Historia historii komunikacji w zarysie

Michał Wendland

Historia historii komunikacji w

zarysie

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/1, 11-27

2014

Historia historii komunikacji w zarysie*

S łow a kluczow e: histo ria kom unikacji, h isto ria m ediów , p rak ty k i kom unikacyjne, w yob­ raż en ia zbiorow e, an tro p o lo g ia k u ltu ro w a

K ey w ords: co m m u n ic atio n h isto ry , m e d ia histo ry , co m m u n ic atio n practice, collective representations, cultu ral an th ro p o lo g y

Wprowadzenie

H is to r ia k o m u n ik a c ji z a c z ę ła k s z ta łto w a ć się ja k o sp e c y fic z n a su b d y scy - p l i n a k o m u n ik o lo g ii n a p rz e ło m ie l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h i o s ie m d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o w ie k u . S t a t u s s a m o d z ie ln e j g a łę z i n a u k i u z y s k a ł a s to s u n k o w o n ie d a w n o , czego s w o is ty m s y m b o le m m o że b y ć o p u b lik o w a n ie n a p o c z ą tk u 2 0 1 3 r o k u b a r d z o w a ż n e j i p rz e ło m o w e j w ty m z a k r e s ie p ra c y - T h e H a n d ­

b ook o f C o m m u n ic a tio n H is to r y 1. D y s k u s je i s p o ry d o ty c z ą c e p o sz czeg ó ln y ch

a s p e k tó w h i s to r ii k o m u n ik a c ji, z w ła s z c z a je j m e to d o lo g ii, z a k r e s u i p rz e d m io ­ t u w ciąż je d n a k tr w a ją , a ich in te n s y w n o ś ć św ia d c z y o is to tn e j ro li, j a k ą z y ­ s k a ła o n a w e w sp ó łc z e sn e j h u m a n is ty c e .

J u ż w ty m m ie js c u n a le ż y p o d k re ś lić s iln ie in te r d y s c y p lin a r n y c h a r a k t e r te j g a łę z i w ie d z y . B a d a n ia w r a m a c h h i s to r ii k o m u n ik a c ji a n g a ż u ją n ie ty l­ k o te o re ty k ó w k o m u n ik a c ji i m e d io z n a w c ó w , a le ró w n ie ż h is to ry k ó w k u ltu r y , an tro p o lo g ó w , ję z y k o z n a w có w , filozofów , k u ltu ro z n a w c ó w i socjologów . I j a k ­ k o lw ie k h is to r ię k o m u n ik a c ji n a le ż y u z n a ć p rz e d e w s z y s tk im z a su b d y sc y p li- n ę k o m u n ik o lo g ii, to s iłą rz e c z y o b ecn o ść p r z e d s ta w ic ie li ty c h w y m ie n io n y c h w y żej d z ie d z in n a u k sp o łe c z n y c h i h u m a n is ty c z n y c h j e s t w n ie j b a rd z o w y r a ź ­ n a i w a ż n a .

C e le m n in ie js z e g o a r t y k u ł u j e s t z a r y s o w a n ie p r z e b ie g u w y ł a n i a n i a się i k s z ta łto w a n ia h is to r ii k o m u n ik a c ji od l a t c z te rd z ie s ty c h XX w ie k u do p ie r w ­ szej d e k a d y w ie k u XXI. Z u w a g i n a o g ra n ic z o n ą o b jęto ść a r t y k u ł u n a u k o w e g o o p ra c o w a n ie to m u s i m ieć c h a r a k t e r szkicow y, s t a r a m się j e d n a k u w z g lę d n ić w n im n a jw a ż n ie js z e c z y n n ik i, k tó r e w p ły w a ły (i n a d a l w p ły w a ją ) n a te n p ro ­ ces. Ś w ia d o m ie p o m ija m o k re s t a k z w a n e j „ p r e h is to r ii” h i s to r ii k o m u n ik a c ji. Z a w ie r a o n w s z y s tk ie t e r o z w a ż a n ia te o re ty c z n e d o ty c z ą c e z ja w is k k o m u n i­ k a c y jn y c h , k tó r e p ro w a d z o n e b y ły p r z e d p o w s ta n ie m n a u k i o k o m u n ik a c ji n a p rz e ło m ie l a t c z te r d z ie s ty c h i p ię ć d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o w ie k u . W y ch o d zę ty m

* Artykuł powstał w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki (SONATA 2) „Historia idei komunikacji. Analiza przekształceń praktyk komunikacyjnych i ich społecznych uwarun­ kowań w perspektywie filozofii kultury” (nr UMO-2011/03/D/HS1/00388).

1 The Handbook of Communication History, red. P. Simonson, J. Peck, R.T. Craig, J.P. Jackson, New York 2013.

s a m y m z z a ło ż e n ia , że k o m u n ik o lo g ia j e s t d y s c y p lin ą s to s u n k o w o m ło d ą , n a ­ t o m i a s t w c z e ś n ie js z e r o z w a ż a n ia filo zo ficzn e, ję z y k o z n a w c z e czy a n tr o p o lo ­ g ic z n e , ja k k o lw ie k d o ty c z y ły (choć ty lk o p o ś re d n io ) teg o , co d z iś n a z y w a m y k o m u n ik a c ją , n ie w c h o d z ą w z a k r e s d y sc y p lin y n a u k o w e j, s ta n o w ią c je j „ p re ­ h is to r ię ”.

W to k u w y w o d u p rz y jm o w a ć b ę d ę p u n k t w id z e n ia o ra z d y r e k ty w y m e to ­ d o lo g iczn e z a p ro p o n o w a n e p rz e z - m ię d z y in n y m i - P e t e r a B u r k e ’a, h is to r y k a k u l t u r y i k o m u n ik a c ji. N a jis to tn ie js z ą w s k a z ó w k ą m e to d o lo g ic z n ą , n a k t ó r ą b ę d ę się p o w o ły w a ł, j e s t s f o r m u ło w a n a p rz e z r e d a k to r ó w i w s p ó ła u to ró w w s p o m n ia n e g o w y żej H a n d b o o k o f C o m m u n ic a tio n H is to r y z a s a d a „reflek - sy w n e g o h is to ry c y z o w a n ia k o m u n ik a c ji” (re fle x iv e h is to r ic iz in g o f c o m m u n i­

c a tio n ), do o m ó w ie n ia k tó re j je s z c z e w rócę. A r ty k u ł z o s ta ł p o d z ie lo n y n a c z te ry części. P ie r w s z a z n ic h d o ty czy u k o n ­ s t y t u o w a n i a s ię n a u k i o k o m u n ik a c ji w o p a r c iu o m a te m a ty c z n y m o d e l C la u d e ’a S h a n n o n a i W a r r e n a W e a v e r a o ra z s t u d i a m e d io z n a w c z e W ilb u ra S c h r a m m a . S ta w ia m te z ę , z g o d n ie z k t ó r ą c h a r a k t e r b a d a ń n a d k o m u n ik a ­ c ją p ro w a d z o n y c h w u ję c iu tr a n s m is y jn y m n ie s p rz y ja ł r e fle k s ji n a d d z ie ja m i k o m u n ik o w a n ia i że s a m o u ję c ie t r a n s m is y jn e m u s ia ło z o s ta ć p rz e k ro c z o n e , a b y m o ż liw e s ta ło się u h is to ry c z n ie n ie z ja w is k k o m u n ik a c y jn y c h . C zęść d r u ­ g a j e s t p o św ię c o n a g łó w n ie S z k o le T o ro n c k ie j o ra z p r z e d s ta w ic ie lo m t a k z w a ­ n e g o u ję c ia o rk ie s tro w e g o o ra z r y tu a ln e g o , k tó r e t r a k t u j ę ja k o ro z w ią z a n ia a l te r n a ty w n e d la u ję c ia tr a n s m is y jn e g o . Ic h c h a r a k t e r w z n a c z n y m s to p n iu p rz y c z y n ił się do w z r o s tu z a in te r e s o w a n ia p rz e s z ło ś c ią k o m u n ik a c ji - g łó w n ie z a s p r a w ą d o ro b k u b a d a c z y z w ią z a n y c h ze S z k o łą T o ro n c k ą . W cz ę śc i t r z e ­ ciej k o n c e n tr u ję się n a sp ecy fice i o s ią g n ię c ia c h h is to r ii k o m u n ik a c ji p o d czas o s ta tn ic h tr z e c h d e k a d . D o p ie ro w ty m o k re s ie z a is tn ia ły w a r u n k i u m o ż liw ia ­ ją c e u k o n s ty tu o w a n ie się h i s t o r i i k o m u n ik a c ji o d w o łu ją c e j się do o s ią g n ię ć h is to ry k ó w i a n tro p o lo g ó w k u ltu r y , czego z n a k o m ity m p r z y k ła d e m s ą p ra c e m ię d z y in n y m i R o b e r ta D a r n t o n a i P . B u r k e ’a. C zęść c z w a rta , m a ją c a c h a ­ r a k t e r k o n k lu z ji, d o ty czy tr z e c h o b sz a ró w (lu b a s p e k tó w ) h is to r ii k o m u n ik a ­ cji, k tó r e m o ż n a w y ró ż n ić , o d w o łu ją c się do n a jw a ż n ie js z y c h n u r tó w k s z t a ł ­ tu ją c y c h ją , a o m ó w io n y c h w p o p r z e d n ic h c z ę śc ia c h . O b s z a ry t e to h i s t o r i a m e d ió w , h i s t o r i a p r a k t y k k o m u n ik a c y jn y c h o ra z h i s t o r i a w y o b ra ż e ń z b io ro ­ w y c h o k o m u n ik a c ji.

Ukonstytuowanie się nauki o komunikacji

i jej wczesna specyfika

W a r u n k ie m s in e q u a n o n u k s z t a ł t o w a n i a się h i s t o r i i k o m u n ik a c ji było p rz y ję c ie z a ło ż e n ia o h is to r y c z n y m c h a r a k t e r z e z ja w is k k o m u n ik a c y jn y c h , a le z a ło ż e n ie to n ie było od p o c z ą tk u - i w w ie lu w y p a d k a c h n a d a l n ie j e s t - p rz y jm o w a n e ja k o o c z y w iste i b ez z a s tr z e ż e ń . P r z y s w a ja n ie i u p o w s z e c h n ie ­ n ie z a ło ż e n ia o h is to ry c z n o ś c i k o m u n ik a c ji p rz e b ie g a ło w k ilk u e ta p a c h , k tó re

w y z n a c z a ły k ie r u n e k k s z ta łto w a n ia się h i s to r ii k o m u n ik a c ji ja k o su b d y sc y p li- n y k o m u n ik o lo g ii. Co w ięcej, sp o só b r o z u m ie n ia h is to ry c z n o ś c i z ja w is k k o m u ­ n ik a c y jn y c h n ie b y ł je d n o r o d n y i w o s ta tn ic h d e k a d a c h u le g a ł z n a m ie n n y m p r z e k s z ta łc e n io m . T y m n ie m n ie j w m o m e n c ie u k o n s t y t u o w a n i a się n a u k i o k o m u n ik a c ji p r o b le m h is to r y c z n o ś c i a lb o n ie b y ł b r a n y p o d u w a g ę , a lb o p r z y n a jm n ie j n ie b u d z ił w ię k sz e g o z a in te r e s o w a n ia . W d u ż e j m ie rz e w y n ik a ło to z ok o liczn o ści, w ja k ic h n a u k a o k o m u n ik a c ji p o w s ta ła o ra z z je j ów czesn ej sp ecy fik i.

W c z e sn e s fo rm u ło w a n ia te o re ty c z n e w z a k r e s ie n a u k i o k o m u n ik a c ji, k tó re z a p ro p o n o w a n o w S ta n a c h Z je d n o c zo n y ch w l a ta c h c z te r d z ie s ty c h i p ię ć d z ie ­ s ią ty c h XX w ie k u , w y w o d z iły się z n u r t u c y b e rn e ty c z n y c h i m a te m a ty c z n y c h b a d a ń n a d p r z e s y ła n ie m in fo rm a c ji w s ie c ia c h te le k o m u n ik a c y jn y c h . W y r a ­ s t a ł y o n e p r z e d e w s z y s tk im n a g r u n c ie m a te m a ty c z n e j t e o r ii k o m u n ik a c ji C. S h a n n o n a i W . W e a v e r a o ra z s tu d ió w m e d io z n a w c z y c h i d z ie n n ik a r s k ic h W . S c h r a m m a . P o d w ie lo m a w z g lę d a m i b y ły je d n y m z te o re ty c z n y c h owoców II w o jn y ś w ia to w e j2, czy li z w ią z a n e g o z n i ą p r z e ło m u w te c h n o lo g ia c h in fo r­ m a ty c z n y c h o ra z z ja w is k a p r o p a g a n d y p o lity c z n e j, k tó r e s ta ło się w ó w czas p rz e d m io te m in te n s y w n y c h b a d a ń . D o n a jw y b itn ie js z y c h , u w a ż a n y c h d z iś z a k la s y k ó w , r e p r e z e n ta n tó w n a u k i o k o m u n ik a c ji w ty m o k r e s ie n a le ż y zalicz y ć (oprócz tr z e c h w y m ie n io n y c h w yżej: S h a n n o n a , W e a v e r a i S c h ra m m a ) m ię d z y in n y m i H a r o ld a L a s s w e lla , P a u l a L a z a r s f e ld a , C a r l a H o v la n d a , T h e o d o re ’a N e w c o m b e ’a czy B e r n a r d a B e r e ls o n a 3 .

S fo rm u ło w a n e w ó w c z a s k o n c e p c je łą c z y ł p u n k t w id z e n ia , z g o d n ie z k t ó ­ r y m k o m u n ik a c ja j e s t p ro c e s e m p o le g a ją c y m n a p r z e k a z y w a n iu (tr a n s m is ji) in fo rm a c ji od n a d a w c y do o d b io rcy . M e ta fo ry c z n a k o n c e p tu a liz a c ja k o m u n i­ k a c ji ja k o t r a n s m i s j i b y ła s k u te c z n y m n a r z ę d z ie m b a d a w c z y m w o d n ie s ie ­ n i u do sie c i te le k o m u n ik a c y jn y c h , je d n a k m ia ła ró w n ie ż lic z n e o g ra n ic z e n ia . P rz e d s ta w ic ie le te g o n u r t u z a z w y c za j a b s tr a h o w a li od h is to ry c z n o ś c i k o m u ­ n ik a c ji, p o n ie w a ż alb o in te r e s o w a ły ic h w y łą c z n ie z ja w is k a im w sp ó łc z e sn e , alb o p rz y jm o w a n o , ż e k o m u n ik a c ja n ie m a h is to r ii, p o n ie w a ż j e s t z ja w is k ie m u n iw e r s a ln y m i p o z a k u ltu r o w y m i ja k o ta k ie - a h is to ry c z n y m . A u to rz y T h e

H a n d b o o k o f C o m m u n ic a tio n H is to r y , p o ró w n u ją c ó w c z e s n ą n a u k ę o k o m u n i­

k a c ji w K a n a d z ie i w S ta n a c h Z jed n o c zo n y ch , s tw ie r d z a ją , że n a ty m d ru g im o b s z a rz e „ h is to r ii p rz y z n a w a n o o w ie le m n ie j z n a c z ą c ą p o zy cję” i p rz y w o łu ją o p in ię D a lla s a S m y th e ’a z 19 5 4 ro k u , z a rz u c a ją c e g o b a d a n io m n a d k o m u n ik a ­ c ją „ a n ty h is to ry c z n y ” i „ s c je n ty s ty c z n y ” c h a r a k t e r 4. W p ra w d z ie p o d e jm o w a n o w ó w c zas ró w n ie ż p ro b le m a ty k ę p rz e s z ły c h z ja w is k k o m u n ik a c y jn y c h , a le n a j­ częściej o g r a n ic z a ła się o n a do h i s to r ii śro d k ó w p r z e k a z u w p r o s ty m u ję c iu c h ro n o lo g ic z n y m , n ie m a l w y łą c z n ie w o d n ie s ie n iu do p r a s y . P e w n y m ś la d e m u z n a n i a d la h i s t o r i i (o ra z in n y c h d y s c y p lin h u m a n is ty k i) by ło n a p r z y k ła d

2

3 Odsyłam do obszernej i wyczerpującej monografii Everetta Rogersa History of Communi­

cation Study, New York 1997, poświęconej powstaniu i rozwojowi nauki o komunikacji w USA.

d o s trz e ż e n ie w a r to ś c i p is m P l a t o n a i A r y s to te le s a p rz e z - m ię d z y in n y m i - B. B e re ls o n a , je d n a k s a m a k o n s ta ta c ja o b ecn o ści sz e ro k o r o z u m ia n y c h „ w ą t­ k ó w k o m u n ik a c y jn y c h ” u d a w n y c h a u to ró w b y ła je s z c z e o d le g ła od p r z y z n a ­ n i a z ja w is k o m k o m u n ik a c y jn y m c h a r a k t e r u h is to r y c z n e g o i w y c ią g n ię c ia z te g o w n io sk ó w . C e c h ą c h a r a k te r y s ty c z n ą tr a n s m is y jn e g o u ję c ia k o m u n ik a c ji j e s t - z a w a r ­ ty w n ic h p r z y n a jm n ie j im p lic ite - p o s t u l a t u n iw e r s a ln o ś c i t a k ro z u m ia n e j k o m u n ik a c ji. Z d a n ie m R o n a ld a D ie b e r ta , je d n e g o z b a d a c z y o sią g n ię ć S zk o ły T o ro n c k ie j, w z a c h o d n ie j filo zo fii i n a u c e m o ż n a z a o b s e rw o w a ć ry w a liz a c ję d w ó ch sp o so b ó w u jm o w a n ia p r z e d m io tu r e f le k s ji te o re ty c z n e j: e s e n c ja liz m u i fe n o m e n a liz m u (id ąceg o za z w y c za j w p a r z e z h is to ry z m e m ). E s e n c ja liz m j e s t p e r s p e k ty w ą a h is to ry c z n ą , p o s z u k u ją c ą u n iw e r s a ln y c h p r a w i p r a w d , n ie z a ­ le ż n y c h od c z a s u i k o n t e k s t u 5. T r a n s m is y jn e u ję c ie k o m u n ik a c ji o ra z w iele s ta n o w is k o d w o łu ją c y c h się do n ie g o m o ż n a o k re ś lić m ia n e m e se n c ja listy c z - n y c h . Z a k ła d a ją o ne, że is tn ie je p e w n a o b ie k ty w n a , f a k ty c z n a i n ie z m ie n n a po ­ s ta ć k o m u n ik a c ji, że n ie z a le ż n ie od r o z m a ity c h p o to c z n y c h czy z d ro w o ro z s ą d ­ k o w y c h w y o b ra ż e ń o k o m u n ik a c ji m o ż n a w s k a z a ć j a k ą ś „ k o m u n ik a c ję s a m ą w so b ie ”, n ie z a le ż n ą od u w a r u n k o w a ń h is to ry c z n y c h i m o ż liw ą do o p is a n ia w te r m in a c h c h a r a k te ry s ty c z n y c h d la n a u k p rz y ro d n ic z y c h i fo rm a ln y c h - j a k m ia ło to m ie jsc e w p r z y p a d k u k o n c e p c ji S h a n n o n a i W e a v e r a o ra z ich k o n ty ­ n u a to ró w . Z n a m ie n n e , że tr a n s m is y jn e u ję c ie k o m u n ik a c ji, d o m in u ją c e w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h i n a w e t d z iś (p o m im o lic z n y c h g ło só w k r y ty c z n y c h , p o le m ik i p r z e d s ta w ie n ia r o z w ią z a ń a lte r n a ty w n y c h ) c ie sz ą c e się d u ż ą p o p u la rn o ś c ią , m ia ło n ie m a l od p o c z ą tk u p o w a ż n ą k o n k u r e n c ję w n ie o d le g łe j K a n a d z ie - w p o s ta c i S z k o ły T o ro n c k ie j. J e j p r z e d s ta w ic ie le , z a i n t e r e s o w a n i g łó w n ie h i s t o r i ą i s p o łe c z n y m i im p lik a c ja m i m e d ió w , p r z y jm o w a li, ż e t r a n s m i s j a in f o r m a c ji to ty lk o je d e n z a s p e k tó w k o m u n ik a c ji, ż e t r a n s m i s y j n e u ję c ie k o m u n ik a c ji j e s t w y r a z e m p e w n e g o u p r o s z c z e n ia i p o w in n o z o s ta ć m oże n ie o d rz u c o n e , lecz p rz e k ro c z o n e . W a lte r O n g tw ie r d z ił, że „ k o m u n ik a c ja to n ie p rz e w o ż e n ie ”, że:

ludzką kom unikację w erbalną pojmuje się niekiedy beztrosko, zgodnie z m ode­ lem informacji, jako po p ro stu ruch przedm iotu z jednego p u n k tu do drugiego. Kom unikacja obejmuje wszakże znacznie więcej niż proste rozpowszechnianie jednostek informacji. W brew powszechnym założeniom, nie m a sposobu, bym przeniósł jak ieś pojęcie z mojego um ysłu [...] do twojego6.

N ie j e s t k w e s tią p r z y p a d k u , ż e t a w y r a z is ta p o le m ik a z tr a n s m is y jn y m (czy n a w e t „ te le g ra fic z n y m ”) u ję c ie m k o m u n ik a c ji z o s ta ła w y r a ż o n a p rz e z b a ­ d a c z a , k tó r y w n ió s ł sz c z e g ó ln y w k ła d w b a d a n i a n a d h i s t o r i ą k o m u n ik a c ji.

5 Zob. R. Diebert, Between Essentialism and Constructivism: Harold Innis and World

Order Transformations, w: The Toronto School of Communication Theory. Interpretations, Extensions, Aplications, red. R. Watson, M. Blondheim, Jerusalem 2007, s. 33.

6 W.J. Ong, Osoba - świadomość - komunikacja. Antologia, red. i tłum. J. Japola, War­ szawa 2009, s. 274.

R ó w n ież G ra e m e P a t t e r s o n k r y ty k o w a ł u ję c ie tr a n s m is y jn e , a z w ła s z c z a m a ­ te m a ty c z n y m o d e l k o m u n ik a c ji - n ie ty lk o z a je g o a h is to r y c z n y c h a r a k t e r , a le ró w n ie ż z a to, ż e n ie j e s t o n a d e k w a tn y do sa m e j p ra c y b a d a w c z e j h is to ry k a :

M atem atyczna teo ria S hannona i W eavera, której aplikowalność pozostaje ja k ­ że daleka od uniw ersalności, nie bierze pod uwagę tak ich rodzajów aktywności, ja k praca historyka. Otóż b ad an ia historyczne [...] nie są ak tem tran sm ito w a­ nia, lecz odzyskiw ania. Co więcej, dla h isto ry k a b ra k danych je st częstokroć ta k znaczący, ja k ich obecność, a u k ry ty k o n tek st równie istotny, co k ontekst jaw ny. Innym i słowy, historyk może być zainteresow any równie mocno tym , co nie je st m ediatyzow ane przez system kom unikacyjny, ja k tym , co je s t7.

M o ż n a z a ry z y k o w a ć tw ie rd z e n ie , ż e d o p ie ro p rz e k ro c z e n ie tra n s m is y jn e g o , m e d io z n a w c ze g o u ję c ia k o m u n ik a c ji i p o le m ik a z t a k z w a n y m d z ie d z ic tw e m S c h r a m m a 8 s t a ł y się w a r u n k i e m ro z p o c z ę c ia p r o c e s u k s z t a ł t o w a n i a je d n e j z s u b d y s c y p lin k o m u n ik o lo g ii, j a k ą j e s t d z isia j h i s t o r i a k o m u n ik a c ji. Z n a c z e ­ n ie , ja k ie w ty m p ro c e sie m ia ły d o k o n a n ia p r z e d s ta w ic ie li S z k o ły T o ro n ck ie j, om ó w ię p o k ró tc e w k o le jn e j cz ęści a r ty k u łu , b y n a s tę p n ie p rz e d s ta w ić pozo­ s ta łe a l te r n a ty w n e u ję c ia k o m u n ik a c ji, z a p ro p o n o w a n e w l a ta c h s z e ś ć d z ie s ią ­ ty c h i s ie d e m d z ie s ią ty c h XX w ie k u .

Przekroczenie transmisyjnego ujęcia komunikacji

N a czoło u ję ć a lte r n a ty w n y c h d la m o d e lu tr a n s m is y jn e g o w y s u w a się b ez w ą tp ie n ia d o ro b e k k a n a d y js k ie j sz k o ły k o m u n ik a c ji sp o łec zn ej, z n a n e j g łó w ­ n ie j a k o S z k o ła T o ro n c k a . P o n ie w a ż j e s t o n a dość d o b rz e z n a n a w P o lsce, om ó w ię je j n a jw a ż n ie js z e z a ło ż e n ia ty lk o sk ró to w o , k o n c e n tr u ją c się n a z a ­ g a d n ie n ia c h r ó ż n ic p o m ię d z y ty m i p ro p o z y c ja m i a a h is to r y c z n y m m o d e le m tr a n s m is y jn y m , j a k ró w n ie ż n a z n a c z e n iu , ja k ie r e p r e z e n ta n c i S z k o ły T o ro n - ckiej m ie li d la d a lsz e g o ro z w o ju h is to r ii k o m u n ik a c ji. F u n d a m e n t a l n e d la tr a n s m is y jn e g o u ję c ia k o m u n ik a c ji p r a c e N o r b e r ta W ie n e r a o ra z S h a n n o n a i W e a v e r a u k a z a ły się w 1948 r o k u (C y b e r n e ty k a W ie n e r a ) i 19 4 9 ( M a te m a ty c z n a te o ria k o m u n ik a c ji S h a n n o n a i W e a v e ra ). D a ty te z a z w y c z a j u z n a je się z a sy m b o lic z n y p o c z ą te k u k o n s ty tu o w a n e j, s a ­ m o d z ie ln e j d y sc y p lin y n a u k o w e j - n a u k i o k o m u n ik a c ji. J e d n a k ż e , ró w n ie ż w 1949 ro k u , H a r o ld I n n is w y g ło sił n a U n iw e rs y te c ie M ic h ig a n sw ój sły n n y

7 G. Patterson, History and Communications. Harold Innis, Marshall McLuhan, the In ­

terpretation of History, Toronto 1990, s. 100-101 (tu i w następnych cytatach, jeśli nie poda­

no inaczej, tłumaczenie własne - M.W.).

8 „Dziedzictwo Schramma” (the Schramm Legacy) to pojęcie wprowadzone przez history­ ków teorii komunikacji (m.in. E. Rogersa), którego celem jest wyjaśnienie powodu, dla którego studia nad komunikowaniem często utożsamia się ze studiami medioznawczymi i dziennikar­ skimi. Zgodnie z tą propozycją stało się tak dlatego, że Schramm dokonał instytucjonalizacji badań nad komunikacją, wykorzystując istniejące w Stanach Zjednoczonych instytuty dzien­ nikarstwa. Na ten temat zob. E. Kulczycki, „Dziedzictwo Schramma” jako źródło specyfiki

o d c z y t z a ty tu ło w a n y T h e B ia s o f C o m m u n ic a tio n . W 1951 r o k u u k a z a ł a się je g o p r a c a p o d ty m s a m y m ty tu łe m , a ro k w c z e śn ie j s ły n n e E m p ir e a n d C o m ­

m u n ic a tio n s . I n n i s s fo r m u ło w a ł w ty c h p r a c a c h f u n d a m e n t a l n e z a ło ż e n ie ,

k tó r e s ta ło się p u n k t e m w y jś c ia d la c a łeg o n u r t u b a d a ń n a d k o m u n ik a c ją : „ th e u s e o f a m e d iu m o f c o m m u n ic a tio n o v e r a lo n g p e rio d w ill to so m e e x te n t d e te r m in e th e c h a r a k t e r o f k n o w le d g e to b e c o m m u n ic a te d ”9 .

J a k w id a ć , u ję c ie tr a n s m is y jn e ro z w ija ło się ró w n o le g le z h is to r y z u ją c y m p o d e jśc ie m do m e d ió w , z a p ro p o n o w a n y m p rz e z I n n i s a - je d n e g o z „ojców z a ­ ło ży cieli” S z k o ły T o ro n c k ie j. D ru g im , z a p e w n e n a jb a rd z ie j z n a n y m , b y ł M a r ­ s h a ll M c L u h a n , o k tó r y m J a m e s W . C a re y t a k p isał:

nauczył on n as postrzegać problem kom unikacji jako problem historyczny

[podkreślenie moje - M.W.], jako problem, którego nie da się zrozum ieć w pro­ sty sposób, stosując uniw ersalne i m atem atyczne teorie kom unikacji takie, jak ie zaproponowali N orbert W iener, Claude Shannon i W arren W eaver, ja k również inni, którzy rozwijali podejście cybernetyczne i inform atyczne. Ta g ru ­ pa badaczy rozum iała kom unikację jako problem tran sm isji. W ielkim osiągnię­ ciem M cLuhana było przekonanie, że [...] zagadnienie kom unikacji nie może być analizow ane po p ro stu jako zagadnienie pojemności i szybkości, z jakim i dane m edium może rozpowszechniać b ity inform acji10 .

T ro p e m I n n i s a i M c L u h a n a p o s z li k o le jn i p rz e d s ta w ic ie le S z k o ły T oron- ckiej o ra z b a d a c z e z n i ą z w ią z a n i, m ię d z y in n y m i E ric H a v e lo c k , W a lte r O ng, J a c k G oody, D e rric k de K e rc k h o v e czy D a v id O lso n . P ro w a d z o n e w r a m a c h t a k z w a n e j W ie lk ie j T e o rii P iś m ie n n o ś c i b a d a n i a n a d k u l t u r a m i o r a ln y m i w p o r ó w n a n iu do k u l t u r p o s łu g u ją c y c h się p is m e m p o zw o liły sp o jrz e ć n a m e ­ d ia , ś ro d k i i fo rm y k o m u n ik o w a n ia w n o w y m św ie tle . U z n a n o , że m e d ia n ie ty lk o m a ją h is to r ię , a le ró w n ie ż ic h h is to r y c z n e p r z e k s z ta łc e n ia w p ły w a ły (i n a d a l w p ły w a ją ) z a ró w n o n a c h a r a k t e r rz e c z y w is to ś c i s p o łe c z n o -k u ltu ro ­ w ej, j a k i n a s t r u k t u r y p o z n a w c z e . Z w ią z a n y ze S z k o łą T o ro n c k ą E . H a v e lo c k p isa ł:

Zwrot k u piśm ienności spowodował zm iany w organizacji społeczeństwa. Zm iany te, w szczególności po w ynalezieniu druku, przyciągnęły już uwagę współczesnych uczonych [...]. Ale główny n u rt przem ian rozpoczyna się razem z w ynalezieniem samego pism a i dochodzi do p u n k tu zwrotnego w raz z w pro­ w adzeniem alfabetu greckiego. Akt słyszenia został zastąpiony aktem w idzenia [...]. Spowodowało to zm iany społeczne, ale przede w szystkim odmieniło sam um ysł ludzki, formy m yślenia i jego słownych ek sp resji11 .

Owo z a ło ż e n ie o re w o lu c y jn y m c h a r a k te r z e p r z e jś c ia od k u l t u r y z o r g a n i­ z o w a n e j w o k ó ł k o m u n ik a c ji u s tn e j do k u l t u r y p iś m ie n n e j s ta je się p u n k te m

9 H. Innis, The Bias of Communication, Toronto 2006, s. 34.

10 J.W. Carey, Marshall McLuhan: Genealogy and Legacy, w: The Toronto School of

Communication Theory..., s. 90.

11 E.A. Havelock, Muza uczy się pisać. Rozważania o oralności i piśmienności w kulturze

w y jś c ia d la szczeg ó ło w y ch b a d a ń n a d h i s t o r i ą m ed ió w , h i s t o r i ą p is m a , h i s t o r i ą k s ią ż k i itd ., a w s z y s tk ie o n e p o d z ie la ją p rz e k o n a n ie , że k o m u n ik a c ja p o le g a n ie ty lk o n a p r z e k a z y w a n iu in fo rm a c ji, a le p rz e d e w s z y s tk im j e s t c z y n n ik ie m o k re ś la ją c y m c h a r a k t e r rz e c z y w is to ś c i sp o łec zn ej - i w d o d a tk u c z y n n ik ie m p o d le g a ją c y m p r z e k s z ta łc e n io m h is to ry c z n y m .

N a le ż y p o d k re ś lić , że u s t a l e n i a te b y ły e fe k te m b a d a ń o w ysoce in te r d y ­ s c y p lin a r n y m c h a r a k t e r z e . P r z e d s ta w ic ie le S z k o ły T o ro n c k ie j a n a liz o w a li p ro c e sy , e fe k ty i te c h n o lo g ie k o m u n ik a c y jn e , o d w o łu ją c się n ie ty lk o do h is to ­ rii, a le ró w n ie ż a n tro p o lo g ii, a rc h e o lo g ii, ję z y k o z n a w s tw a . Z ja w isk o to było ró w n o z n a c z n e ze s to p n io w y m p o s z e r z a n ie m z a k r e s u p o la b a d a w c z e g o n a u k i 0 k o m u n ik a c ji, a lb o n a w e t je g o p r z e s u w a n ie m od m a te m a ty k i, c y b e r n e ty k i 1 in f o r m a ty k i w s tr o n ę n a u k sp o łe c z n y c h i h u m a n is ty c z n y c h .

T e n d e n c ja t a s t a ł a się s z c z e g ó ln ie w y r a ź n a w l a t a c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h i sie d e m d z ie s ią ty c h XX w ie k u , k ie d y do g ło su doszli, po m a te m a ty k a c h i m edio- z n a w c a c h , p r z e d s ta w ic ie le a n tr o p o lo g ii i socjologii. N a fa li p o le m ik z d o m i­ n u ją c ą p o z y c ją u ję c ia tr a n s m is y jn e g o p o ja w ił się - n ie z a le ż n ie od d o k o n a ń K a n a d y jc z y k ó w , a le cz ę sto w zg o d zie z ich p o g lą d a m i - s z e re g p ro p o zy cji a l­ te rn a ty w n y c h . B y ły to p rz e d e w sz y stk im : t a k z w a n a k o n c e p c ja o r k i e s t r a l n a 12, r e p r e z e n to w a n a p rz e z G r e g o r y ’ego B a te s o n a o ra z p rz e z k in e z je ty k ę R a y a B ir d w h is te lla , a z w ła s z c z a u ję c ie r y t u a l n e ( k o n s ty tu ty w n e ) z w ią z a n e z p r o ­ je k te m e tn o g r a f ii k o m u n ik a c ji D e lla H y m e s a 13 i J o h n a G u m p e r z a (tw o rzo n ej w r a m a c h s o c jo lin g w is ty k i), o ra z k o n c e p c ja r y t u a ł u in te r a k c y jn e g o E r ic a R o th e n b u h le r a i E r v in g a G o ffm a n a . Z a p u n k t szczy to w y ro z w o ju te g o n u r t u n a le ż y u z n a ć p ro p o z y cję k u ltu r a lis ty c z n e j k o n c e p c ji k o m u n ik a c ji i sfo rm u ło ­ w a n ie je j r y tu a ln e g o u ję c ia (r itu a l v iew ) p rz e z J.W . C a re y a .

W r a m a c h te g o a n tro p o lo g ic z n o -so c jo lo g icz n e g o n u r t u n ie k ła d z io n o j e d ­ n a k (w p rz e c iw ie ń s tw ie do S zk o ły T o ro n ck iej) szczególnego n a c is k u n a sa m o z a g a d n ie n ie h is to ry c z n o ś c i k o m u n ik a c ji. N a ty m e ta p ie h is to r ia k o m u n ik a c ji n ie i s t n i a ł a je s z c z e ja k o s a m o d z ie ln e p o le b a d a w c z e , j e d n a k w s k a z a n e w y ­ żej r o z w ią z a n ia te o re ty c z n e c z y n iły to m o ż liw y m . N ie k tó rz y p r z e d s ta w ic ie le u ję c ia ry tu a ln e g o p rz y jm o w a li z a ło ż e n ie o h is to ry c z n y m c h a r a k te r z e d z ia ła ń k o m u n ik a c y jn y c h ty lk o im p lic ite , z a s a d n ic z o je d n a k in te r e s o w a ły ic h w sp ó ł­ c z e sn e im z ja w is k a k o m u n ik a c y jn e . P o d s ta w o w ą z a s łu g ą ty c h p ro p o zy cji było z n a c z n e p o s z e rz e n ie z a k r e s u z a in te r e s o w a ń n a u k i o k o m u n ik a c ji - p r z e n ie s ie ­ n ie a k c e n tu z b a d a ń o sa d z o n y c h w tr a d y c ji c y b e rn e ty c zn o -m e d io z n a w c z e j n a

12 Na temat kształtowania się antropologii komunikacji pisze Yves Winkin w pracy A n­

tropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, tłum. A. Karpowicz, Warszawa 2008.

Winkin pozostaje krytyczny zarówno wobec ujęcia transmisyjnego (które nazywa „telegraficz­ nym” albo nawet „hydraulicznym”), jak i „orkiestrowego” (Birdwhistell, Bateson), traktując je jako dwie skrajności. Przeciwstawia je ujęciu rytualnemu i projektowi antropologii komuni­ kacji Hymesa z 1964 roku.

13 Zob. D. Hymes, The Anthropology of Communication, w: Human Communication Theory, red. F.E. Dance, New York 1967.

b a d a n i a a n tro p o lo g ic z n e i so c jo lo g ic z n e 14, j a k ró w n ie ż w y p ra c o w a n ie u ję c ia r y tu a ln e g o ( k o n s ty tu ty w n e g o ) ja k o a lte r n a ty w y d la u ję c ia tr a n s m is y jn e g o .

N a g ru n c ie u ję c ia r y tu a ln e g o h is to ry c z n o ś ć k o m u n ik a c ji w n a jw ię k s z y m s to p n iu u w z g lę d n ia ł J a m e s W . C a r e y . Z a in s p ir o w a n y p r a c a m i M c L u h a n a i s k ło n n y do k o n s tr u k ty w n e j k r y t y k i u ję c ia t r a n s m i s y j n e g o 15, w y k a z y w a ł sk ło n n o ść do „ re fle k sy w n e g o h is to r y z o w a n ia ” k o m u n ik a c ji, p y ta ją c :

J a k przem iany form i technologii kom unikacji w pływają n a wytwory nasze­ go doświadczenia? W ja k i sposób d an a technologia kom unikow ania zm ienia k sz ta łt społeczności, w ram ach której owo doświadczenie je st uzyskiw ane i wy­ rażane? Co - pod wpływem w arunków historycznych, technologicznych i spo­ łecznych - się myśli, z kim się myśli i wobec kogo się m yślenie w yraża?16

P o s ta w ie n ie t a k b rz m ią c y c h p y ta ń u m o ż liw iło ró w n ie ż s fo rm u ło w a n ie z a ­ ło ż e n ia , że k la s y c z n e , tr a n s m is y jn e u ję c ie k o m u n ik a c ji j e s t „ d z ie c k iem sw o ich cz a só w ”, że m e ta f o r a tr a n s m i s j i n ie m a c h a r a k t e r u u n iw e rs a ln e g o , lecz w y ło ­ n i ł a się p o d w p ły w e m c z y n n ik ó w h isto ry c z n o -s p o łe c z n y c h n a p rz e ło m ie X V II i X V III w ie k u 17 .

P ro p o z y c je m ię d z y in n y m i D. H y m e s a , R. B ir d w h is te lla , E . G o f fm a n a i J.W . C a r e y a m ia ły t r u d n e do p r z e c e n ie n ia z n a c z e n ie d la ro z w o ju r e fle k s ji te o re ty c z n e j n a d k o m u n ik a c ją . D z ię k i n im w y k a z a n o , że, po p ie rw s z e , m o ż ­ n a p r z e ła m a ć i p rz e k ro c z y ć d o m in a c ję u ję c ia tra n s m is y jn e g o , a po d ru g ie , że u g r u n to w a n ie n a u k i o k o m u n ik a c ji n a f u n d a m e n c ie c y b e r n e ty k i i in f o r m a ty k i w y m a g a p o s z e r z e n ia o n a u k i sp o łeczn e , z a n tro p o lo g ią n a czele. T y m s a m y m k o m u n ik a c ja z a c z ę ła b yć t r a k t o w a n a ja k o z ja w is k o k u ltu r o w e ( k o m u n ik a c ja ja k o k u l t u r a - z g o d n ie z ty tu ło w y m p o s tu la te m C a re y a ), p o d le g a ją c e u w a r u n ­ k o w a n io m sp o łe c z n y m ze w s z e lk im i k o n s e k w e n c ja m i (ró w n ie ż m e to d o lo g ic z ­ n y m i) te g o z a ło ż e n ia . N a jw a ż n ie js z ą z ty c h k o n s e k w e n c ji było w y jście k o m u - n ik o lo g ii z „ z a k lę te g o k r ę g u ” b a d a ń w y łą c z n ie m ed io - i p ra s o z n a w c z y c h , czyli z n a le z ie n ie a l t e r n a t y w y d la „ d z ie d z ic tw a S c h r a m m a ”. O d tą d p r z e d m io te m z a in te r e s o w a n ia b a d a c z a k o m u n ik a c ji n ie m u s ia ły być ju ż ty lk o , p r z y k ła d o ­ wo, in fo rm a c je p ra s o w e i o d d z ia ły w a n ia p ro p a g a n d o w e w p o lity c e , a le ró w ­ n ie ż c o d z ie n n e k o n w e rs a c je , in te r a k c je sy m b o lic z n e w s k a li m ik ro . S p e k tr u m o b sz a ró w z a in te r e s o w a n ia k o m u n ik o lo g ó w z n a c z n ie się p o szerzy ło .

14 Podobne położenie nacisku na socjologiczne aspekty nauki o komunikacji dotyczy rów­ nież tak zwanego nurtu krytycznego, nie wspominam jednak o nim szerzej, ponieważ nie ode­ grał on większej roli w kształtowaniu się historii komunikacji.

15 Przykładem może być artykuł Careya Technology and Ideology: The Case of the Tele­

graph, w: J.W. Carey, Communication as Culture. Essays on Media and Society, New York

2009, w którym analizował on wpływ tego medium na społeczeństwo amerykańskie, nie od­ wołując się do transmisyjnego ujęcia komunikacji, lecz kładąc nacisk na społeczno-kulturowe implikacje tego zjawiska.

16 Tamże, s. 64.

17 W kwestii historyczności transmisyjnego ujęcia komunikacji odsyłam głównie do ar­ tykułu Emanuela Kulczyckiego Źródła transmisyjnego ujęcia procesu komunikacji, „Studia Humanistyczne AGH” 2011, nr 1, s. 21-34.

Wyłanianie się historii komunikacji w końcu XX wieku

P r z y w o ła n e w p o p r z e d n ie j c z ę śc i s ta n o w i s k a p o z w a la ją z a o b s e rw o w a ć z n a m ie n n y c ią g p r z e k s z ta łc e ń i p rz e ło m ó w w św ia d o m o ś c i m e to d o lo g ic z n e j b a d a c z y , d z ię k i k tó r e m u m o żliw e s ta ło się o tw a rc ie k o m u n ik o lo g ii n a z n a c z ­ n ie s z e rs z y n iż w c z e śn ie j z a k r e s p ro b le m ó w te o re ty c z n y c h . P u n k t e m w y jśc ia j e s t p o d e jśc ie tr a n s m is y jn e o ra z b a d a n i a ilo ścio w e n a d p r a s ą i in n y m i m e ­

d ia m i m a so w y m i. W ra z z u p ły w e m c z a s u o b s z a r z a in te r e s o w a ń p o s z e rz a się, o b e jm u ją c w y m ia r sp o łe c z n y i m ię d z y k u ltu r o w y k o m u n ik a c ji, j a k ró w n ie ż s ię ­ g a ją c w p rz e sz ło ść , k u h is to r y c z n y m p r a k ty k o m k o m u n ik a c y jn y m , d a w n y m m e d io m i m in io n y m w y o b ra ż e n io m z b io ro w y m o k o m u n ik a c ji.

B ez t a k ic h p rz e ło m ó w , b e z ow ego p o s z e r z e n ia p o la b a d a w c z e g o tr u d n o b y ło b y w y o b ra z ić so b ie p rz e b ie g w sp ó łc z e sn y c h b a d a ń n a d d z ie ja m i k o m u n i­ k a c ji. O d k ry c ie , że k o m u n ik a c ja to n ie ty lk o p u b lik o w a n ie a r ty k u łó w p r a s o ­ w y c h n a u ż y te k w sp ó łc z e sn y c h sp o łe c z e ń s tw z a c h o d n ic h , a le i w y k o n y w a n ie r y tu a ln e g o t a ń c a p rz e z A b o ry g e n ó w , d o p ro w a d z iło do teg o , iż b a d a c z e z a c z ę li tr a k to w a ć z ja w is k a k o m u n ik a c y jn e ja k o z ró ż n ic o w a n e , u w a r u n k o w a n e k u l t u ­ row o, z m ie n n e i w z g lę d n e . N a to m ia s t d o k o n a n e p rz e z p r z e d s ta w ic ie li S zk o ły T o ro n c k ie j o d k ry c ie , że fo rm y i ś r o d k i k o m u n ik a c ji n ie ty lk o z m ie n ia ły się w c z a sie , a le ró w n ie ż w p ły w a ły n a k s z t a ł t p rz e s z ły c h s t r u k t u r sp o łe c z n y c h , pozw oliło u z n a ć z a ró w n o z ró ż n ic o w a n ie , j a k i h is to ry c z n o ś ć p r a k ty k k o m u n i­ k a c y jn y c h . K o lejn e b a d a n i a u k a z a ły s z e re g k o n s e k w e n c ji ty c h w c z e śn ie jsz y c h u s ta le ń , p ro w a d z ą c ju ż b e z p o ś re d n io do u k o n s ty tu o w a n ia się h i s to r ii k o m u n i­ k a c ji ja k o w y ró ż n io n e j s u b d y s c y p lin y k o m u n ik o lo g ii.

Ł a tw o z a u w a ż y ć , że ó w cz e sn e z a in te r e s o w a n ie h is to r y c z n y m i a s p e k ta m i z ja w is k k o m u n ik a c y jn y c h w y k a z y w a li w m n ie js z y m s to p n iu s a m i te o re ty c y k o m u n ik a c ji, a w w ię k s z y m - h is to r y c y k u l t u r y , a n tro p o lo d z y , l i t e r a t u r o ­ z n a w c y czy filozofow ie. J a k u ją ł to J o h n D. P e te r s , „z n a jb o g a ts z y m filozoficz­ n ie m y ś le n ie m o k o m u n ik a c ji - u jm o w a n e j ja k o p ro b le m in te r s u b ie k ty w n o ś c i b ą d ź tr u d n o ś c i w o s ią g a n iu p o r o z u m ie n ia - m a m y do c z y n ie n ia n a jc z ę śc ie j ta m , g d z ie n a jr z a d z ie j u ż y w a się sło w a k o m u n ik a c ja ”18. W w ie lu w y p a d k a c h m a m y w ięc do c z y n ie n ia z s y tu a c ja m i, w k tó r y c h h is to r y c y z a in te r e s o w a n i s ą sz e ro k o lu b w ą s k o ro z u m ia n y m i p r a k ty k a m i k o m u n ik a c y jn y m i, a le n ie o k r e ­ ś la ją s a m y c h sie b ie m ia n e m „ h is to ry k ó w k o m u n ik a c ji” a n i te ż n ie p r z e ja w ia ­ j ą z a in te r e s o w a n ia a n a liz o w a n ie m i d e fin io w a n ie m s a m e j k o m u n ik a c ji. J o h n

N e ro n e p is a ł o te j a s y m e tr ii n ie b ez iro n ii:

Historycy nie in te re su ją się zbytnio badaniam i n ad kom unikacją ani w ynikam i b ad a ń historycznych prowadzonych przez teoretyków kom unikacji, aczkolwiek sam i z ochotą pożyczają od nich czasem koncepcję lub dwie. Z drugiej strony badacze kom unikacji często adoptują historyków - np. E lisabeth E isenstein - wciągając ich w rozw ażania, w których tam ci nie zam ierzali uczestniczyć.

18 J . D. Peters, Speaking into the Air. A History of the Idea of Communication, Chicago 1999, s. 7.

Aby osiągnąć pełną tożsam ość jako odrębne pole badawcze, h isto ria k om unika­ cji będzie m usiała uporać się z tą a sy m e trią 19 .

N e ro n e z a p e w n e m a ra c ję , że h i s t o r i a k o m u n ik a c ji w y m a g a w ię k sz e j k o h e ­ re n c ji te o re ty c z n e j i z n a c z n ie s iln ie js z e j „ sa m o św ia d o m o śc i m e to d o lo g ic z n e j” b a d a c z y , ty m n ie m n ie j n a o b e c n y m e ta p ie je j ro z w o ju w z a je m n e p r z e n ik a n ie się je j z in n y m i o b s z a r a m i h u m a n is ty k i p rz y n o s i n ie n a jg o rs z e r e z u lta ty .

W ty m b a r d z o p o b ie ż n y m p rz e g lą d z ie n a le ż y p rz y w o ła ć p r z y n a jm n ie j b a ­ d a n ia n a d w p ły w e m p o ja w ie n ia się i u p o w s z e c h n ie n ia d r u k u w e w czesn o n o - w o ż y tn e j E u ro p ie , p ro w a d z o n e m ię d z y in n y m i p rz e z R. D a r n to n a i E liz a b e th E i s e n s t e i n 20, a ta k ż e p r ę ż n y n u r t h i s t o r i i k s ią ż k i, r e p r e z e n to w a n y m ię d z y in n y m i p rz e z R o g e ra C h a r t i e r a czy S te v e n a F is h e r a , ro z w ija ją c y się ró w n ie ż w k i e r u n k u h is to r ii le k tu r y . Z w ła sz c z a w p r z y p a d k u p ra c D a r n to n a i R. C h a r ­ t i e r a w y ra ź n ie z a r y s o w a n a j e s t te n d e n c ja , b y m e d ia tr a k to w a ć n ie ty lk o ja k o n a r z ę d z ia p r z e k a z y w a n ia in fo rm a c ji, a le ra c z e j ja k o w y tw o ry k u l t u r y m a ją c e sw o ją h is to r ię , o s a d z o n e w k o n k r e tn y m k o n te k ś c ie sp o łe c z n y m i - co w y d a je się sz c z e g ó ln ie is to tn e - m a ją c e is to tn y w p ły w n a k s z t a ł t o d n o ś n y c h s p o łe ­ c z e ń s tw h is to ry c z n y c h .

F a k ty c z n e p o łą c z e n ie w y s iłk ó w b a d a c z y r e p r e z e n t u j ą c y c h p o s z c z e g ó l­ n e n u r t y - S z k o łę T o ro n c k ą , h is to r ię k u l t u r y o ra z a n tro p o lo g ię k o m u n ik a c ji - n a s tą p iło dość p óźno. W l a ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h XX w ie k u m ię d z y in n y m i B u r k e z a c z ą ł p re z e n to w a ć a r g u m e n ty n a rzecz u k o n s ty tu o w a n ia się „sp o łecz­ n ej h i s to r ii k o m u n ik a c ji” (S o c ia l H is to r y o f C o m m u n ic a tio n ) lu b „ k u ltu ro w e j h i s t o r i i k o m u n ik a c ji” ( C u ltu r a l H is to r y o f C o m m u n ic a tio n ), k t ó r a b y ła b y s k o n c e n tr o w a n a b e z p o ś re d n io n a z ja w is k a c h k o m u n ik a c y jn y c h i w s p ie ra ła b y się n a o k re ś lo n e j m e to d o lo g ii b a d a ń h is to ry c z n y c h , z d z ie d z ic tw e m f r a n c u ­ sk ie j S z k o ły A n n a le s n a czele. J e g o z d a n ie m , „w o s ta tn ic h k ilk u l a ta c h ro z w i­ n ą ł się w z g lę d n ie n o w y o b s z a r b a d a ń h is to ry c z n y c h , k tó r y m o że być o k re ś lo n y ja k o sp o łe c z n a h i s t o r i a ję z y k a , s p o łe c z n a h i s t o r i a m o w y a lb o ja k o sp o łe c z n a h i s t o r i a k o m u n ik a c ji”21

W o s ta tn ic h d w ó ch d e k a d a c h w ie lu b a d a c z y z a re a g o w a ło z e n tu z ja z m e m n a p o w yżej p rz y to c z o n e p o s tu la ty , czego e fe k te m b y ły lic z n e o p ra c o w a n ia p o ­ d e jm u ją c e r o z m a ite a s p e k ty h is to r ii k o m u n ik a c ji22. N a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a ­ s łu g u ją p ra c e z z a k r e s u h is to r ii id e i k o m u n ik a c ji, z w ła s z c z a - c y to w a n a ju ż

19 J . Nerone, The Future of Communication History, „Critical Studies in Media Commu­ nication” 2006, nr 3, s. 255.

20 Wśród wielu znakomitych prac tych autorów na szczególną uwagę w kontekście his­

torii komunikacji zasługują przede wszystkim: R. Darnton, Revolution in Print: The Press

in France 1775-1800, Berkeley 1989, oraz E. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change, Cambridge 1980.

21 P. Burke, The Social History of Language, w: tegoż, The Art of Conversation, Cam­ bridge 2007, s. 1-9.

22 Między innymi: S. Menache, The Vox Dei: Communication in the Middle Ages, New York 1990; Communication in History: Technology, Culture, Society, red. D. Crowley, P. Hayer, Boston 2006; F. de Vivo, Information and Communication in Venice: Rethinking Early Mo­

dern Politics, Oxford 2007; Cultures and Communication from Reformation to Enlightment,

Renais-- S p e a k in g in to th e A ir . A H is to r y o f th e Id e a o f C o m m u n ic a tio n J . D . P e te r s a (1 9 9 9 ) i s p o łe c z n e j h i s t o r i i m e d ió w , w ty m S p o łe c z n a h is to r ia m e d ió w . O d

G u te n b e rg a d o I n te r n e tu A sy B r ig g s a i B u r k e ’a 23 .

N a le ż y p o d k r e ś lić , że w ie le p r a c p u b lik o w a n y c h w o s ta tn ic h l a t a c h do­ ty c z y k o m u n ik a c ji sp o łe c z n e j w E u r o p ie o k r e s u w c z e sn o n o w o ż y tn e g o , g łó w ­ n ie z e w z g lę d u n a d o n io sło ść w y n a le z ie n ia i u p o w s z e c h n ie n ia s ię d r u k u w ty m o k re s ie p rz y je d n o c z e sn y c h in te n s y w n y c h p rz e k s z ta łc e n ia c h sp o łecznych w ró ż n y c h w y m ia ra c h ó w cz esn ej rz e c z y w is to ś c i sp o łe c z n o -k u ltu ro w e j, a z a in ­ te r e s o w a n ie e p o k ą w c z e s n o n o w o ż y tn ą z o s ta ło z a in ic jo w a n e g łó w n ie p r a c a m i E . E is e n s te in i D a r n to n a . Z a r a z e m k o n ty n u o w a n e s ą i ro z w ija n e b a d a n i a n a d k o m u n ik a c ją w s ta ro ż y tn o ś c i, k tó r e n a le ż y tr a k to w a ć ja k o p o d jęcie te m a ty k i z a in ic jo w a n e j w c z e śn ie j p rz e z H a v e lo c k a i O n g a.

Do sz c z e g ó ln ie w a ż n y c h ź ró d e ł in s p ir a c ji w s p ó łc z e s n y c h h is to r y k ó w k o ­ m u n ik a c ji n a le ż y z a liczy ć tr a d y c ję fra n c u s k ie j n o u v e lle h isto rie , a z w ła sz c z a d o ro b e k w s p o m n ia n e j ju ż S z k o ły A n n a le s . W ty m k o n te k ś c ie z n a c z e n ie m a g łó w n ie p r o je k t h i s to r ii m e n ta ln o ś c i, s ta n o w ią c y k o n s e k w e n c ję teg o , co B u r k e n a z w a ł „ re w o lu c ją w e fra n c u s k ie j h is to r io g r a f ii”24. N o w a to rs k ie ro z w ią z a n ia m e to d o lo g ic z n e z a p ro p o n o w a n e p rz e z tw ó rcó w S z k o ły A n n a le s - M a r c a B lo­ c h a i L u c ie n a F e b v r e ’a - za o w o c o w a ły w l a ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h i o s ie m ­ d z ie s ią ty c h XX w ie k u ro z w in ię c ie m w c z e ś n ie js z y c h k o n c e p c ji o u tilla g e m e n ta l L. F e b v r e ’a o ra z id e i „ h is to rii m e n ta ln o ś c i z b io ro w e j” (h isto ire d e s m e n ta lité s

co lle c tiv e ) G e o rg e s ’a L e fe b v re ’a. D o z a in ic jo w a n ia b a d a ń n a d h i s t o r i ą m e n ­

ta ln o ś c i p rz y c z y n ili się g łó w n ie M ic h e le V ovelle, P h ilip p e A riès o ra z J a c q u e s L e Goff. W o s ta tn ic h l a ta c h p o ja w iła się te n d e n c ja , b y o b o k h is to r ii p r a k ty k k o m u n ik a c y jn y c h i h is to r ii m e d ió w b a d a ć ró w n ie ż h is to r y c z n e w y o b r a ż e n ia zb io ro w e o k o m u n ik a c ji, o d w o łu ją c się do k o n c e p c ji m e n ta ln o ś c i o ra z d a w n ie j­ szej h i s to r ii idei. P r a c e D a r n to n a , B u r k e ’a i P e t e r s a s ta n o w ią r e p r e z e n ta ty w ­ n e p rz y k ła d y te j te n d e n c ji. N a to m ia s t p r z y w o ła n a w e w s tę p ie f u n d a m e n t a l n a p r a c a w y d a n a n a po­ c z ą tk u 2 0 1 3 r o k u - T h e H a n d b o o k o f C o m m u n ic a tio n H is to r y - m o ż e być t r a k t o w a n a j a k o m o m e n t s y m b o lic z n e g o u k o n s t y t u o w a n i a się h i s t o r i i k o ­ m u n ik a c ji ja k o s u b d y s c y p lin y k o m u n ik o lo g ii. J e j a u to r z y p o s z u k u ją w s p ó l­ n e g o m ia n o w n ik a d la r o z m a ity c h o d m ia n h i s t o r i i k o m u n ik a c ji i o d n a jd u ją go w p o ję c iu re fle k s y w n e g o h is to ry c y z o w a n ia z ja w is k k o m u n ik a c y jn y c h . Ic h z d a n ie m

refleksyw ne historycyzowanie odnosi się do badaczy zajm ujących się w szystki­ mi obszaram i b ad ań n ad kom unikacją i oznacza uznanie historyczności przed­ miotów ich zainteresow ań, ja k również potrzebę uw zględniania w badaniach

sance Italy, Cambridge 1999; Epea and Grammata. Oral and Written Communication in A n­ cient Greece, red. I. Worthington, J.M. Foley, Leiden 2002.

23 A. Briggs, P. Burke, Social History o f Media: From Gutenberg to Internet, Cam­ bridge 2006 (wyd. polskie: Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, tłum. J. Jedliński, Warszawa 2011).

24 Odsyłam do pracy Burke’a The French Historical Revolution: The Annales School

wiedzy historycznej, rozum ianej chociażby tylko jako k o n tek st w yjaśniania współczesnych zjaw isk kom unikacyjnych25 .

Być m o że j e s t to p ie r w s z a p o w a ż n a p r ó b a u je d n o lic e n ia r o z m a ity c h o b s z a ­ ró w h is to r ii k o m u n ik a c ji i n a d a n i a im o k re ślo n e j „ s a m o św ia d o m o śc i m e to d o ­ lo g ic z n e j”, do czego n a w o ły w a ł k i l k a l a t w c z e śn ie j N e ro n e , p o d k re ś la ją c p r o b ­ le m y w y n ik a ją c e z b a r d z o w y so k ie g o s to p n ia in te r d y s c y p lin a r n o ś c i h is to r ii k o m u n ik a c ji:

h isto ria kom unikacji w ykazuje postępujący b ra k koherencji teoretycznej. J e st ta k interdyscyplinarna i eklektyczna ja k żadna in n a z pokrew nych jej dyscyplin [...]. Bez w yraźnego określenia tożsam ości dyscyplinarnej historycy kom unika­ cji nigdy nie będą cieszyć się ta k im poważaniem , jak ie m ają inni historycy26 . N ie w y k lu c z o n e , ż e p rz y w o ła n y H a n d b o o k ..., r e d a g o w a n y p rz e z g ro n o n a j­ w y b itn ie js z y c h s p e c ja lis tó w w te j d z ie d z in ie , o k a ż e się k a t a l i z a t o r e m ty c h p r z e m ia n . I n n y m d o b ry m p r z y k ła d e m u g r u n t o w a n i a h i s t o r i i k o m u n ik a c ji m o że być p r a c a p o d r e d a k c ją D a v id a P a r k a i J e f f e r s o n a P o o le y a T h e H is to r y

o f M e d ia a n d C o m m u n ic a tio n R e se a rc h : C o n te ste d M e m o r ie s 27.

Główne obszary historii komunikacji

Z a ry s o w a n ie w p o p rz e d n ic h c z ę śc ia ch p r z e b ie g u k s z ta łto w a n ia się h is to r ii k o m u n ik a c ji p o z w a la n a p ró b ę s k o r e lo w a n ia p o sz c z e g ó ln y c h n u r tó w z o k r e ­ ś lo n y m i o b s z a r a m i (czy a s p e k ta m i) h i s t o r i i k o m u n ik a c ji. T a k ie o d n ie s ie n ie o b s z a ró w h i s t o r i i k o m u n ik a c ji do n u r tó w , k tó r e m ia ły i n a d a l m a ją w p ły w n a je j p o w s ta n ie i rozw ój, p o z w a la n a le p s z e z ro z u m ie n ie w z a je m n y c h re la c ji ty c h o b sz a ró w o ra z d o p re c y z o w a n ie ic h z a k re só w . M o ż n a , j a k s ą d z ę , w s k a z a ć t r z y g łó w n e o b s z a r y h i s t o r i i k o m u n ik a c ji, k tó r y m i są: h i s t o r i a m e d ió w , h i s t o r i a p r a k t y k k o m u n ik a c y jn y c h o ra z h is to ­ r i a w y o b r a ż e ń z b io ro w y c h o k o m u n ik a c ji. N a le ż y p o d k re ś lić , ż e o b s z a r y te - lu b a s p e k ty - p o w in n y b yć tr a k to w a n e ja k o śc iśle z w ią z a n e ze so b ą, a w ięc ja k o w y n ik i p r z e s u n ię c ia ś r o d k a c ię ż k o śc i z a in te r e s o w a n ia d a n e g o b a d a c z a w o k re ś lo n y m k i e r u n k u p o la, j a k i m j e s t h i s t o r i a k o m u n ik a c ji. N ie j e s t to p o ­ d z ia ł s u b d y s c y p lin y n a j a k i e ś je s z c z e b a r d z ie j szczeg ó ło w e p o la , lecz ra c z e j w s k a z a n ie tr z e c h p o s ta c i te g o s a m e g o o b s z a r u b a d a w c z e g o . I n n y m i słow y, ow e tr z y o b s z a r y h i s to r ii k o m u n ik a c ji u jm u ję ja k o s k o re lo w a n e ze so b ą, a ich w y ró ż n ie n ie d o k o n u je się g łó w n ie w „ p o rz ą d k u w y k ła d u ”.

O b s z a r p ie rw s z y - h i s t o r i a m e d ió w - j e s t z a p e w n e n a j s t a r s z y i n a j b a r ­ d ziej ro z p o w sz e c h n io n y . J e g o p o c z ą tk i s ię g a ją a m e r y k a ń s k ic h s tu d ió w p r a s o ­ z n a w c z y c h i h i s to r ii d z ie n n ik a r s tw a . P r z e d m io te m h is to r ii m e d ió w s ą dzieje

25 The Handbook of Communication History, s. 7 . 26 J. Nerone, dz. cyt., s. 260.

27 The History of Media and Communication Research: Contested Memories, red. D.W Park, J. Pooley, New York 2008.

śro d k ó w i fo rm k o m u n ik o w a n ia z u w z g lę d n ie n ie m w p ły w u , j a k i m ia ły o n e n a p o sz c z e g ó ln e a s p e k ty rz e c z y w is to ś c i s p o łe c z n o -k u ltu ro w e j w d a n y m o k re s ie h is to ry c z n y m . N ie m a l od p o c z ą tk u i s t n i e n i a w y o d rę b n io n e j r e f le k s ji te o re ty c z n e j n a d k o ­ m u n ik a c ją h i s t o r i a m e d ió w b y ła u p r a w i a n a w r a m a c h d w ó ch w io d ą c y c h n u r ­ tó w . P ie r w s z y m b y ło w s p o m in a n e w c z e ś n ie j „ d z ie d z ictw o S c h r a m m a ”, d r u ­ g im n a t o m i a s t - k a n a d y js k a S z k o ła T o ro n c k a i d e te r m in iz m tec h n o lo g ic z n y . N a jis to tn ie js z a r ó ż n ic a m ię d z y ty m i p o d e jś c ia m i s p r o w a d z a się do s p o so b u r o z u m ie n ia s a m e g o p o ję c ia „ m e d iu m ”. W r o z u m ie n iu w ę ż s z y m m e d ia u to ż ­ s a m ia n e s ą z p r a s ą , r a d ie m , te le w iz ją , w sp ó łc z e śn ie ró w n ie ż I n t e r n e t e m ( ta k z w a n e N o w e M e d ia ). N a to m ia s t w u ję c iu sz e rsz y m , z n a m ie n n y m d la S zk o ły T o ro n c k ie j, do m e d ió w z a lic z a się w s z e lk ie fo rm y i ś r o d k i k o m u n ik o w a n ia , ró w n ie ż te p o c h o d z ą c e z o d leg łej p rz e sz ło śc i, a t a k ż e s a m ję z y k . W sp ó łc z e ś­ n ie u p r a w i a n a h i s t o r i a m e d ió w w y k a z u je te n d e n c ję p r z e c h o d z e n ia od sa m y c h ty lk o b a d a ń ilo ścio w y ch n a d p r a s ą do a n a liz o z n a c z n ie p o s z e rz o n y m z a k r e s ie u w z g lę d n ia ją c y m b o g a ty k o n t e k s t sp o łe c z n y (S o c ia l H is to r y o f M e d ia ). D o­ b r y m i p r z y k ła d a m i o p ra c o w a ń o ta k i m c h a r a k te r z e s ą m ię d z y in n y m i p r z y ­ w o ły w a n a ju ż w c z e śn ie j S o c ia l H is to r y o f M e d ia : F ro m G u te n b e rg to I n te r n e t A. B r ig g s a i B u r k e ’a (2 0 0 6 )28, j a k ró w n ie ż P e rsp e c tiv e s on M a s s C o m m u n i­

c a tio n H is to r y W illia m a D a v id a S lo a n a (1 9 9 1 )29 czy T h e C re a tio n o f M e d ia : P o litic a l O r ig in s o f M o d e r n C o m m u n ic a tio n s P a u l a S t a r r a (2 0 0 4 )30.

Z k o le i h i s t o r i a p r a k t y k k o m u n ik a c y jn y c h d o ty czy p o sz c z e g ó ln y c h r o d z a ­ jó w ty c h p r a k t y k sp o łe c z n y c h , k tó r e m o g ą być o k r e ś la n e ja k o k o m u n ik a c y jn e , a w ięc n a p r z y k ła d w y d a w a n ie i k o lp o rta ż p ra s y , p is a n ie listó w , k o n w e rs a c ja s a lo n o w a itp . O b s z a r t e n p o z o s ta je p o d s iln y m w p ły w e m h is to r ii i a n tro p o lo ­ g ii k u ltu r y , czego z n a k o m ity m p r z y k ła d e m s ą p ra c e D a r n to n a i E is e n s te in .

W t a k i m u ję c iu p r a k ty k i k o m u n ik a c y jn e tr a k to w a n e s ą ja k o sp ecy ficzn y ro d z a j p r a k ty k sp o łe c z n y c h , n a t o m i a s t p o sz c z e g ó ln e p r z y p a d k i re a liz a c ji d a ­ n e j p r a k t y k i k o m u n ik a c y jn e j m o ż n a o k re ś lić m ia n e m d z ia ła n ia k o m u n ik a c y j­ n eg o . O czy w iście, p r z y k ła d e m p r a k t y k i k o m u n ik a c y jn e j m o że b yć p r a k t y k a p o le g a ją c a n a re d a g o w a n iu , d r u k o w a n iu i r o z p o w s z e c h n ia n iu p r a s y , a ty m s a m y m o b s z a r h i s to r ii p r a k t y k k o m u n ik a c y jn y c h p r z e p la ta się z h i s t o r i ą m e ­ diów . D a n a p r a k t y k a k o m u n ik a c y jn a j e s t je d n a k r o z p a tr y w a n a z u w z g lę d n ie ­ n ie m in n y c h p r a k t y k sp o łe c z n y c h , co p o z w a la w łą c z a ć b a d a n i a n a d h is to ry c z ­ n y m i p r a k ty k a m i k o m u n ik a c y jn y m i w z a k r e s h is to r ii sp o łeczn ej. N a jb a rd z ie j z n a n y m w y r a z ic ie le m i p o p u la r y z a to r e m ta k ie g o p o d e jś c ia p o z o s ta je B u r k e 31 . N a t o m i a s t sz c z e g ó ln ie g o d n y m i u w a g i w s p ó łc z e s n y m i r e a liz a c ja m i h i s to r ii

28 A. Briggs, P. Burke, dz. cyt.

29 W.D. Sloan, Perspectives on Mass Communication History, New York 1991.

30 P. Starr, The Creation o f Media: Political Origins of Modern Communications, New York 2004.

31 W tym kontekście odsyłam do niektórych jego prac, na przykład: P. Burke, Historia

kulturowa. Wprowadzenie, tłum. J. Hunia, Kraków 2012, czy New Perspectives on Historical Writing, red. P. Burke, Cambridge 2006.

p r a k t y k k o m u n ik a c y jn y c h s ą w y r a s ta ją c e z tr a d y c ji S z k o ły A n n a le s p ro je k ty h is to r ii k s ią ż k i i h is to r ii c z y ta n ia 32

W re sz c ie a s p e k te m trz e c im , s to s u n k o w o n a js ła b ie j r o z w in ię ty m i z a r a z e m n a jb a r d z ie j p ro b le m a ty c z n y m , j e s t h i s t o r i a w y o b ra ż e ń z b io ro w y c h o k o m u n i­ k a c ji. J e j p r z e d m io te m s ą z a ró w n o p o to c z n e , j a k i te o r e ty c z n e w y o b r a ż e n ia 0 p r a k ty k a c h k o m u n ik a c y jn y c h i o m e d ia c h , a w ięc r o z m a ite m o d ele , z d ro w o ­ ro z s ą d k o w e m n ie m a n ia , id e e czy „ m ilc z ą ce ”, im p lic y tn e z a ło ż e n ia d o ty c z ą c e k o m u n ik a c ji m ię d z y lu d z k ie j. W s p ie r a się o n a g łó w n ie n a f r a n c u s k ie j t r a d y ­ cji b a d a ń n a d w y o b ra ż e n ia m i z b io ro w y m i (E m ile D u rk h e im , M a rc e l M a u ss, L u c ie n L e v y -B ru h l) i r e p r e z e n ta c ja m i sp o łe c z n y m i (S e rg e M oscovici)33, o ra z n a t r e n d a c h w h is to r io g r a f ii z w ią z a n y c h g łó w n ie z p ro p o z y c ją „now ej h is to r ii” 1 ś ro d o w is k ie m S z k o ły A n n a le s .

W r a m a c h a n tro p o lo g ii, socjologii i h is to r ii k u l t u r y w y ró ż n ia się w ie le ro z ­ m a ity c h ro d z a jó w w y o b ra ż e ń z b io ro w y c h o d n o sz ą c y c h się do p o szc zeg ó ln y ch o b sz a ró w k u l t u r y ( n a p r z y k ła d z b io ro w e w y o b r a ż e n ia re lig ijn e , a r ty s ty c z n e , p o lity c z n e itp .), k tó ry c h s u m a s k ła d a się n a cało ścio w y „o b raz ś w ia ta ” (im a g o

m u n d i ) c h a r a k te r y s ty c z n y d la d a n e j z b io ro w o śc i lu d z k ie j. Z a k ła d a się ró w ­

n ie ż , że w s z e lk ie w y o b ra ż e n ia d o ty c z ą czegoś, że s ą r e p r e z e n ta c ja m i (o b ra z a ­ m i) r o z m a ity c h o b sz a ró w rz e c z y w isto śc i. O prócz te g o z a p e w n e r ó ż n ią się od sie b ie w z a le ż n o ś c i od m ie js c a i c z a su , w k tó r y m fu n k c jo n u je k o n k r e t n a sp o ­ łeczność. W śró d w y o b ra ż e ń zb io ro w y c h m o ż n a w y ró ż n ić ró w n ie ż w y o b ra ż e n ia zb io ro w e o k o m u n ik a c ji i to o n e w ła ś n ie s ta n o w ią p r z e d m io t trz e c ie g o o b s z a ­ r u h is to r ii k o m u n ik a c ji, o ile d o ty c z ą w y o b ra ż e ń m in io n y c h . R zecz j a s n a , t a k o k re ś lo n y p r z e d m io t im p lik u je licz n e, c z ę sto b a rd z o p o w a ż n e p ro b le m y m e ­ to d o lo g ic z n e z w ią z a n e g łó w n ie z ty m , ż e s a m e w y o b ra ż e n ia p o z o s ta ją tr w a le n ie d o s tę p n e w obec b a d a c z a , k tó r y m a do d y sp o zy cji je d y n ie p e w n e „ z a b y tk i”, n a jc z ę śc ie j w p o s ta c i z a c h o w a n y c h te k s tó w lu b o b ra zó w . P ro b le m y t e - s a m e w so b ie s ta n o w ią c e n ie z w y k le w a ż n y i in te r e s u ją c y t e m a t - z a s łu g u ją je d n a k n a o d rę b n e o m ó w ien ie , ja k o że n ie m ie s z c z ą się w r a m a c h n in ie js z e g o w yw o d u .

H is to ry c z n e w y o b ra ż e n ia zb io ro w e o k o m u n ik a c ji m o g ą być b a d a n e w o d ­ w o ła n iu do p r z y n a jm n ie j d w ó ch tra d y c ji. P ie r w s z ą z n ic h j e s t h i s t o r i a id e i (o ile ro z u m ie ć j ą ja k o „ h is to rię i n t e l e k t u a l n ą ”), d r u g ą n a t o m i a s t - h i s t o r i a m e n ta ln o ś c i. H is to r ia id e i i h i s t o r i a m e n ta ln o ś c i m o g ą być u jm o w a n e ja k o d w ie s tr o n y h i s t o r i i k u ltu r y . J a k a r g u m e n tu je m ię d z y in n y m i P a t r i c k H u t t o n 34, w p r z y p a d k u h is to r ii id e i b a d a c z e k o n c e n tr o w a li się n a k u ltu r z e „w y so k iej”, r e p r e z e n to w a n e j p rz e z e lity h is to ry c z n y c h s p o łe c z e ń s tw i u tr w a lo n e j w p o s ta ­ ci k la s y c z n y c h te k s tó w filozoficznych, teo lo g iczn y ch , j a k ró w n ie ż d z ie ł s z tu k i. N a to m ia s t p r o je k t h i s to r ii m e n ta ln o ś c i z a k ła d a ł p rz e n ie s ie n ie z a in te r e s o w a ­ n i a z e lit n a z w y k ły c h cz ło n k ó w s p o łe c z e ń s tw a , z k u l t u r y „w y so k iej” n a „ n is k ą ”. Z d a n ie m P . H u tto n a , r ó ż n ic a m ię d z y h i s t o r i ą id e i a h i s t o r i ą m e n ta ln o ś c i

32 A. Briggs, P. Burke, dz. cyt.

33 Zob. S. Moscovici, Social Representations: Explorations in Social Psychology, Cam­ bridge 2000.

34 P . H . Hutton, The History of Mentalities: The New Map of Cultural History, „History and Theory” 1981, nr 30, s. 237-238.

m o że b yć s p r o w a d z o n a do ró ż n ic y w z a k r e s ie s to s o w a n ia t e r m i n u „ k u ltu r a ”. W p ie rw s z y m p r z y p a d k u d o m in u je p e r s p e k ty w a k u l t u r y „ w y so k ie j”, w d r u ­ g im z a ś - p e r s p e k ty w a co d z ie n n o śc i, k u l t u r y m a so w e j, p e r s p e k ty w a p o to cz­ n y c h , z d ro w o ro z są d k o w y c h w y o b ra ż e ń o św iecie. Z p e rs p e k ty w y h i s to r ii k o m u n ik a c ji o z n a c z a to , że p rz e s z łe w y o b ra ż e n ia z b io ro w e o k o m u n ik a c ji m o g ą b yć b a d a n e w u ję c iu h i s t o r i i id e i lu b h is to r ii m e n ta ln o ś c i. W p ie rw s z y m p r z y p a d k u h is to r y k k o m u n ik a c ji m o że s k o n c e n ­ tro w a ć się n a ty c h p rz e s z ły c h w y o b ra ż e n ia c h o k o m u n ik a c ji, ja k ie p o d z ie la li filozofow ie, n a u k o w c y ( n a p r z y k ła d ję z y k o z n a w c y ), p o eci itd ., a k tó r e to w y ­ o b r a ż e n ia w y r a ż a li w fo rm ie p r a c te o re ty c z n y c h lu b d z ie ł s z tu k i. Z d ru g ie j s tr o n y h is to r y k k o m u n ik a c ji m o ż e s k o n c e n tro w a ć się n a p rz e s z ły c h w y o b ra ­ ż e n ia c h o k o m u n ik a c ji, j a k ie p o d z ie la li z w y k li c z ło n k o w ie h is to r y c z n y c h sp o ­ łe c z e ń s tw , czego w y r a z e m b y ły c o d z ie n n e p r a k ty k i k o m u n ik a c y jn e .

Zakończenie

J a k a j e s t p rz y sz ło ść h is to r ii k o m u n ik a c ji? J e s z c z e k ilk a l a t te m u N e ro n e w y r a ż a ł się o n ie j ze sc e p ty c y z m e m , tw ie rd z ą c , że b a rd z o w y so k i s to p ie ń i n ­ te r d y s c y p lin a r n o ś c i i w ie lo w ą tk o w o ść te g o k s z ta łtu ją c e g o się d o p ie ro o b s z a ru b a d a ń m o że s ta n o w ić je g o n a jp o w a ż n ie js z e z a g ro ż e n ie . I n te r d y s c y p lin a r n o ś ć n ie p ie rw s z y r a z m o ż e o k a z a ć się „ g rz e c h e m p ie rw o ro d n y m ”, ty m b a rd z ie j, że p o d w ie lo m a w z g lę d a m i j e s t n im o b c ią ż o n a s a m a k o m u n ik o lo g ia .

Z d ru g ie j s tr o n y j e d n ą z cech w sp ó łc z e sn e j n a u k i - i to n ie ty lk o w o d n ie s ie ­ n i u do h u m a n is ty k i - j e s t w ła ś n ie in te r d y s c y p lin a r n o ś ć i te n d e n c ja do w s p ó ł­ d z ie le n ia p rz e d m io tó w z a in te r e s o w a ń . D o ty c h c z a so w y p r z e b ie g fo rm o w a n ia się h is to r ii k o m u n ik a c ji w y k a z u je , czego s t a r a ł e m się d ow ieść, sk ło n n o ść do p o s z e r z a n ia g r a n ic p o la b a d a w c z e g o , p r z e c h o d z ą c od fa k ty c z n ie a h is to ry c z - n y c h b a d a ń n a d s ie c ia m i te le k o m u n ik a c y jn y m i, p rz e z czy sto ilościow e a n a liz y p r a s y i in n y c h m e d ió w m a s o w y c h , aż do ro z b u d o w a n y c h b a d a ń u w z g lę d ­ n ia ją c y c h b a rd z o s z e r o k i k o n t e k s t sp o łe c z n y . O k a z u je się, ż e „ n a tu r a ln y m i s p r z y m ie r z e ń c a m i” h i s t o r i i k o m u n ik a c ji s ą n ie c y b e r n e ty k a , in f o r m a ty k a czy n a w e t m e d io z n a w s tw o , a le ra c z e j a n tr o p o lo g ia i h i s t o r i a k u ltu r y , filozo­ fia, k u ltu r o z n a w s tw o . To w ła ś n ie n a ic h p o g ra n ic z u p ro w a d z o n e s ą b a d a n ia n a d h i s t o r i ą k s ią ż k i, h i s t o r i ą c z y ta n ia czy n a d w y o b r a ż e n ia m i z b io ro w y m i 0 k o m u n ik a c ji.

N ie z a le ż n ie od u z a s a d n io n e j tr o s k i b a d a c z y ta k ic h , j a k N e ro n e , n a p r z y ­ szło ść h is to r ii k o m u n ik a c ji m o ż n a sp o g lą d a ć z o p ty m iz m e m . J e s t o n a n a ty le m ło d a i p o d w ie lo m a w z g lę d a m i z n a jd u je się w ciąż w fa z ie d o p re c y z o w a n ia 1 k o n k r e ty z o w a n ia , że lic z n e e w e n tu a ln e s ła b o ś c i w c ią ż m o g ą z o s ta ć w y e li­ m in o w a n e . P ro b le m e m w a ż n ie js z y m n iż n a p r z y k ła d in s ty tu c jo n a liz a c ja h i ­ s to r ii k o m u n ik a c ji je s t , j a k s ą d z ę , „ sa m o św ia d o m o ść m e to d o lo g ic z n a ” b a d a ­ czy, p o m ię d z y k tó r y m i w c ią ż n ie je d n o k r o tn ie b r a k u j e z g o d y co do s a m e g o p r z e d m io tu ic h z a in te r e s o w a ń . N e ro n e u z n a je , że alb o h i s t o r i a k o m u n ik a c ji