Norway’s Multidimensional Lesson.
The Results ofthe Management
of
u n e s c oWorld Heritage Sites
in Poland and Norway Project
from the Polish Perspective
4 0 0
Heritage is people. T h e co n cept o f cultural heritage reflects both s o c ie ty ’s approach to the world o fv a lu e s and the process o f reinterpretation o f t h e s e values. I believe that this ob servation puts a cro ss the point o f our project: heritage b elon gs to us all and a c c e s s to it is one o f the prim ary hum an rights. This implies a key role o f hum an re so u rces in the pro c ess o f not only on go in g creation and reinterpretation o f heritage but also its efficient preservation. In this s e n s e o u r project w a s a d isc u ssio n on the tec h n i cal a s p e c ts o f heritage m a n a g e m e n t but also, or m o s t o f all, a c o n v e r s a tion a bo u t the world o f values, o f tangible and intangible heritage, and its preservation by em ployin g it for present-day p u rp o ses. We asked our Norwegian friends about heritage as a d evelopm en t factor and as a re sp o n sibility o f a state and society. What is m ore, our project w a s carried out
under the ausp ices o f u n e s c o, which m e a n t a very special challenge and
responsibility. We asked h ow the 19 7 2 Paris Convention carried over into local regulations. Th ese days, we are facing a fundam ental question o f who m a n ag es UNESco-certified heritage in Poland. Unfortunately, the a n sw er is vague. Our Norwegian partners contributed to a debate on a new model o f cultural heritage preservation in Poland, o fw h ic h the International Cultural Centre is an active participant1. In the c o u rs e o f their visits to Poland, our N orw eg ian partners w ere s o m e t im e s truly a m a z e d at on e striking a s y m metry: on the o n e hand Poland h as a g o o d reason to take pride in its conservation know-how and s u c c e s s e s , but on the other hand, it is facing a harsh crisis o f t h e preservation sy ste m in Poland. This crisis affects both m e c h a n is m s for financing site preservation and the efficiency o f t h e exist ing tools o f heritage m a n a g e m e n t as well as social dialogue.
Ja c e k Pu r c h l a
Wielowymiarowa lekcja Norwegii.
Polska perspektywa na rezultaty
projektu Zarządzanie miejscami
wpisanymi na Listę Światowego
Dziedzictwa
u n e s c o wPolsce
i w Norwegii
Dziedzictwo to ludzie, a pojęcie dziedzictwa kulturowego odzwierciedla zarówno stosunek społeczeństwa do świata wartości, jak i sam proces ich reinterpretacji. Sądzę, że w tym zdaniu tkw i istota naszego pro jektu, dziedzictwo bowiem należy do nas wszystkich, a dostęp do n ie go to jedno z podstawowych praw człowieka. Z tego faktu wynika też kluczowa rola kapitału społecznego nie tylko w procesie nieustającego kreowania, reinterpretacji dziedzictwa, ale i dla jego skutecznej ochrony. W tym sensie nasz projekt nie był jedynie dyskusją na temat technicz nych aspektów zarządzania dziedzictwem, ale również - a może przede w szystkim - rozmową o świecie wartości, o dziedzictwie m aterialnym i niem aterialnym , o jego ochronie poprzez wykorzystanie dla w spółcze snych celów. Pytaliśm y naszych norweskich przyjaciół o dziedzictwo jako zasób prorozwojowy oraz o dziedzictwo jako odpowiedzialność państwa i społeczeństwa. Nasz projekt rozwijał się przy tym pod szyldem światowego dziedzictwa u n e s c o, będącego szczególnym wyzw aniem i zobowiązującym do szczególnej odpowiedzialności. Pytaliśm y zatem, jak Konwencja Paryska z 19 72 roku przekłada się na lokalne regula cje. Bo dzisiaj przed nam i staje fundam entalne pytanie: „Kto w Polsce zarządza światowym dziedzictwem u n e s c o? ” . Odpowiedź na nie jest
niestety m glista. W tym sensie - dzięki naszym norw eskim partne rom - projekt w pisał się w debatę o nowym modelu ochrony dziedzic twa kulturowego w Polsce, w której Międzynarodowe Centrum Kultury aktywnie uczestniczy1. Nasi norwescy partnerzy w czasie swoich wizyt w Polsce często nie kryli zdziwienia w kwestii rażącej asym etrii: Polska m a z jednej strony w ielki powód do dumy, jeżeli chodzi o ogrom ny
The project M an ag em en t o f u n e s c o World H eritage Sites In P oland an d N orw ay provoked the participants to keep reflecting on how Poland fulfils its obligations imposed by the u n e s c o Paris Convention. In other words,
thanks to the co-operation with our Norwegian partners, the project helped us look in the mirror, and this is where its special value lies.
Thus what is Norway’s multidimensional lesson that we in Poland should learn - and learn fast? Listed below are the things that, from the perspective of Polish preservation, seem immensely valuable: 1. The relationship between the state and natural and cultural resources
recognised as values. There is a wide gap between Poland and Norway in this respect. The ignorance ofour politicians comes through in Raport Polska 2030. W yzwania rozw ojowe (Report Poland 2030. Challenges for Development), which was prepared under the supervision of Minister Michał Boni. It says a lot - and rightly so - about human resources, but completely ignores the natural and cultural values as development factors. And these resources are non-renewable!
2. The continuity and stability of the preservation law: Norway’s 1921 Law on monument preservation and the 1985 Law on planning and development.
3. The autonomy and power of the Norwegian conservation services. A conservation officer at the Voivodeship level in Poland may effec tively stop boroughs’ or private investors’ plans if social interest re quires so.
4. All plans in Norway are prepared at the investor’s risk; the investor receives no compensation if consent is denied to a planned project. 5. Norway puts a bridle on the boroughs’ (self-governments’) rights to
decide independently on planning issues relating to landscape and historic values.
6. The Norwegian Law on monument protection as lex specialis is a su preme act of law that prevails in issues relating to land development. A planning scheme has to comply with the law. This applies to a rela tively limited set of special natural and cultural properties.
7. The owner of a listed site is subject to restrictions but at the same time is eligible to public funds for conservation works up to 9 0 % of its value. In other words, a democratic state of law and order limits the sanctified right of ownership in defence of higher values but openly supports the owner in maintaining the listed site in good condition. 8. The Norwegian system of site preservation provides for the state’s
absolute obligation to finance and conserve in ю о % all the sites dat ing back to before 1537.
potencjał konserwatorski i jego sukcesy, ale równocześnie m am y dziś w Polsce do czynienia z ostrym kryzysem system u ochrony. Kryzys ten dotyczy zarówno m echanizm ów finansowania ochrony zabytków, jak i skuteczności istniejących narzędzi zarządzania zasobami dziedzictwa, wreszcie dialogu społecznego.
Projekt Z arządzan ie miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UN ESCO w Polsce i w Norwegii prowokował jego uczestni ków do nieustającej refleksji nad tym, jak Rzeczpospolita w ywiązuje się
z ustaleń Konwencji Paryskiej u n e s c o. Innym i słowy, dzięki współpracy
z norw eskim i partneram i projekt pozwolił nam się niejako przejrzeć w lustrze i w tym tkwi jego szczególna wartość.
Na czym zatem polega ta wielowymiarowa lekcja Norwegii, z której szybko w inn iśm y zacząć w Polsce wyciągać wnioski? Oto, co w norwe skim system ie ochrony wydaje się z polskiej perspektyw y niezwykle cenne:
1. Stosunek państwa do zasobów przyrodniczych i kulturowych jako wartości. W tej kwestii Norwegię i Polskę dzieli przepaść. O ignoran cji naszej klasy politycznej w tym temacie świadczyć może rządowy Raport Polska 20jo. Wyzwania rozwojowe przygotowany pod kierun kiem M ichała Boniego. Mówi się w nim wiele, i słusznie, o zasobach ludzkich, ale całkowicie ignoruje wartości przyrodnicze i kulturowe jako zasoby prorozwojowe. A są to zasoby nieodtwarzalne!
2. Ciągłość i stabilność prawa o ochronie - norweska ustawa o ochronie zabytków pochodzi z roku 1921, zaś ustawa o planowaniu i zabudowie z roku 1985.
3. Niezależność i siła kompetencji norweskich konserwatorów. Woje wódzki konserwator zabytków m oże skutecznie zablokować plany gm in lub prywatnych inwestorów, jeśli w ym aga tego interes spo łeczny.
4. W szelkie plany są opracowywane w Norwegii na ryzyko inwestora, który nie m oże uzyskać rekom pensaty w razie odrzucenia zgody na realizację planowanego przedsięwzięcia.
5. Państwo norweskie ogranicza prawa gm in (samorządów) do sam o dzielnego decydowania o kw estiach planowania przestrzennego. Dotyczy to ochrony wartości krajobrazowych i zabytkowych.
6. Norweska ustawa o ochronie zabytków, jako lex specialis, to nadrzędny akt prawny, który przesądza o planie zagospodarowania przestrzen nego. Plan m usi respektować ustawę. Dotyczy to tylko stosunkowo ograniczonego zasobu wyróżniającego się szczególnymi wartościami przyrodniczym i kulturowym i.
9- The twenty-eight stave churches in Norway are ю о % financed by the government in order to bring them to a satisfactory state of pre servation. Any further use of these properties is the responsibility of their owners.
t o. Norway is an economy-minded country, as regards heritage and re lated tourism.
n . The Norwegian preservation system is largely based on fostering wide awareness and civil society and, consequently, renders its society a stakeholder in the preservation process. Heritage is a tool for build ing civil society in Norway.
12. Heritage is an important instrument in children and youth education. In Norway, attention to World Heritage does not boil down to conser vation only.
13. The Norwegian state strengthens and develops the system of preser vation and care for heritage.
The Norwegian lesson, therefore, provides much welcome instruc tion for Poland on issues of cultural heritage preservation. However, its function may not be reduced to a simple statement that today Norway is better prepared to the responsibilities imposed in the u n e s c o Paris
Convention. We have a lot in common: the same pace of change and new challenges respecting heritage. This is a universal problem.
Additionally, cultural heritage is more than protected assets today; it represents a potential that should be used for future progress. A report of the European Commission clearly indicates that competitive advantage can be achieved not only by higher recognizability of heritage sites, but also by the attractiveness of historic towns for tourists and the impact of cultural heritage on life standards. Considering heritage issues in an urban context, we need to be able to identify its special values each time and define rules for sustained development, necessarily embracing the listed properties.
Heritage is also undergoing economic processes and as such may be an object of market play in various forms and aspects. Also, the variety of players on the “heritage market” is increasing. Characteristically, over the past few years the significance of non-tangible heritage has tended to grow fast, including its contribution to g d p. This coincides with a change in social needs: from a wish to simply visit new places to a search for an identity connected with one’s own place. In other words: the more people travel these days, the stronger their urge to look for their roots.
While there is no need to quote economic reasons justifying the duty to preserve cultural heritage, there is still room for pointing out the various
η. Właściciel zabytku podlega ścisłym ograniczeniom, ale równocześnie m a prawo do pozyskiwania środków publicznych na prace konser watorskie do 90 procent wartości tych prac. Innym i słowy, demokra tyczne państwo prawa w obronie wartości ogranicza święte prawo własności, ale w czytelny sposób pomaga właścicielowi w utrzymaniu zabytkowego obiektu w należytym stanie.
8. Norweski system ochrony zabytków oznacza bezwarunkowe zobo w iązanie państw a do finansowania i konserwacji wszystkich obiek tów sprzed 1537 roku w 10 0 procentach.
9. Grupa 28 kościołów słupowych w Norwegii objęta jest w 10 0 pro centach finansow aniem z budżetu państwa celem doprowadzenia tych obiektów do zadawalającego stanu konserwatorskiego. Dalsze użytkowanie tych budynków jest obowiązkiem właścicieli.
10. Norwegia prowadzi rachunek ekonomiczny wobec dziedzictwa w po w iązaniu z przem ysłem turystycznym .
11. Norweski system ochrony opiera się w dużej m ierze na budowaniu szerokiej św iadom ości i na społeczeństw ie obywatelskim , a w ięc na uspołecznieniu procesu ochrony. Dziedzictwo jest narzędziem budowania społeczeństwa obywatelskiego w Norwegii.
12. Dziedzictwo to w ażne narzędzie edukacji dzieci i młodzieży. W Nor w egii filozofia podejścia do zasobów światowego dziedzictwa nie ogranicza się tylko do w ym iaru konserwatorskiego.
13. Państwo norweskie w zm acnia i rozwija system ochrony i opieki nad dziedzictwem .
Lekcja Norwegii jest w ięc w kwestii ochrony dziedzictwa kulturowe go dla Polski niezw ykle pouczająca. Nie m ożna sprowadzić jej do dość oczywistego stwierdzenia, że Norwegia jest dzisiaj lepiej przygotowa na systemowo do w ypełniania zobowiązań wynikających z Konwencji Paryskiej u n e s c o. Wiele bowiem nas łą c z y -łą c z ą nas przede wszystkim
szybkość zm iany, jaką przeżywam y, i nowe w yzwania wobec dziedzic twa. Jest to problem uniwersalny.
Dziedzictwo kulturowe stanowi dziś przy tym nie tylko przedmiot ochrony, ale i potencjał, który winien zostać wykorzystany dla przyszłego rozwoju. Raport Kom isji Europejskiej wyraźnie wskazuje na przewagi konkurencyjne wynikające nie tylko z lepszej rozpoznawalności m iejsc dziedzictwa, ale i z atrakcyjności turystycznej m iast historycznych oraz w pływ u dziedzictwa kulturowego na jakość życia. Rozpatrując kwestie dziedzictwa w kontekście urbanistycznym , za każdym razem m usim y umieć zidentyfikować jego szczególne wartości i zdefiniować reguły zrów noważonego rozwoju, w jaki wpisane być w inny zabytkowe zasoby.
relationships between heritage and economy. The one most often cited is tourism, which draws on the unique quality o f a site. In general, such qualities determine whether heritage is natural or cultural. Although there is no research concerning the impact of heritage on economic develop ment other than the economic relationship between heritage and tourism, contemporary literature differentiates between a number of aspects of heritage. Am ong them, cultural heritage may be specified as:
- a product of tourism, - a development factor,
- a resource improving the standard of living, - a way of commodification of a site,
- a labour market,
- a tool for fighting poverty, - a brand-building tool,
- a tool for promoting social integrity, - an object of accumulation,
- an economic alternative for new developments.
Heritage, therefore, is what remains from the past used for contem porary purposes. It consists not only of tangible properties, but also of our memory and identity. Cultural heritage is a category with its own dy namics; for this reason the new philosophy of the national heritage policy should seek to ensure a sustained use of heritage to support development. Today, there is no doubt that the point of culture is development, and that
culture is a developmental factor.
Cultural heritage is, at the same time, a foundation for national, re gional and local identity. The issue of interpretation and values is a para digm of politics today. The question of who defines heritage at the na tional or local level and according to what criteria, is still very topical. This also refers to the criteria of the O utstanding Universal Values on
which the World Heritage List is based. The process of “creating” herit age and its interpretation is associated with awareness of heritage and social dialogue. Action in this respect should not be addressed exclu sively to conservation professionals but to all people, to the civil society. The group of the “heritage gam e” players is growing and becoming ever more varied. Therefore, community consensus and co-operation are be com ing key issues, especially since today we are broadening the area of heritage understanding and interpretation significantly, and renegotiat ing its value. The challenge is how to raise the discussion of preservation of heritage and its role in development from the level o f government services and experts to the level o f self-government and civil society.
D ziedzictwo podlega też szczególnym zjawiskom będącym przed miotem zainteresowania ekonomii, m oże zatem być przedm iotem gry rynkowej w różnych form ach i aspektach. Zwiększa się też różnorodność aktorów na „ryn ku dziedzictwa”. Charakterystycznym trendem ostat nich lat jest także szybki wzrost znaczenia dziedzictwa niematerialnego, w tym jego udział w tworzeniu p k b. Łączy się to również z w yraźnym zjaw iskiem przechodzenia społeczeństw od potrzeby zw iedzania no wych m iejsc do potrzeby poszukiw ania tożsam ości własnego miejsca. Innym i słowy: im więcej ludzie dzisiaj podróżują, tym silniejsza jest w nich potrzeba poszukiw ania korzeni.
O ile nie m a potrzeby przywoływ ania racji ekonomicznych w celu uzasadn ienia obow iązku ochrony dziedzictw a kulturowego, o tyle m ożna jed n ak dzisiaj m ów ić o różnych aspektach relacji pom iędzy dziedzictw em a ekonom ią. Najczęściej przyw oływ ana jest turystyka, oparta na unikalności m iejsca. O tej unikalności z reguły przesądzają dziedzictwo naturalne bądź dziedzictwo kulturowe. Choć poza ekono m icznym i relacjam i dziedzictwa i turystyki nie m a badań ani danych statystycznych dotyczących w pływ u dziedzictwa na rozwój ekonomiczny, to we współczesnej literaturze wyróżnia się wiele jego aspektów. Można wśród nich w ym ienić dziedzictwo kulturowe jako:
- produkt turystyczny, - zasób prorozwojowy,
- zasób podnoszący jakość życia, - kom odyfikację m iejsca,
- rynek pracy,
- narzędzie w alki z ubóstwem , - narzędzie budowania m arki,
- narzędzie prom owania spójności społecznej, - przedm iot tezauryzacji,
- ekonom iczną alternatywę wobec tworzenia nowych zasobów budow lanych.
Dziedzictwo zatem to wykorzystanie przeszłości do celów współcze snych. Dziedzictwo stanowią nie tylko materialne dobra kultury, ale to na sza pam ięć i tożsamość. Dziedzictwo kulturowe to kategoria posiadająca w łasną dynam ikę, tak w ięc istotą nowej filozofii polityki państwa wobec dziedzictwa winno być harm onijne wykorzystanie dziedzictwa jako po tencjału prorozwojowego. Dzisiaj bowiem nie ulega wątpliwości, że istotą kultury jest rozwój, a zarazem kultura jest czynnikiem rozwoju.
Dziedzictwo kulturowe to równocześnie fundam ent tożsamości: na rodowej, regionalnej, lokalnej. Problem interpretacji i kryteriów wartości
In many countries, Poland and Norway among them, the instruments to engage local com m unities in the “heritage gam e” appear to be the top priority.
T r a n s la te d fr o m th e Po lis h by M o n i k a M y s z k i e w i c z
Endnote
i . J a c e k P urc h la (ed.), R a p o rt o sy s te m ie o c h ro n y d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o w P o lsce p o roku 1 9 8 9 , W a r s z a w a 2 0 0 9 .
to dzisiaj również paradygmat polityki. Pytanie o to, kto definiuje dzie dzictwo na poziomie narodowym czy lokalnym i w oparciu o jakie kryte ria, jest pytaniem niezwykle aktualnym. Dotyczy ono również kryteriów przesądzających o tak zwanych o u v (Outstanding Universal Values), czyli wyjątkowych wartościach uniwersalnych, na których oparta jest Lista Światowego Dziedzictwa u n e s c o. Proces „tworzenia” dziedzictwa i jego interpretacji łączy się z kwestią świadomości dziedzictwa i dialogu społecznego. Działania w tym zakresie nie powinny być adresowane w yłącznie do środowisk konserwatorskich, lecz do ludzi - do społe czeństwa obywatelskiego. Zwiększa się i różnicuje grupa uczestników „gry w dziedzictwo”, toteż kluczow ym zagadnieniem stają się tak zwa ne community consensus e[ cooperation, zw łaszcza że dzisiaj znacznie poszerzam y obszar interpretacji dziedzictwa, a jego wartości podlegają „renegocjacji”. Dlatego w yzw aniem staje się problem, jak przenieść po ziom rozmowy o ochronie dziedzictwa i jego wykorzystania dla rozwoju z poziomu służb rządowych i ekspertów na poziom sam orządu i spo łeczeństwa obywatelskiego. Kwestią priorytetową jest dzisiaj w wielu krajach - w tym w Norwegii i w Polsce - problem narzędzi angażujących lokalne społeczności „do gry w dziedzictwo”.
Przypis
i . R a p o rt o system ie o ch ro n y d z ie d z ic t w a k u ltu ro w e g o w P olsce p o ro k u 19 8 9 , re d . J a c e k P u r c h l a ,
