i m akro.

Zagadnienie w yodrębnienia tych obszarów , które w opinii respon­ dentów popraw ią sw oją sytuację przedstaw ia się następująco:

- jak o ść tow arów (76,0% );

- ochrona środow iska naturalnego (74,1% ); - jakość św iadczonych usług (69,7% ); - zaopatrzenie sklepów (63,5% ); - ochrona praw na Polaków (51,6% );

- m ożliw ość korzystania z różnych form w ypoczynku i turystyki (5 1,2%); - jakość edukacji (44,5% );

- opieka zdrow otna (41.7% ) (wykres5).

W ydaje się, że fakt iż ok. V* respondentów w skazało, że poprawie ulegnie jak o ść tow arów w wyniku procesu integracji Polski z UE, jest swego ro­

dzaju konsekw encją nagłośnionych w ostatnich m iesiącach m ateriałów publicystycznych w różnych m ediach na tem at np. wstrzym ania exportu przetw orów m lecznych do Uli w w yniku stw ierdzonych odchyleń od przyjętych standardów higieniczno-sanitarnych a tym samym niespełnienia przyjętych w Uli norm atywów .

W skazanie w dalszej kolejności edukacji i ochrony zdrow ia jak o ob­ szarów , w których sytuacja poprawi się w konsekw encji integracji z Uli, jest wyrazem pogarszającej się z roku na rok sytuacji w tym zakresie w Polsce i pow szechnego przekonania o konieczności zreform owania funk­ cjonow ania instytucji, działających w tym zakresie. Stad też pojawia się przekonanie, że konieczność ujednolicenia zasad funkcjonow ania społecz­ nego w krajach Unii i kraiu z nią stow arzyszonego przyniesie zasadnicze, pozytyw ne zm iany dla społeczeństw a polskiego. Podkreślić należy, że

18 Ac t a Sc i e n t i i t c a a c a d e m i a e Os t r o y i e n s i s

pozytyw nych zm ian w zakresie ochrony środow iska oczekują przede w szystkim młodsi respondenci, natom iast starsi nieco rzadziej zw racają uw agę na tę kwestię, są mniej zorientow ani co do skutków tego typu i częściej niż m łodsi respondenci uważają, że w tym zakresie niewiele się zm ieni.

Podobnie opinie odnośnie spodziew anych zmian w zakresie jakości tow arów i usług podlegają zróżnicow aniu ze względu na wiek, przy czym utrzym uje się tendencja, że najm łodsi respondenci są największymi opty­ m istam i w tym zakresie, a najstarsi w ykazują nieco większy sceptycyzm . Praw idłow ości te utrzym ują się rów nież, gdy uwzględnim y wiek jak o zm ienn ą różnicującą odpow iedzi respondentów na tem at spodziewanych zm ian w zakresie edukacji i ochrony zdrow ia. Zauw aża się jednocześnie silniejszą korelację m iędzy w iekiem a oczekiw anym i zmianami w zakresie edukacji (w spółczynnik korelacji Spearm ana 0,112) aniżeli w zakresie ochrony zdrow ia (0,034).

Zauw ażono bardzo siln ą korelację pom iędzy wiekiem a oczekiw a­ niami charakterem oczekiw anych zm ian w zakresie turystyki i w ypoczyn­ ku. O tóż im starsi respondenci tym mniej skłonni ku postrzeganiu tego obszaru jak o korzystnie zm ieniającego się pod wpływem integracji z UH, natom iast coraz częściej pojaw iają się odpow iedzi, że sytuacja nie ulegnie zm ianie bądź że nie ma się zdania na ten tem at (Spearm an Correlation 0,146). Zależności odw rotnie proporcjonalne uzyskano zaś w przypadku analizy wpływu wieku respondentów na takie zagadnienia jak: zaopatrze­ nie sklepów ; poczucie bezpieczeństw a; religijność Polaków; znaczenie tradycji narodow ych: trw ałość rodziny; O tóż im młodsi respondenci tym bardziej skłonni są ku stw ierdzeniu, że na te obszary życia społecznego proces integracji Polski z U li nie będzie m iał znaczenia.

W kontekście uzyskanego m ateriału źródłow ego stwierdzić należy, że obszaram i w których nastąpi pogorszenie sytuacji po zakończeniu procesu integracji Polski z UE będą:

- sytuacja polskiego rolnictw a (65,1% ogółu badanych); - sytuacja polskiego przem ysłu (36,5% ogółu badanych);

- sytuacja finansow a przeciętnej polskiej rodziny (33,1% ogółu bada­ nych);

- trw ałość rodziny (31,6% ); - religijność Polaków (28,1% );

- znaczenie tradycji narodow ych (27,0% ) (w ykres 6).

Jak podkreślono w cześniej, w trzech ostatnich obszarach spodziew ają się pogorszenia sytuacji badani reprezentując) starsze przedziały wiekowe.

Po s t a w y p o l a k ó w w o b e c p r o c e s u i n t e g r a c j i z Un i ą. .. 19

N atom iast pozostali uważają, że nie nastąpią zasadnicze zm iany w tych aspektach życia społecznego Polaków.

O pinie Polaków na tem at ew entualnych zmian w wym ienionych ob­ szarach życia społecznego różnicow ały rów nież i inne zm ienne niezależne. I tak np. respondenci m ieszkający na wsi, częściej niż m ieszkańcy miast uznaw ali, że obszarem gdzie dom inow ać będą negatyw ne następstwa pro­ cesu integracji będzie rolnictwo. N atom iast m ieszkańcy dużych miast znacznie rzadziej niż inni stw ierdzali, że osłabnie religijność Polaków czy też trw ałość rodziny.

Za k o ń c z e n i e

Podsum ow ując m ożna raz jeszcze podkreślić fakt, że różnice postaw Pola­ ków w obec integracji z Unia E uropejską przebiegają według określonych kryteriów ich socjoekonom icznej charakterystyki, a graficzną interpretację syndrom u tych czynników , które sprzyjają postawie eurooptym izm u przedstaw ia ryc. 2

Bi b l i o g r a f i a:

N elson E., 1957: Attitudes: T heir nature and developm ent. Journalof General Psychology o f Politics, London.

N ow ak S. (red) 1973: Teorie postaw. PWN. W arszawa

Z naniecki F., Thom as W., 1976: C hłop Polski w Europie i Ameryce. PWN. W arszaw a.