A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O LIA A R C H A E O L O G IC A 21, 1997
Edw ard C wiertak
M U R O W A N Y D W Ó R O B R O N N Y Z XVI W IE K U W K A Z A N O W IE S T A R Y M , G M IN A K O Ń S K IE ,
W O JE W Ó D Z T W O K IE L E C K IE
W e w stępie d o prezentow anego niżej arty k u łu p ra g n ę zaznaczyć, że nie jest on m onografią obiektu. Jest to raczej ogólne spraw ozdanie z ratow niczych b a d a ń archeologicznych, poszerzone o in terpretację au to ra . O p ra co w a n o je na podstaw ie szczegółowej m onografii stanow iska, znajdującej się w zbiorach P aństw ow ej Służby O chrony Z ab y tk ó w w K ielcach, d o której a u to r odsyła zain tereso w an y ch 1.
I
R elikty d w o ru obro n n eg o w K azanow ie k ryją się w obrębie niew ielkiego, porośniętego traw ą w zgórka o średnicy około 25 m i m aksym alnej wysokości ok o ło 2,5 m. P ołożony jest on wśród łąk (daw niej podm okłych) i pól upraw nych, w odległości 100 m na zachód od drogi prow adzącej przez wieś K a zan ó w Stary, a na p o łudnie od szosy z K o ń sk ich przez K a zan ó w N ow y d o R udy M alenieckiej (rys. 1). W odległości 300 m od niego w k ieru n k u północno-w schodnim znajduje się k lasztor p o b ern ard y ń sk i, u fu n d o w an y w 1623 r. przez H iero n im a K azanow skiego herbu G rzym ała. N a p ółnocny w schód od K a zan o w a, w odległości ok o ło 3 km , we wsi M odliszew ice zn a jd u ją się relikty następnego dw o ru obro n n eg o położonego na sztucznie utw orzonej wyspie oblanej wodą.
E. Ć.w i e r t a k, M urowany dwór obronny z X V I—X V II wieku iv Kazanowie S tarym , gm. Końskie, woj. kieleckie ( w yniki badań archeologicznych), Kielce 1988, maszynopis w PSOZ, Kielce; opracow anie jest pełną m onografią stanowiska zawierającą szczegółową dokum entację z badań i analiz.
Pagórek w Kazanowie, w tradycji miejscowej zwany „zam ek” , „ow czarnia”, „sto d o ła” , wyraźnie widoczny jest jedynie od strony południow ej i wschodniej. T am też rysują się słabo czytelne ślady fosy o przypuszczalnej szerokości 10-15 m . Jego stro n a zachodnia i półn o cn a jest w yraźnie zniw elow ana pod upraw y ogrodow e i sad. L ekko sfałdow any teren na zachód od niego był niegdyś zajm ow any przez zabudow ania gospodarcze dw oru i wsi Stary K a z a -nów , co pośw iadcza m iejscow a tradycja. N ow ego ro zp lan o w an ia wsi S tary K a zan ó w , n a terenie n a wschód od dw oru, d o k o n a n o w połow ic X IX w. w ra m ach regulacji wsi przeprow adzanej w całej guberni kieleckiej.
Z achow ane d o poziom u pierw szego p iętra ruiny dw o ru istniały jeszcze d o w ybuchu I w ojny światowej; wtedy to w w yniku działań w ojennych nastąpiły pierw sze pow ażniejsze zniszczenia. W okresie II wojny św iatow ej przez K a zan ó w dw u k ro tn ie przebiegała linia fro n tu . W 1939 r. na w zgórku znajdow ał się p u n k t o p o ru 35 dywizji piechoty W ojska Polskiego z b o m b a r-d ow any przez lotnictw o niemieckie. W 1945 r. w tym sam ym m iejscu znajdow ał się niem iecki p u n k t o p o ru , któ ry rów nież został zbom b ard o w an y . T o , co ocalało zostało ro zebrane przez m iejscow ą ludność po 1945 r., a kam ień w ykorzystano do odbudow y zniszczonych gospodarstw wiejskich, czego św iadectw a m o żn a dostrzec d o dzisiaj w niejednym zabud o w an iu .
f
Rys. 2. K azanów Stary, gm. Końskie. Plan sytuacyjno-wy sok ości owy stanowiska z naniesionymi reliktami dw oru obronnego z XVI w., odsłoniętymi w wykopach archeologicznych
w .l-w .7 - wykopy archeologiczne z lat 1982-1985, A -P - oznaczenia odsłoniętych m urów
Rys. 3. Kazanów Stary, gm. Końskie. A ksonom etria reliktów dw oru obronnego z XVI w. odsłoniętych w trakcie badań archeologicznych wraz z rekonstrukcją pełnego narysu
1 — m ur obwodowy, 2 - budynek przybram ny, 3 — dziedziniec, 4 - sień, duża kom nata, 5 - mała izba, 6 — baszta N E, 7 - baszta N W pełniąca funkcję klatki schodowej, 8 - baszta SW z piwnicą, 9 - ryzalitowa przybudów ka
D o d atk o w e zniszczenia spow odow ane zostały pracam i ziem nym i (p ro -w adzonym i spychaczem ) przy budo-w ie drogi na pola, -w -w yniku czego najwięcej ucierpiała p a rtia południow a daw nego dw oru. W pow stałej przez to skarpie są w idoczne na pow ierzchni relikty kam iennych m urów . Z a d e -cydow ało to o podjęciu ratow niczych b ad ań archeologicznych w 1982 r. P race w ykopaliskow e przeprow adziła ekipa W ojew ódzkiego O śro d k a A rch eo -logiczno-K onserw atorskiego w K ielcach w składzie: m gr W aldem ar G liński i m gr Leszek W iew ióra. Z ałożono i w ycksplorow ano trzy w ykopy badaw cze (w ykop 1 - 10 x 2 m ; w ykop 2 - 10 x 2 m ; w ykop 3 - 7,5 x 3 m ), k tó re u sytuow ano w południow ej i północnej części założenia, odsłaniając dalsze relikty m u ró w dw oru, k tó re wstępnie w ydatow ano m ateriałem arch eo -logicznym n a okres od połow y XVI do połow y XV11I w. (rys. 2). D la dokładniejszego rozpoznania charakteru założenia i jego pełnego rozplanow ania przep ro w ad zo n o w 1985 r. dalsze prace badaw cze, k tóre przeprow adził m gr E dw ard Ć w iertak przy w spółpracy m gr inż. arch. Jo an n y Ć w iertak. Z ałożono i w yeksplorow ano cztery w ykopy badaw cze (w ykop 4 - 7,5 x 3 m; w ykop 5 - 5 x 4 m ; w ykop 6 - 7 x 3 m ; w ykop 7 - 5 x 3 m ) (rys. 2). U zyskane w yniki pozw oliły na odtw orzenie w m iarę pełnego p lan u dw o ru o b ronnego w raz z przyległym d o niego dziedzińcem otoczonym kam iennym m urem (rys. 3).
II
W w yniku b ad ań w ykopaliskow ych nie tylko odsłonięto relikty budow li pozw alające n a odtw orzenie jej rz u tu i układu funkcjonalnego, lecz rów nież uzyskano pełne rozp o zn an ie w arstw kulturow ych zw iązanych z procesem budow lanym i użytkow aniem zespołu obronnorezydencjonalnego w K a z a -now ie Starym .
U kład w arstw kulturow ych we wszystkich 'w y k o p a c h generalnie był identyczny, niewielkie różnice w ynikały z układu funkcjonalnego. T u ż pod d a rn ią zalegała 50-100 cm w arstw a rum oszu kam iennego przem ieszanego z zapraw ą w apienną, ułam kam i cegieł i b ru n atn o szarą próchnicą. Z najd o w ała się o n a ponad reliktam i odsłanianych m u ró w i m o żn a ją określić ja k o w arstw ę rozbiórkow o-niw elacyjną. N astęp n ą stanow iła b ru n a tn a , gliniasta próch n ica o m iąższości 20-60 cm, przem ieszana z ułam kam i cegły i kam ienia o ra z w arstew kam i spalenizny, pow stała w okresie p o p ad a n ia dw o ru w ruinę po jego opuszczeniu, a przed rabunkow ym i ro zb ió rk am i. Z alegała o n a na poziom ie użytkow o-budow lanym składającym się z brunatnej gliny przem ie-szanej z próchnicą, spalenizną i zapraw ą w apienną (o m iąższości od 30 do 80 cm); jej dolny poziom w wielu m iejscach w yznaczały wylewki zapraw y
(Fot. H. Pieczul) E d w ar d Ć w ie rt a k
w apiennej pow stałe w trakcie budow y. Z lokalizow ano w niej frag m en ty p osadzki we w nętrzu b u d y n k u o ra z resztki b ru k u dziedzińca.
W szystkie powyższe warstwy były często przecięte przez w kopy rabunkow e d la d o b y w an ia kam ienia budow lanego z m u ró w dw o ru . N iek tó re z nich tworzyły wręcz negatyw po wybranym m urze zalegającym na fundam entow ych resztkach budynku.
W arstw y k u ltu ro w e zalegały n a calcowej zielonkaw ej glinie. W części stokow ej w zgórza i u jego podstaw y w kilku m iejscach znajdow ały się w arstew ki nam ytego piasku sedym entacji w odnej lub szarobiałego iłu.
C ałe założenie, czyli budynek kam ienicy w raz z w ygrodzonym dziedziń-cem (rys. 3), zostało ustaw ione n a osi N -S , zajm ując o b szar o w ym iarach 26 x 16 m (416 m 2). B udynek „d o m u pań sk ieg o ” p o staw io n o n a planie od w ró co n ej litery L z lekkim skręceniem przebiegu jeg o osi p o linii N W -S E .
K o rp u s główny, o w ym iarach 10,5 x 8,5 m , p o siad ał w n aro żn ik ach SW, N W i N E trzy baszty. Od strony południow ej przylegała d o niego ryzalitow a przy b u d ó w k a o w ym iarach 8 x 3 m.
W nętrze budy n k u w parterze było podzielone n a trzy pom ieszczenia o zróżnicow anych poziom ach użytkow ych. M u ry zew nętrzne (C , D , E, G , H , J, L, O ) o grubości od 104-120 cm w y konano z łam anych ciosów piaskow ca z d o d atk iem kam ienia eratycznego n a zapraw ie w apiennej. Lica ścian w ym urow ano ze staran n ie dobieranych kam ieni, co pozw oliło n a uzyskanie stosu n k o w o gładkiej i rów nej pow ierzchni zew nętrznej. W szystkie ściany posad o w io n e zostały na ław ach fundam entow ych szerokości od 120 d o 140 cm , w ykonanych przew ażnie z trzech w arstw granitow ych o taczaków n a zapraw ie glinianej. T ego typu k o n stru k cja, p rócz solidnej podstaw y, d a w a ła d o b re zabezp ieczen ie p rz ed w ilg o tn o ścią p o d ło ż a (p e łn iła ro lę izolacji przeciwwilgociowej). Z ac h o d n ią ścianę południow ego ryzalitu (m ur C ) zabezpieczono d o d a tk o w o rozszerzoną na 100 cm ław ą k am ien n ą n a zapraw ie glinianej. Jego narożniki um acniały w ym urow ane solidne skarp y , po k tó ry ch zachow ały się ławy fundam entow e o w ym iarach 3 x 1,7 m (rys. 2, 3); zapew ne w ynikało to z dużej w ilgotności terenu w tym m iejscu.
Interesująco w ygląda k o n stru k cja baszty SW (w ykop 5), z w yraźnym zewnętrznym wejściem szerokości 110 cm od strony południowej, prow adzącym d o kolistej sklepionej piw niczki o średnicy około 2,6 m . N iestety, znaczny stopień destrukcji nie pozw ala na d o k ład n e określenie jej funkcji.
O dm iennie przedstaw ia się spraw a określenia funkcji użytkow ej baszty N W (wykop 6), k tó ra bez wątpienia pełniła rolę klatki schodowej. Przem aw iają za tym zarów no inform acje ustne uzyskane od m ieszkańców K a zan o w a , ja k też pew ne zachow ane jej elem enty. W w ykopie 6 odsłonięto co k ó ł baszty o średnicy 3,15 m n a poziom ie p a rte ru , ze spiralnie ułożonym i ciosam i k am ienia pod schody w ychodzące z jej podestu.
F ot. 2. K azanów Stary - dwór obronny. W ykop n r 1 - widok na m ur С od strony północnej (Fot. H. Pieczul)
W centrum baszty zachow ał się o tw ó r średnicy 16 cm , będący zapew ne gniazdem , w którym był osadzony kam ienny słup p o dtrzym ujący k o n -strukcję spiralnej klatki schodowej dostępnej z n aro żn ik a głównej sieni budynku.
T rzecia i najw iększa baszta, w n aro żn ik u N E kam ienicy (w ykopy 2 i 3), p o siad ała średnicę zew nętrzną ca 5,8 m , co po odliczeniu grubości ścian daw ało okrągłe pom ieszczenie o średnicy 3,0 m . N ajpew niej była o n a d o stę p n a od zew nątrz z m niejszego pom ieszczenia w centralnym k orpusie budynku. O ddzielała je od głównej dużej kom naty - sieni - ściana szerokości 60 cm (m u r A w w ykopie 1). W m u rze tym zn ajd o w ał się zapew ne (zlokalizow any w w ykopie 1) o tw ó r drzw iow y szerokości około 110 cm , dochodzący do m u ru В - oddzielającego główny trzo n budynku od ryzalitu.
W w ykopie 3, n a głębokości o k o ło 1,5 m od pow ierzchni (250,81 m n.p.m .), uchw ycono pozostałości poziom u użytkow ego p a rte ru w postaci resztek ceglanej posadzki. P okryw ał się on z poziom em wejścia do baszty pełniącej rolę klatki schodow ej. N ależy sądzić, że „dom p a ń sk i” składał się z trzech głów nych pom ieszczeń o całkow itej pow ierzchni użytkow ej jednej kondygnacji ok o ło 84 m 2.
Od wejścia, k tó re znajdow ało się w m urze L od strony dziedzińca, w chodziło się do kom n aty , pełniącej też funkcję sieni, o pow ierzchni 30 m 2.
Z lewej strony znajdow ała się m niejsza izba połączona z basztą o pow ierz-chni 16,3 m 2. N a w p ro st sieni, w ryzalicie, znajdow ało się trzecie pom iesz-czenie, o pow ierzchni 21 m 2. N ależy tu podkreślić, iż poziom użytkow y przyziem ia w ryzalicie i w okrągłej piwnicy (w ykop 5), znajdującej się na głębokości 249,40 m n.p.m ., był obniżony o ok o ło 1,4 m w sto su n k u do p o ziom u p a rte ru w k orpusie głównym . W obydw u pom ieszczeniach b ra k było posadzki, k tó rą zastępow ało gliniane klepisko.
Zróżnicow anie poziom ów użytkowych w poszczególnych partiach budynku w aru n k o w an e było zapew ne zarów no funkcją, ja k i chęcią w y korzystania różnicy poziom ów w zgórka, n a którym go p osadow iono. P rzyjm ując, iż d w ó r składał się z co najm niej dw óch kondygnacji, m o ż n a przyjąć ogólną powierzchnię użytkow ą (włącznie z alkierzam i w dw óch basztach) w granicach oko ło 170 m 2.
Z najd o w an e w w ykopach ułam ki cegieł dow odzą, że w górnych p artia ch b u d y n k u do w y konania ścian - prócz kam ienia - u żyto rów nież cegły. O dkryty fragm ent d o sk o n ale obrobionego ciosu piaskow cow ego, będącego pozostałością obram ien ia okiennego lub drzw iow ego, sugeruje, że otw ory okienne i drzwiowe były w ykonane ze starannie o brobionych ciosów k am ien -nych ozdobio-nych p ro stą fazą (ich fragm enty m o żn a zauw ażyć w b udynkach gospodarskich n a terenie wsi). Z inform acji ustnych wiemy, że w istniejących jeszcze przed I w ojną św iatow ą ścianach wszystkie o k n a posiadały obram ienia
F ot. 3. K azanów Stary - dwór obronny. Wykopy nr 2 i 3 - widok od strony północnej. Widoczne: fragment m uru obwodowego F, baszta północno-w schodnia E, m ur D
N a wszystkich m u rac h kam ienicy od strony w ew nętrznej zachow ały się ślady ty n k o w an ia pom ieszczeń, w ryzalicie np. w ystępow ał tzw. ostry tynk.
D o kam ienicy od strony północnej przylegał dziedziniec o w ym iarach 8,5 x 12,5 m (106 m 2), otoczony kam iennym m urem (m ur M , P, F).
M u r obw odow y grubości 100-120 cm , biorący swój p oczątek z dw óch baszt narożnych (rys. 2, 3, fot. 3), różnił się techniką w y konania od m u ró w dw oru. W yko n an o go rów nież z okrzesków piaskow cow ych dobieran y ch do lica, ale zw iązanych aż d o stopy fundam entow ej zap raw ą w apienną. N ie istniała konieczność zabezpieczenia go przed działaniem podsiąkającej w ody gruntow ej. M u r obw odow y został d o m u ro w an y d o ju ż istniejącego b u d ynku d w oru. U w ażam y, że w ystąpiło to w niewielkim odstępie czasu w ynikającym z sezonowej przerw y budow lanej. Sądzim y o tym po b ra k u śladów zakłóceń w w arstw ie użytkowej w m iejscu jego połączenia z dw orem . W naro żn ik u N E dziedzińca znajdow ał się podpiw niczony budynek, być m oże przybram ny, szerokości około 2 m , w ym urow any identyczną techniką co m u r obw odow y. I rzypuszczalnie jego długość nie przekraczała 5 m , co daw ałoby pow ierzchnię w nętrza w granicach 8-10 m 2.
W m urze obw odow ym F , tuż przy b u d ynku p rzybram nym , znajdow ały się ślady konstrukcji z w nęką (w ykop 2) i sk arp ą (w ykop 7), k tó re być m oże należałoby in terpretow ać ja k o pozostałości furty o szerokości 140 cm. U w ażam y, że b ra m a głów na znajdow ała się od północy, rów nież w pobliżu budy n k u bram nego w m urze P, tym sposobem o b a w ejścia m ogły być obsługiw ane z tego budynku.
Z ukształto w an ia terenu w okół założenia w ynika, że w okresie jego istnienia otaczała go m o k ra fosa szerokości 10—15 m . Późniejsze niwelacje nie pozw alają stw ierdzić, czy fosa otaczała dw ór ze wszystkich stron, czy też był o n usytuow any na cyplu w yniesienia terenow ego, częściowo tylko oblanym w odą. W ątpliw ości te m ogłyby wyjaśnić odw ierty w okół b u d y n k u dw oru.
III
W trakcie eksploracji siedm iu w ykopów archeologicznych w ydobyto ogółem 699 fragm entów ruchom ego m ateriału zabytkow ego. B iorąc pod uw agę, iż b ad a n o siedzibę bogatego ro d u ziem iańskiego, nie jest to zbyt dużo. I ę niewielką liczbę tłumaczyć m oże zarów no krótki okres użytkow ania, ja k też późniejsza intensyw na destrukcja, której podlegał d w ór najpew niej opuszczony przez m ieszkańców . W śród w ydobytego m ateria łu zdecydow anie przew ażają zabytki ceram iczne w liczbie 555, co stanow i 79,4% ogółu. Z ab y tk i szklane w liczbie 100 stanow ią 14,3% ; żelazne w liczbie 20 - 2,9% , a fragm enty kości zwierzęcych w liczbie 22 - 3,1% .
Spośród 555 zabytków ceram icznych, 499 fragm entów jest p ozostałością naczyń, a 56 fragm entów - kafli piecowych.
Jedynie dw a fragm enty naczyń ceram icznych m o żn a zaliczyć do śre d n io -wiecza. P ozostałe są fragm entam i bardzo typow ej now ożytnej ceram iki datow anej na okres od połow y X V I d o drugiej połow y X V II w. W śród nich d o m in u ją c ą gru p ę stan o w ią p ozostałości naczyń to czo n y c h z glin k aolinitow ych — 63,5% ; drugi zespół tw orzą naczynia siwe, rów nież w p rze-w ażającej m ierze toczone z glin kaolinitorze-w ych - 28,9% . W ogólnej liczbie 56 fragm entów kafli, w yłącznie płytkow ych, d o m in u jącą g ru p ę stan o w ią kafle ceglaste w ykonane z glin illitowych - 47 fragm entów co stanow i 83,5% ogółu.
Z asad n iczą grupę naczyń glinianych, k tó re m ożem y d ato w a ć na okres od połow y XVI w. do p o czątku wieku X V II2, stanow i ce ram ik a siwa, w sum ie 142 fragm enty (tabl. I, 1-4).
D u ż a liczba cienkościennych naczyń siwych czernionych o b u stro n n ie ja k o o rn a m e n t p o siad a pasy wybłyszczeń.
N ajliczniejszą grupę stanow ią cienkościenne naczynia (przede wszystkim garnki toczone z glin kaolinitow ych), najczęściej oblew ane polew ą w kolorach b ru n a tn y m lub oliw kow ozielonym i brązow ym , w sum ie 172 fragm enty (tabl. I, 5-7, 9). N aczynia tej grupy m ożem y umieścić w przedziale czasowym od schyłku X V I do ko ń ca wieku X V II3. Ich uzupełnieniem są fragm enty toczonych m is w ykonanych z d obrze w yszlam ow anej glinki, zdobionych barw nym o rnam entem p okryte bezbarw ną polew ą, k tó re m ożem y d ato w a ć przede wszystkim na wiek X V II4.
2 M . D ą b r o w s k a , M. G a j e w s k a , J. K r u p p é , Solec nad Wisłą. pow. Lipsko.
Badania wykopaliskowe w latach 1964-1966, „K w artalnik Historii K ultury M aterialnej” 1968,
R- X VII, z. 1, s. 129-130; W. R e n d e c k a - S z e n i c , Wyposażenie XVII-wiecznego domu
m ieszkalnego w Kaliszu w świetle badań archeologicznych, „K w artalnik H istorii K u ltu ry
M aterialnej 1958, R. VI, z. 1—2, s. 40; M. K w a p i e n i ó w a, T. L e n k i e w i c z , K. R a d -w a ń s k i , A. W o l o -w y , Badania na Okolę iv Krako-wie tv 1959 roku, -wykop I I I na Skarpie „M ateriały Archeologiczne” 1969, t. 10, s. 122, 137; M . S u p r y n, Z a b ytki ruchome z zamku
w Krupem, powiat Krasnystaw, „S tudia i M ateriały Lubelskie” 1971, t. 5, s. 331-333;
J. K u t y ł o w s k a , Nowożytne gliniane naczynia kuchenne i stołowe z Zamościa, „Studia i M ateriały Lubelskie” 1976, t. 7, s. 290-292.
3 K u t y ł o w s k a , Nowożytne..., s. 290-291; S u p r y n , Z a b ytki ruchome..., s. 324-325; K w a p i e n i o w a , L e n k i e w i c z , R a d w a ń s k i , W o ł o w y , Badania..., s. 122137; D ą b -r o w s k a , G a j e w s k a , K -r u p p é , Solec nad Wisłą..., s. 129-130; M / S u p -r y n , Pólmajolikowa
ceramika z Jarosławia, „W iadomości Archeologiczne” 1957, z. 2, s. 257, 258; M . K w a p i e
-n i o w a , T. L e -n k i e w i c z , B. N o w o g r o d z k a , K. R a d w a ń s k i , A. W o ł o w y , Bada-nia
na Okolę w Krakowie w 1963 roku(wyk. I V na Skarpie), „M ateriały A rcheologiczne” 1968
t. 9, s. 255-262.
4 S u p r y n , Pólmajolikowa ceramika..., s. 244, 257; R e n d e c k a - S z e n i c , Wyposażenie..., s. 40-41; K u t y ł o w s k a , Nowożytne..., s. 295; T. S z e t e l a , Ceramika z Miechocina, „Polska Sztuka Ludow a” 1969, R. X X III, nr 1-2, s. 13, 97-98.
T a b l i c a I K azanów Stary, gm. Końskie. Zestawienie typowych zabytków występujących na stanowisku
(Rys. E. Ćwiertak)
K afle, wyłącznie płytkow e, znalezione w trakcie b a d a ń w liczbie 56 sztuk, m ieszczą się w przew ażającej liczbie w charakterystycznej d la o k re -su od połow y XVI do połow y X V II w. tradycji tzw. kafli o ornam encie k ontynuacyjnym (inaczej też zw anych tapetow ym i), zdobionych o rn a m e n tem roślinnym lub roślinnym zgeom etryzow anym 5. Z reguły są one w y k o -n a-n e z gli-n żelazistych, w ypalo-nych -n a k o lo r ceglasty. P o k ry w ająca je polew a p o siad a barw ę zieloną. W niektórych w ypadkach o rn a m e n t jest p o k ry ty żó łtą polew ą.
W ystępują rów nież fragm enty kabli fryzow ych z tłem polew anym na biało, a o rnam entem żółtym lub zielonym.
M ateriał szklany występujący n a stanowisku należy do dosyć powszechnego w yposażenia tego typu stanow isk. W przew ażającej m ierze są to fragm enty szklanych flasz lub też szklanic w ykończonych k a rb o w a n ą listw ą lub w g n iatan ą listw ą den n ą, szczególnie liczne od połow y XVI w.6
W y d o b y to rów nież kilk a frag m en tó w szyb szklanych — pow szechne szklenie okien w bogatszych d om ach w Polsce n astąp iło w X V I-X V I1 w .7 Z w yrobów żelaznych, w artym o d n o to w an ia jest znalezienie gro tu bełtu (tabl. I, 8). N iestety, groty bełtów nie są dobrym w yznacznikiem c h ro n o -logicznym . W drugiej połow ie XVI w., kiedy bro ń p a ln a zaczyna być m asow o używ ana, kusza staje się już tylko rozryw ką w rękach m ożnych i królów*. P ozostałe w yroby żelazne to fragm enty różnego ro d zaju okuć, ja k też i podków ki d o butów w typie pow szechnie używ anym d o butów w ojskow ych w pierwszej połow ie X X w.
R easu m u jąc, m ożem y stw ierdzić, że m a te ria ł zab y tk o w y znaleziony w w ykopach archeologicznych mieści się w przedziale X V I-X V II w. W wy-k o p ach 2 i 3 w w arstw ach, wy-k tó re m o żn a by w iązać z owy-kresem pow staw ania ob iek tu (c ie m n o b ru n atn a próch n ica zm ieszana ze spalenizną i rum oszem kam iennym ), w ystępuje dosyć je d n o ro d n y m ateria ł zabytkow y, k tó ry z pew -nością należy wiązać z XVI w. D o m in u jącą grupę stanow ią fragm enty naczyń glinianych, zaliczanych do ceram iki siwej. Identycznie w ygląda to
5 M . Ż e m i g a ł a , Ogrzewanie piecow e zamku ty Bolesławcu nad Prosną X I V -X V II w., W rocław 1987, s. 34-35, 38 i n., 56 oraz ryc. 3, 4; A. H u n i c z , M o ty w y ornamentacyjne na kaflach z zam ku w Krupem, pow. K rasnystaw, „Studia i M ateriały Lubelskie” 1971, t. 5, s. 336-337; J. K u t y ł o w s k a , Kafle z Zam ościa ( z badań w 1970 ro k u j, „Studia i M ateriały Lubelskie 1972, t. 6, s. 171-172; R e n d e с к а - S z e n i c, W yposażenie..., s. 42; S u p r y n , Z a b y tk i ruchome..., s. 329.
“ D ą b r o w s k a , G a j e w s k a , K r u p p ć , Solec nad W isłą..., s. 131; A. W y r o b i s z , S zk ło łv Polsce od X IV do X V II wieku, Wrocław 1968, s. 135, 145-146; P olskie szkło do p o ło w y X IX wieku,red. Z. Kam ieńska, Wrocław 1974, s. 71-72; S. C i e p i e l a , Z a b ytk i szklane ze stanow iska archeologicznego p r z y kościele Św. A nn y w W arszawie, „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1970, t. 9, s. 145-146, 148, 151, 153, 154, 163-166.
1 W y r o b i s z , Szkło..., s. 123.
w analogicznych w arstw ach w w ykopach 4 i 7; tym sam ym w ystępow anie pow yższego m ateriału w arunkuje nam okres po w stan ia d w o ru o b ro n n eg o w K azanow ie w XVI w., a ściślej około jego połow y. G ó rn a granica chro n o lo g iczn a m asow ego w ystępow ania zabytków p rzy p ad a na koniec X V II w.
IV
P oszukiw ania inform acji n a tem at dw oru K azanow skich w źródłach ręk o p iśm ien n y ch i ik o nograficznych dały w ynik n egatyw ny9. P o zo stały jedynie publikow ane źródła, w których m o żn a znaleźć w iadom ości dotyczące historii ro d u K azanow skich. Ja k podaje S. T om kiew icz10, wieś K a zanów je st znana od 1222 r., kiedy to stw ierdzono jej przynależność d o rodziny O drow ążów . W 1223 r. z rą k biskupa krakow skiego Iw o n a przeszła w p o -siadanie jego krew nego. Z pom iędzy kilku miejscowości tej nazw y w Polsce, o n a właśnie jest historycznym gniazdem ro d u G rzym alitów K azanow skich! którzy jeszcze d o koń ca X IV w. pisali się z Businy i L ip ek 11. Św iętosław herb u G rzym ała w 1421 r. jest pierwszym znanym nam G rzym alitą, będącym dziedzicem K a zan o w a oraz B rodu, Sierosławic i D em by - zm arł przed 1436 r .12 M ajątek p o nim dziedziczy czterech synów, z k tó ry ch J a n z K a -zan o w a w 1479 r. jest określany ja k o dziedzic K a-zanow a. N ajw ybitniejszym ch y b a przedstaw icielem tego ro d u w drugiej połow ie X V w. jest D om inik (Lithw osz), syn Świętosława. Jem u to król K azim ierz Jagiellończyk, za urato w an ie życia w bitwie pod C hojnicam i, n adaje staro stw o rad o m sk ie (1463 r.) oraz d o p o m ag a w nabyciu znacznych włości w lubelskim i sa n -dom ierskim . O prócz tego D om in ik otrzym uje starostw o niepołom ickie (1434 r.) o ra z ty tu ł p o d k o m o rze g o kazim ierzow skiego i w 1472 r. w ojskiego lubelskiego. D om inik K azanow ski jest rów nież fu n d ato rem klaszto ru B er-n ard y er-n ó w w R ad o m iu w 1472 r . 13 Z m arł w 1485 r., pozostaw iając pięciu
Kwerendę archiwalną dotyczącą Kazanowa i jego właścicieli przeprowadzono w: Archiwum G łów nym A kt D aw nych w W arszawie, Archiwum Państwow ym w K ielcach, A rchiw um Państwowym w Radom iu, Pracowni Historycznej Polskiej Akademii N auk w K rakow ie (Zespół Słownika historyczno-geograficznego).
10 S. T o m k i e w i c z , Z wycieczki do Królestwa Polskiego. Spraw ozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Polsce, t. 9, z. 1-2, K raków 1907, s. 184.
11 A. B o n i e c k i , H erbarz Polski, cz. 1, t. 9, W arszawa 1906, s. 354. 12 Tamże, s. 355.
Tamże, s. 355; T. Ś w i ę c k i , H istoryczne pam iątki znamienitych rodzin i osób Dawnej P ° k k t, t. 1, W arszawa 1858, s. 102; S. U r u s k i , Herbarz szlachty polskiej, t. 11, W arszawa 1909, s. 267.
synów . Jego syn M ikołaj w 1521 r. funduje w K azan o w ie p arafię i klasztor, je d n a k fundacja się nie utrzy m u je14.
D rugi syn, Stanisław (zm arły w 1523 r.), jest w 1508 r. określany ja k o dziedzic K azanow a. Jego syn - M arcin (około 1523-1587), rotm istrz królewski i sta ro sta wijski i feliński, dziedzic K a zan o w a i M iechow a w powiecie radom skim (dla k tó reg o to, po zm ianie nazwy n a K azan ó w , w 1566 r. uzyskuje p ra w a m iejskie) je st rów nież założycielem w 1588 r. m ia sta G rz y m ałk o w a15 (obecnie woj. kieleckie). P o nim m ajątek w raz ze starostw em felińskim dziedziczą synowie Ja n i Z ygm unt.
Z y g m u n t K a zan o w sk i (o k o ło 1562-1634), d w o rz an in k ró la S te fan a B atorego, za któ reg o rządów dow odzi chorągw ią h u sarsk ą w In fla n ta ch , za k ró la Z y g m u n ta III dochodzi d o wielkiego znaczenia u dw oru. P iastow ał urzędy staro sty wijskiego i felińskiego, a przede wszystkim u rząd p o d -k om orzego wiel-kiego -koronnego. Z ygm unt III pow ierza m u w ychow anie syna, królew icza W ładysław a, późniejszego k ró la. Jego bliski krew niak i rów ieśnik M arcin K azanow ski (około 1563-1636), syn M ik o łaja, z gałęzi ro d u osiadłej w lubelskim , rów nież dochodzi do wielkich zaszczytów pełniąc m . in. funkcję w ojew ody podolskiego i h etm an a polnego k o ro n n eg o . Był też właścicielem wielkich d ó b r w w ojew ództw ie ruskim n a U k ra in ie 16.
Pierw sza połow a X V II w. jest szczytem potęgi ro d u K azanow skich, zarów no politycznej, ja k i ekonom icznej. Ich d o b ra sięgają od K a zan o w a p o p rz ez ra d o m sk ie i lubelskie aż po U k ra in ę. Syn Z y g m u n ta , A d am z K a zan o w a (około 1599-1649), prócz tego, że był faw orytem k ró la W łady-sław a IV, pełnił urzędy kasztelana sandom ierskiego i m arsz ałk a nadw o rn eg o koronnego. W skład jego m ajątku w chodzą dobra: G rzym ałków w w ojew ódz-twie ruskim , K azan ó w , K raśniki i C ierpielów w S andom ierskim , ja k też odziedziczone p o ojcu dwie kam ienice w K rak o w ie i pałac w W arszaw ie. Jednocześnie był dzierżaw cą żup solnych w Wieliczce. Po bezpotom nej śmierci w 1649 r. cały ten m ajątek przypadł żonie - Elżbiecie ze Słuszków , k tó ra po jego śmierci wyszła za H ieronim a R adziejow skiego, podkanclerzego k oro n n eg o (późniejszego zdrajcę spod U jścia)17.
N a A dam ie w ym iera linia sandom ierska ro d u G rzym alitów . K o n ty n u a -torem ro d u w linii ukraińskiej jest A leksander (syn h etm an a M arcin a
K lasztory bernardyńskie w Polsce tv j e j granicach historycznych, [w:] K rótka historia zakonu braci m niejszych, red. H. E. Wyczawski, K alw aria Zebrzydow ska 1985, s. 123; B o n i e c k i , H erbarz Polski, s. 355.
15 B o n i e c k i , H erbarz Polski, s. 355; Polski słownik biograficzny, t. 12, red. A. K apostas, A. Klobassa-Zręcki, W rocław 1966-1967, s. 256; U r u s k i , H erbarz szlachty..., s. 267.
14 B o n i e c k i , H erbarz Polski, s. 355-357; P olski słownik biograficzny, s. 257, 259; Ľ. R a s t a w i e c k i , Imiennik cudzoziemców Adama Kazanowskiego, Biblioteka W arszawska, t. 50/2, W arszawa 1858, s. 442-443; A. Boniecki podaje na s. 359, że w 1591 r. następuje podział dóbr; Ś w i ę c k i , H istoryczne..., s. 102.
K a zan o w sk ieg o ), w ojew oda bracław sk i, zm arły w ro k u 1648. L in ia ta w ym iera w 1687 r. po bezpotom nej śmierci M arii A nny, córki A lek sa n d ra, pochow anej we L w ow ie18. O statnim K azanow skim dziedziczącym K a zan ó w jest zm arły w 1651 r. H ieronim , ch orąży sandom ierski (p raw n u k D om inika).
Był o n rów nież fu n d ato rem k lasztoru w K azanow ie w ro k u 162319. Jedynie w Ziemi Łukowskiej, w województwie lubelskim, jeszcze w X IX w. żyją poto m k o w ie B artłom ieja, syna D o m in ik a K a zanow skiego20.
V
T ra d y c ja wiejskiej rezydencji n a terenach polskich sięga czasów śred n io -w iecza21. W -w yniku -w ielo-w ieko-w ych p rzekształceń o-w ocuje zja-w iskiem k ulturow ym znanym badaczom przedm iotu pod pojęciem „założenia d w o r-skiego” , w całej jego bogatej i złożonej strukturze. O grom ny wpływ w okresie jej k ształto w an ia się wywarły pism a P io tra K rescentyna, a tak że z a u to ró w p olsk ich M ik o łaja R eja czy J a n a O stro ro g a . P io tr K re scen ty m zalecał „D w ó r albo folw ark postaw ić chędogi у dobrze obw aro w an y ku pożytkow i у też ku zdrow em u m ieszkaniu. W nim dom m a być m ały ab o wielki, drew niany abo kam ienny, wedle d o statk u g o spodarskiego” 22.
S topniow e przekształcanie się wieży m ieszkalnej i d o n żo n u w k ierunku d w o ru czy pałacu polegało na zw iększeniu przestrzeni m ieszkalno-reprezen- tacyjnej, a redukcji p ro g ram u o b ro n n e g o 23. Przem iany te wiązały się z p o -w sta-w aniem i um acnianiem gospodarki typu fol-w arcznego -w Polsce X VI -w .24 W ykształcona w okresie 1540-1580 r. kam ienica p o siadała dość typow y d la w szystkich ob iek tó w p ro g ram , k tó ry w skrócie sp ro w a d zał się do p ow stania najczęściej dw ukondygnacyjnego budynku. W poziom ie przyziem ia składał się o n z reguły z sieni i dw óch k om ór, przy czym sień, będąca
" Tamże, s. 102.
B o n i e c k i , Herbarz Polski, s. 355-369; K lasztory bernardyńskie...,s. 123; K. N i e s i e с к i, H erbarz Polski, t. 5, Lipsk 1840, s. 61; J. Ł a s k i , Liber Beneficiorum Archidyecezyi Gnieźnieńskiej, t. 1, Gniezno 1880, s. 701-702; T o m k i e w i c z , Z w ycieczki..., s. 184, U r u s k i , H erbarz szla ch ty..., s. 268.
20 U r u s k i , H erbarz szlachty..., s. 268.
21 A. M i l o b ę d z k i , Tradycja średniowieczna w Polskiej rezydencji nowożytnej,„K wartalnik Architektury i U rbanistyki" 1979, t. 24, z. 4, s. 339-343; L. K a j z e r , W sprawie genealogii wiejskiej siedziby obronnej w Polsce, „K w artalnik Historii K ultury M aterialnej” 1972, R. XX, n r 3, s. 451-465; Г. K i e r s n o w s k a , ,,Slupy" rycerskie tv Polsce średniowiecznej, „K w artalnik H istorii K ultury M aterialnej” 1972, R . XX, nr 3, s. 437-450.
22 T. J a k i m o w i c z , Dwór murowany w Polsce >v wieku X V I (w ieża - kamienica - k a sz te l), W arszaw a-Poznań 1979, s. 32-37.
23 Tamże, s. 6, 11, 14, 49, 50, 55. 24 Tamże, s. 11, 14, 23, 24.
nieraz rów nież izbą wielką, w b udynkach m uro w an y ch u sy tu o w an a była z bo k u i przylegały d o niej zazwyczaj dwie izby. N a górze znajdow ały się sień lub izba wielka czy też stołowa, k o m n ata oraz d ru g a izdebka i k o m n atk a z k o m ó rk ą p o trzeb n ą w zależności od skali do m u . W w yniku dalszych przem ian siedziby te przyjm ują nieraz form ę kasztelu25. T . Jakim ow icz uw aża, że ten ty p siedziby ze względu n a jej duże koszty był d o m en ą średniej i zam ożnej szlachty. Sądzi jednocześnie, że m uro w an y dom p ański w w ieku X V I był sym ptom em pom yślnie rozw ijającej się k arie ry (np. d w orzanie królew scy), nie tylko ekonom icznej lecz i państw ow ej, o raz że jego posiadanie było czynnikiem społecznie w yróżniającym w śród w spółczesnych. W tej konwencji znakomicie mieszczą się zarów no M arcin K azan o w -ski (1523-1587), jego syn Z ygm unt K azanow -ski (1563-1634), ja k też syn Z yg m u n ta, A dam (1599-1649).
B udow a siedziby w ym agała d o chodów wyższych od przeciętnych, czyli klucza składającego się co najm niej z kilku wsi, ja k też często i m ia sta 26.
Z poglądem tym polem izuje L. K a jz er27, ro z p a tru ją c cenzus m ajątk o w y w kontekście tysięcy potencjalnych fu n d a to ró w (12 000 najbogatszych rodzin dla lat około 1500 r.), a nie na podstaw ie w ybranych 33 obiektów om awianych przez au to rk ę .
Sądzimy, że supozycje T. Jakim owicz również nie są pozbaw ione słuszności; w ym ienione przez a u to rk ę elem enty stanow ią fragm ent całości o b ra zu epoki.
D w ó r o b ro n n y w K azanow ie Starym jest jeszcze jednym przykładem realizacji ideow ego p ro g ra m u „d o m u p a ń sk ie g o ” , w ykształcającego się w XVI w. P o w ierzchnia ca łk o w ita b u d y n k u um iejscaw ia go w gru p ie średniej wielkości założeń tego typu. D uże, dobrze zachow ane kam ienice w ystępujące n a ziem iach polskich zam ykają się pow ierzchnią w przedziale 200-300 m 2 (np. W ojciechów ca 240 m 2, G ołuchów ca 315 m 2, Jakubow ice ca 225 m , Jeżów ca 272 m 2). D w ór w K azanow ie łączy w sobie typow y schem at funkcjonalny m ieszkania o pow ierzchni użytkow ej oko ło 170 m 2, z funkcją zabezpieczenia jego m ieszkańców przed n apadem . W idom ym tego dow odem są zarów no trzy baszty narożne, ja k też m u r kam ienny otaczający dziedziniec. N ależy przy tym przyjąć, że p ro g ram o b ro n n y był raczej ideow ym naw iązaniem do form w ystępujących w arch itek tu rze m ilitarnej tego okresu, a nie w ynikiem konieczności. Z auw ażm y przy tym , że m u r otaczający dziedziniec pow stał już po w ybudow aniu kam ienicy i został dostaw iony d o jej baszt, przy czym następstw o czasow e m oże być niezbyt odległe, a naw et m oże w ynikać z sezonowości p rac m urarsk ich . W w yniku silnej destrukcji o biektu oraz ze względu n a użyty m ateria ł (kam ień) nie
25 Tamże, s. 14, 16, 18, 30-32. “ Tamże, s. 23, 25, 26.
■' L. K a j z e r , Dwory obronne wieluńskiego w X I I I - X V I I wieku, A cta U niversitatis
jesteśm y w stanic odpow iedzieć z całą pew nością, czy ryzalit p ołudniow y kam ienicy pow stał rów nocześnie z nią, czy też jest efektem rozbudow y. Z a hip o tezą o jednoczasow ości budow y przem aw iałaby identyczna technika staw iania ścian zew nętrznych i w ew nętrznych, a ściana oddzielająca ryzalit od b u d ynku głów nego nic p o siad a cech ściany zew nętrznej.
Ja k ju ż w spom nieliśm y, nie posiadam y żadnych inform acji archiw alnych dotyczących dw oru w K azanow ie. M o m en t jego po w stan ia m ożem y określić jedynie na podstaw ie m ateriału archeologicznego i przesłanek w ynikających
z inform acji genealogicznych.
F o rm a obiektu będącego przykładem m aterialnego od w zo ro w an ia idei architektonicznej charakterystycznej dla XVI w. przesądza rów nież w pewnym sto p n iu jego datow anie. N iezbyt liczny zachow any m ateriał zabytkow y 0 dość zw artym zakresie typologiczno-technologicznym pozw ala stw ierdzić, że czas p o w sta n ia budow li m o ż n a odnieść do wieku X V I, ok res zaś uży tk o w an ia zakończył się najpóźniej na przełom ie X V II i X V III w.
D a n e genealogiczne zaw arte m . in. w h erbarzach upow ażniają nas do bardziej ścisłego określenia czasu budow y. W ynika z nich, że apogeum znaczenia ro d u K azanow skich mieści się m iędzy połow ą X VI w. a rokiem 1649. Z a tw órcę fortuny K azanow skich należy uznać D o m in ik a (L ithw osza), zm arłego w 1485 г., o którym wiemy, że nabyw ając rozległe d o b ra w w o-jew ództw ach sandom ierskim i lubelskim nie zaniedbał stara ń o urzędy, pełniąc funkcję starosty radom skiego i niepołom ickiego o raz pod k o m o rzeg o kazim ierskiego. Z grom adzony m ajątek pozw ala m u na ufundow anie istniejącego do dzisiaj klaszto ru b ernardynów w R adom iu. S olidnym k o n -ty n u a to re m je st w nuk M arcin (o k o ło 1523-1587), ro tm istrz królew ski 1 sta ro sta wijski i feliński. M arcin to w 1558 r. lokuje m iasto G rzym ałków (obecnie o sad a w woj. kieleckim ), a w ro k u 1566 m iasto K a zan ó w (o sada w woj. ra d o m sk im ). Jem u też, ja k się w ydaje, m o ż n a p rz y p isać rolę fu n d a to ra m urow anego dw oru w K azanow ie S tarym , być m oże przy w spół-udziale stryja M ikołaja, pierwszego fundatora w 1523 r. klasztoru bernardynów w K azanow ie Starym .
P ozw ala to nam sądzić, że m urow any „dom p a ń sk i” w K azanow ie S tarym m ógł pow stać w okresie m iędzy 1540 a 1550 r. Z naczenie swoje ja k o siedziba ro d u stracił zapew ne już za życia Z yg m u n ta K azanow skiego (około 1563-1564), któ ry sw oją działalność związał z dw orem królew skim . R ozpoczął karierę ja k o dw orzanin S tefana B atorego, d o chodząc za k ró la Z y g m u n ta III W azy d o stanow iska podkom orzego wielkiego k o ro n n eg o o ra z wychowawcy królew icza W ładysław a. Z ew nętrznym przejaw em ro z -wijającej się pom yślnie kariery dw orskiej i bogactw a m oże być w ybudow anie przez niego pałacu przy K rakow skim Przedm ieściu w W arszaw ie. W idać z tego, że siedziba w K azanow ie ja k o m ało reprezentacyjna zeszła na drugi plan.
Syn Z y g m u n ta - A dam (około 1599-1649) k o n ty n u o w ał k arierę d w o rsk ą ojca. Jednocześnie w tym czasie utw orzony został rozległy klucz d ó b r K azan o w sk ich w w ojew ództw ie ruskim na U krainie. W raz z b ez p o to m n ą śm iercią A d a m a K azanow skicgo w 1649 r. uryw a się głów na linia ro d u dziedzicząca włości w K azanow ie, a m ajątek najpew niej przechodzi w obce ręce. D latego też d atę śm ierci A d a m a uw ażam y za graniczną pow olnego u p a d k u o raz opuszczenia dw oru w K azanow ie S tarym 28.
Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Kielcach
E d w a rd Ć w iertak
T H E F O R T IF IE D , M A SON RY M A NO R H OU SE FR O M 16TH C EN T U R Y IN K A ZA N Ó W STARY, K IELC E V OIV OD ESHIP
In 1982 and 1985 excavations by a group o f searchers from the Provincial Center o f Archaeology and Preservation in Kielce took place in the village o f K azanów Stary.
A hillock (c. 2,5 m high, c. 25 m diameter) hiding relics o f the fortified m anor house was explored.
In the first season o f excavation three ditches on the south and the n orth o f the foundation were dug out, and in 1985 four others covering the rest o f territory o f the hillock (Fig. 2). T he works carried out there gave the full plan o f the m anor house together with an adjacent court.
The whole foundation i.e. the m anor house and the court surrounded by a stone wall, occupying area o f 26 x 16 m was situated on the north-south axis. The house o f a lord had three turrets in its south-west, north-west and north-east comers. The court adjoined the house from the north. The m ain gate was located on the north curtain of the court wall. A configuration of terrain suggests th at the foundation was surrounded by a wet m oat o f 10-15 m width. However, surveys did n o t answer the question w hether the m oat ringed the place from all sides.
In the groups o f materials fragm ents o f ceramics compose the overwhelming majority (79,4% ). Then, there goes glass (14,3%), fragments of iron specimens (2,9%), fragm ents of anim al bones (3,1%). The group of ceramics consists o f 499 fragm ents o f vessels and 56 fragm ents o f stove tiles. Only 2 pieces o f vessels might date back to the M iddle Ages while the others represent features typical for m odern ceramics. Therefore, the group of vessels may date from the half o f 16th to the 2 nd half o f 17th century (Plate I). T he stove tiles represented a t most by the plate type have presumably the same datation. In the group of iron specimens a finding o f a cross-bow b u tt is w orth noting.
The m anor house in K azanów Stary is a realisation o f the ideological program o f „a house o f a lord” which developed in 16th century. The object unites a typical plan of a dwelling house with a function o f protecting dwellers from an attack.
28 Niestety, zachowane do naszych czasów relikty dworu obronnego ulegają systematycznemu niszczeniu. Posadzone obecnie n a reliktach dworu drzewa owocowe, nie tylko uniemożliwiły pełniejszą eksplorację, ale w przyszłości ich korzenie zagrożą murom znajdującym się pod ziemią.
The lack o f archival inform ation about the m anor house makes time o f its construction questionable. In this case it can be qualified by archaeological and geneological m aterials. In the light o f this sources the foundation m ay have been built between 1540-1550 by M arcin K azanow ski (1523-1587). The seat o f the K azanowski family lost its im portance during the life-time o f Zygm unt (1563-1634) and from the turn o f 17th and 18th century up to the present days it has been successively devastated and ruined.
