Elżbieta Chyrża
Regulacyjne i stymulacyjne
rozwiązania w konstrukcji podatku
rolnego
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 26, 141-151
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X V I, 8 SECTIO H 1992
In sty tu t E k on om iki P rod uk cji, O rganizacji i Zarządzania W ydziału E konom icznego UMCS
E l ż b i e t a C H Y R Ż A
Regulacyjne i stym ulacyjne rozwiązania w konstrukcji podatku rolnego
R egu latin g and S tim u la tin g S olu tion s in the C onstruction of Incom e T ax
Obow iązujący od 1985 r. system podatku rolnego zrodził się w okresie bardzo burzliw ych dyskusji na tem at zasad funkcjonow ania rolnictw a i innych działów gospodarki narodow ej. Ocena poprzedniego podatku, zre form ow anego w 1971 r., wykazała jego niedostosowanie do w arunków eko nom icznych i społecznych w rolnictw ie.1 Z powodu wadliw ej konstrukcji oraz relaty w nie niskiego w ym iaru daw ny podatek przestał pełnić zadania w łaściw e tem u instrum entow i, zwłaszcza jego funkcje stym ulacyjną i re gulacyjną.
Rozw ażania nad koncepcją podatku rolnego w latach 1983— 1984 2 to czyły się wokół podstaw owej roli, k tó rą w now ych uw arunkow aniach eko nom iczno-społecznych pow inien pełnić podatek oraz w ynikającej z tej roli jego konstrukcji. Przew ażały opinie, iż istnieje potrzeba nadania tem u in stru m ento w i funkcji ekonom icznej.3 W szczególności podatek rolny po w inien skłaniać producentów rolnych do m aksym alnego w ykorzystania gruntów , stym ulow ać procesy m odernizacji gospodarstw (popraw a stru k tu ry obszarowej, zm iana technik w ytw arzania, popraw a efektyw ności pro dukcji), oddziaływać na wzrost produkcji rolnej oraz zm niejszać rażące dysproporcje w dochodach ludności rolniczej.4
1 D. J a s i ń s k a : P o d a t e k rolny i inne obciążenia r o ln ic tw a in d y w i d u a ln e g o
w latach 1985— 1986. In stytu t F inansów , W arszaw a 1989, s. 5.
2 Zob. „Ż ycie G ospodarcze” 1983, nr 48, „Życie G ospodarcze” 1984, nr 1, 2, 7, 8, 10.
3 Z różnicow ane b y ły stan ow isk a w k w estii znaczenia regu lacyjn ej i sty m u la - cy jn ej fu n k cji. M.in. R. M an teu ffel i K. Z dunkow ski uw ażali, iż p od staw ow e zn a czen ie m a sty m u la cy jn e od d ziaływ an ie podatku. Z k olei M. M ieszczankow ski tw ie r dził, iż p od staw ow ą fu n k cją jest regulacja dochodów rolniczych.
4 J a s i ń s k a : op. cit., s. 9, oraz S y s t e m p o d a t k u rolnego (Z arys koncepcji). P raca zbiorow a pod red. J. St. Zegara, IERiGŻ, W arszaw a 1988, s. 3.
W p rzy jętej w 1984 r. now ej konstruk cji podatku ro ln e g o 5 bardziej rozbudow ano elem enty stym ulacyjne niż regulacyjne. Takie rozw iązanie w ynikało z p rzy jęty ch zasad polityki podatkowTej: „Jako naczelną należy przyjąć zasadę, iż celem system u podatkow ego nie jest drenow anie do chodów rolników, lecz uczynienie z p odatku aktyw nego in stru m e n tu ste row ania produkcją i rozw ojem rolnictw a. Dom inować więc pow inno po dejście in stru m en taln e, a nie fisk aln e” .6
Obecnie podatek składa się z dwóch części: p o datku rolnego od g ru n tów oraz podatku od dochodów z działów produkcji specjalnej. Obowią zuje zasada jednokrotnego opodatkow ania, co oznacza, iż dana pow ierz chnia użytków rolnych objęta jest w zależności od k ieru n k u produkcji albo podatkiem rolnym od gruntów , albo podatkiem od dochodów z dzia łów produkcji specjalnej.7
W porów naniu z poprzednio obow iązującym progresyw nym podatkiem , \V k tó ry m jego w y m iar uzależniono od przychodow ości szacunkow ej z 1 h a użytków rolnych, obecny system obciążeń stw arza większe m otyw acje do w zrostu produkcji z jednostki pow ierzchni. S p rzyja tem u liniow y cha ra k te r p odatku rolnego od gruntów . Oznacza on jednakow e obciążenie każdego porów nyw alnego h e k ta ra ziemi, znajdującego się w danym okrę gu podatkow ym . W ten sposóbb gospodarstw a rolne prow adzone efek tyw nie o w ysokiej p rodukcji tow arow ej na jednostkę pow ierzchni użytków rolnych, u zyskują istotne korzyści w postaci relaty w n ie m niejszego obcią żenia podatkiem rolnym jednostki produkcji. Rozw iązanie tak ie zam ierzo ne było przez ustaw odaw cę w celu prom ow ania zarów no w zrostu produkcji z 1 ha, ja k też popraw y stru k tu ry obszarowej.
J a k podaje M. Pietrew icz łączne obciążenie h e k ta ra przeliczeniow ego w gospodarstw ie o pow ierzchni 2 ha przeliczeniow ych było w 1986 r. o ok. 50% wyższe niż tej sam ej jednostki pow ierzchni w gospodarstw ie o obszarze 10 ha.8 P onadto w gospodarstw ach drob ny ch w zrost obciążenia podatkiem był w yższy niż w gospodarstw ach w iększych. W ynika to z faktu, iż do 1984 r. gospodarstw a drobne płaciły podatek naliczany w edług n a j m niejszej staw ki podatkow ej w podatku g runtow ym oraz, że nie płaciły jednej z dwóch części podatku gruntow ego tzw. części kw otow ej. Można
5 U staw a o podatku rolnym z 15 X I 1984 r. D zien n ik U staw nr 52 z 1984 r.. poz. 268.
6 A . W o ś: P o d s t a w y na u k i o p o li ty c e ro lnej. PW R iL, W arszaw a 1987, s. 387. 7 A rt. 4, pkt. 3 u sta w y o podatku roln ym z 15 X I 1984 r., D zien n ik U sta w nr 52 z 1984 r., poz, 268.
8 M. P i e t r o w i c z: Pró ba o c e n y s y s t e m u p o d a t k u w ro ln ic tw ie . „W ieś W sp ół czesn a ” 1987, nr 12. W skład łączn ego obciążenia w ch od zą podatek rolny, F undusz U b ezp ieczen ia S p ołeczn ego R oln ik ów , u b ezp ieczenia u sta w o w e opłaty (leśne, m e lio racyjna, elek try fik a c y jn a , za urządzenia w odne), należn ości PFZ .
przypuszczać, iż w skazana przez M. Pietrew icza dyspersja poziomu św iad czeń finansow ych w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw rolnych sprzyjać pow inna procesowi popraw y ich stru k tu ry obszarowej. Jednocześnie ten k ieru n ek zm iany określony jest rów nież przez szereg innych uw arunkow ań, m.in. rynkow ych, np. przez poziom cen rolych i do stępność środków produkcji dla rolnictw a oraz artykułów żywnościowych. W okresie funkcjonow ania nowych zasad podatkow ych, tj. od 1985 r., o zm ianach s tru k tu ry obszarowej decydowały przew ażnie pozapodatkowe czynniki. D ziałały one bardziej ograniczająco na przebudow ę tej s tru k tu ry aniżeli podatek rolny na przyspieszenie procesu w ypadania gospodarstw drobnych. W arto w tym m iejscu podkreślić, iż w przypadku stosow ania licznych in stru m en tó w ekonomicznych, podstaw ow ą staje się spraw a za bezpieczenia w ew nętrznej zgodności ich działania w celu przeciw działania tw orzeniu się ew entualnych antybodźców osłabiających bądź niweczących zam ierzone sk u tk i działania ekonom icznych instru m en tów .9
W obecnym system ie obciążenie podatkiem rolnym od grun tów u sta lono w form ie n aturaln ej, tj. w rów now artości 2,5 q żyta z 1 ha przeli czeniowego, obliczaną do roku 1989 wg cen urzędow ych obow iązujących w uspołecznionych jednostkach skupu dla zbóż kontraktow anych w dniu 1.01. roku podatkow ego.10 Ze w zględu na k ilk ak ro tn ą podw yżkę w y m iaru św iadczenia podatkow ego w porów naniu z poprzednim w ym iarem (w 1983 r. p odatek w ynosił 0,5 q żyta z 1 h e k ta ra p rzeliczeniow ego)11 ustalono w ieloletni okres dojścia do określonej w ustaw ie staw ki podatku. Na 1985 r. obciążenie podatkow e przyjęto w wysokości 1,5 q żyta, a na 1986 r. — 2,0 q żyta z 1 ha przeliczeniowego. Datę wejścia w życie staw ki p o d atk u w wysokości 2,5 q żyta m iał ustalić Sejm w drodze uch w ały.12 Rok 1990 był pierwszym , w którym obciążenie podatkiem rolnym z 1 ha naliczano wg ustalonej w ustaw ie staw ki.
Podw yżka w ym iaru podatku gruntow ego była niezbędnym w arunkiem uakty w n ien ia podatku jako in stru m en tu ekonomicznego. W zględnie w y soki podatek może być skutecznym bodźcem racjonalnej gospodarki zie
B A. P o m o r s k a : E le m e n ty s t y m u l a c y j n e w k o n s t r u k c ji p o d a tk u g r u n t o w e g o
P o ls k i L u d o w e j , UMCS, L ublin 1976, s. 8.
10 Od 1990 r. w celu obliczenia w ym iaru podatku stosu je się średnie cen y sk u pu za IV k w a rta ł roku poprzedzającego rok p odatkow y (w ym iar podatku za I p ó ł rocze) i za II k w a rta ł roku popodatkow ego (w ym iar podatku za II półrocze), o g ło szone przez P rezesa G U S w D zienniku U rzęd ow ym RP „M onitor P o lsk i”. D zien n ik U sta w z 1989 r., nr 74 poz. 443.
11 A . M a j c h r z y c k a - G u z o w s k a : V a d e m e c u m p o d a t k o w e dla r o ln ik ó w . PW E, W arszaw a 1988, s. 39.
12 U staw a z dn. 28.XII.1989 r. o zm ianie n iek tórych ustaw reg u lu ją cy ch zasady opod atk ow an ia. D zien n ik U staw nr 74 z 1989 r., poz. 443.
m ią.13 Im m niejsza będzie p ro d u k cja czysta w przeliczeniu na jednostkę pow ierzchni, ty m relaty w n ie w iększa część tej produkcji obciążona zosta nie podatkiem , a zatem m niejszy będzie dochód rolniczy. Przeciw działając zjaw isku obniżania się dochodu rolniczego w sk u te k zw iększonej kw oty podatku, produ cen t pow inien podjąć staran ia w k ieru n k u intensyfikacji produkcji, co oznacza zw ykle proces m odernizacji gospodarstw a.
Poziom dochodów rolniczych k sz ta łtu ją czynniki zależne i niezależne od producenta. Spośród tych drugich istotne znaczenie m ają u w arun k o w ania natu raln e. Zadaniem po datk u rolnego, jako form y re n ty różniczko wej I, jest w yrów nanie dochodów rolniczych z ty tu łu różnic w w a ru n k ach klim atyczno-glebow ych i położenia gospodarstw a. W ym iar podatku pow i nien być określony n a podstaw ie potencjalnej produkcyjności ziemi, k tó rą określają m.in. w a ru n k i glebow o-klim atyczne. W obecnej k o nstru kcji po d atk u zauw ażam y uw zględnienie tych w arunków . Zastosow ano zasadę jednolitej staw ki podatkow ej nie od h e k ta ra fizycznego, lecz przeliczenio wego. W spółczynniki przeliczeniow e użytków rolnych w y rażają zróżnico w ane jakości gleb oraz położenia ekonomicznego gospodarstw a. Jednostki prod u k cy jn e posiadające lepsze jakościowo g ru n ty obciążono w yższym po datkiem , zaś te, k tó re p rac u ją n a słabszych g ru n tach — niższym podatkiem . W ym iar p o datku uzależniono rów nież od zaliczenia gospodarstw a do danego okręgu podatkow ego. Podziału k ra ju na 4 okręgi podatkow e do konano n a podstaw ie w yników badań IUNG w Puław ach i IERiGŻ w W ar szawie, a k ry te ria , k tó re zastosow ano są następ u jące u : 1) przyrodnicze: tj. zróżnicow anie w arun k ó w przyrodniczych, stosunki w odne, zróżnicow a nie w aru n k ów klim atycznych z uw zględnieniem u kształtow ania tere n u ; 2) ekonom iczne: tj. poziom dotychczasow ego rozw oju gospodarczego (w tym w yposażenie techniczne, organizacja ry n k u zbytu i zaopatrzenia, po ziom ośw iaty rolnej i k u ltu ry upraw ). Należy zaznaczyć, iż p rzy zaliczaniu w ojew ództw do poszczególnych okręgów podatkow ych w w iększym sto pniu uw zględniono takie czynniki, ja k rzeźba teren u , naw odnienie i klim at. Obecnie rejo n y górskie i podgórskie zakw alifikow ano do okręgów o rela ty w n ie najniższej ocenie w arunków przyrodniczo-ekonom icznych.
Zaliczenie gm in do poszczególnych okręgów podatkow ych pow oduje zróżnicow anie poziom u obciążenia podatkiem gospodarstw rolnych w po szczególnych rejo n ach k raju . Obciążenie podatkiem rolnym gospodarstw znajdujących się w Polsce cen traln ej i wschodniej jest niższe w porów na niu z poziom em obciążeń gospodarstw położonych w zachodniej i po łudniow o-zachodniej części k raju .
13 S y s t e m p o d a t k u rolnego, op. cit., s. 3. Z egara, op. cit., s. 3.
Jednakże regulacja dochodów rolniczych realizow anych przez gospo d arstw a w poszczególnych regionach k raju za pomocą podatku rolnego je st słaba. Zróżnicowanie bowiem, w skaźników przeliczeniow ych użytków rolnych w obrębie tej samej klasy m iędzy poszczególnymi okręgam i nie jest znaczne (por. tab. 1). M aksym alna rozpiętość w skaźnika przeliczenio wego dla g ru n tów w okręgach I i IV wynosi 0,5 p u nk ta w klasie I, a m i nim alna — 0,15 punk ta w klasie VI. Jeszcze m niejsze rozpiętości w ystę p u ją w poziomach w skaźników przeliczeniow ych użytków zielonych. W klasie I tych użytków różnica w skaźników m iędzy okręgiem I i IV w y nosi 0,4 punkta, a w klasie VI — tylko 0,1 punkta.
Tab. 1. W skaźniki p rzeliczen iow e u żytk ów rolnych w 4 okręgach podatkow ych
The con version in d ex es of th e arable land in 4 ta x a tio n districts R odzaje u żytk ów
rolnych G runty orne U żytki zielone Okręgi podatkow e I II III IV I II III IV
K lasy użytk ów rolnych P rzeliczn ik I 1,90 1,75 1,60 1,40 1,70 1,55 1,40 1,30 II 1,75 1,60 1,45 1,30 1,40 1,30 1,20 1,05 III a 1,60 1,45 1,35 1,20 III 1,20 1,10 1,00 0,90 III b 1,35 1,25 1,15 1,00 IV a 1,10 1,00 0#90 0,80 IV 0,75 0,70 0,60 0,55 IV b 0,80 0,75 6,65 0,60 V 0,50 0,40 0,40 0,35 0„35 0,35 0,30 0,25 VI 0,20 0,15 0,10 0,05 0,15 0,15 0,10 0,05 Ź r ó d ł o : U staw a z dn. 15X 1 1984 r. o podatku rolnym . D ziennik U staw nr 52 z 1984 r., poz. 268.
Istotniejsza jest rola podatku w zakresie regulacji dochodów rolniczych poszczególnych gospodarstw o różnej jakości gruntów . Rozpiętość w skaźni ków przeliczeniow ych m iędzy gruntam i najlepszej jakości a g ru ntam i n a j słabszym i z w yjątkiem g runtów klasy VI, które nie podlegają opodatko w aniu do 1989 r. w ynosiła ok. 4 : 1 , co oznacza, iż 1 ha fizyczny grun tó w ornych klasy I odpowiadał 1,6 przeliczeniowego, natom iast 1 ha fizyczny g ru n tó w ornych klasy V stanow ił tylko 0,4 ha przeliczeniowego. Od 1990 r. rozpiętości te są jeszcze większe i wynoszą 6,2 : 1, tj. 1 h ek tar gruntó w klasy I obciążony jest kw otą podatku przeszło 6-krotnie wyższą w porów n aniu z tą kw otą należną od 1 ha grun tó w klasy V.15
15 U staw a z dnia 28.X I I .1989 r .o zm ianie n iek tórych u sta w regu lu jących za sad y op od atk ow an ia w prow ad ziła now e przeliczniki pow ierzchni u żytk ów rolnych. D zien n ik U staw nr 74 z 1989 r.
U staw a o p odatku rolnym w prow adziła odm ienne opodatkow anie g ru n tów, zn ajd u jący ch się pod lasam i i staw am i zarybionym i.16 Do 1989 r. 1 h e k ta r fizyczny grun tó w pod lasam i odpow iadał w artości w spółczynnika przeliczeniow ego g ru n tó w ornych klasy VI, a przez 50 la t od roku na stępnego po ich zalesieniu zw olnione były z opodatkow ania. Od 1990 r. lasy nie podlegają opodatkow aniu.17 1 ha g ru n tó w pod staw am i zarybio nym i, w zależności od gatu nków ry b rów now ażny jest 1 h a przeliczenio w em u (staw y zarybione łososiem, trocią, głowacicą, palią i pstrągiem ) lub 0,2 ha przeliczeniow ego (staw y zarybione innym i gatu nk am i ryb). U zyska ne w ten sposób zróżnicow anie w ym iaru podatku w zależności od prze znaczenia gru n tó w pozwala w ykorzystać ten in stru m e n t ekonom iczny w celu regulacji dochodów z g ru n tó w porów nyw alnych z p u n k tu w idzenia cech jakościow ych.
Obecna k o n stru k cja p o datku rolnego um ożliw ia jego w ykorzystanie dla uak ty w n ien ia procesów popraw y s tru k tu ry obszarowej, racjonalnej gospo darki ziem ią i w zrostu intensyw ności produkcji. Podatek oddziałuje na te procesy pośrednio, poprzez liniow y jego ch arakter, oraz bezpośrednio, po przez system ulg i zw olnień podatkow ych.
Celem ulg i zw olnień podatkow ych jest obniżenie podatku, a zatem dostosow anie obciążeń gospodarstw do sytuacji ekonom icznej, uw zględnie nie obiektyw nych przyczyn zm niejszających przychodow ość gospodarstw, stw orzenie korzystniejszych w aru nk ów rozw oju produkcji rolnej, rów nież zagospodarow anie regionów lub zw iększenie zainteresow ania gospodarstw określonym i k ieru n k a m i p ro d u k cji ro ln e j.18
Zw olnienia i ulgi obow iązujące w obecnym system ie podatkow ym m ają ekonom iczny i socjalny ch arakter. Pierw sze z nich posiadają w ybitnie sty m ulacy jn ą rolę, a do nich należą: zw olnienia i obniżki p odatku związane z zagospodarow aniem nieużytków i pow iększeniem gospodarstw a, indyw i dualne um orzenia p o datku z ty tu łu klęsk żyw iołow ych i losowych, obniżki p odatku dla rejonów , które c h a ra k te ry z u ją się niekorzystnym i uw aru nk o w aniam i n a tu ra ln y m i (tereny górskie i podgórskie) oraz ulgi z ty tu łu n a kładów in w estycyjnych. Do ulg o socjalnym charakterze należą obniżki po d atk u z ty tu łu p ełnienia służby w ojskow ej lub jej form zastępczych. Za daniem ty ch ulg jest zm niejszenie obciążeń ty ch gospodarstw , które zm u szone są realizow ać działalność p rod uk cy jn ą przy zm niejszonych n akła dach w łasnej siły roboczej.
16 A rt. 6 i 7 u sta w y o podatku roln ym z 15 X I 1984 r. D ziennik U sta w nr 52 z 1984 r., poz. 268.
17 Por. U sta w a z dnia 28X 11 1989 r. o zm ian ie n iek tó ry ch u sta w regu lu jących zasady op od atk ow an ia, op. cit.
Oceniając konstrukcję podatku rolnego z p u n k tu w idzenia stym ulacyj- nego należy stw ierdzić, iż najdalej idącą form ą stym ulacji jest zwolnienie z opodatkow ania użytków rolnych klasy VI i Viz. Ja k podaje D. Jasińska, z szacunku w ynika, iż z powodu zwolnienia tych gleb z opodatkow ania sum a podatku gruntow ego była niższa w 1985 r. o ok. 525 m in zł, a w
1986 r. ok. 760 m in zł.19
Istotne znaczenie posiada dobrze rozw inięty system ulg z ty tu łu za gospodarow ania gruntów . G ru n ty nabyte na powiększenie gospodarstw lub otrzym ane w w yniku w ym iany i scalenia zwolniono z podatku na
1 rok, na 3 lata — g ru n ty n ab y te na utw orzenie now ych gospodarstw .20 G ru n ty pow stałe z zagospodarow ania nieużytków objęto zw olnieniem przez okres 5 lat. Po tym okresie, ustaw a przew iduje ulgę podatkow ą przez 2 lata (75% w pierw szym roku i 50% w drugim roku). Przypuszczać można, iż takie rozw iązania sprzy jają rolniczem u zagospodarow aniu ziemi, po w iększaniu gospodarstw, wreszcie służą popraw ie rozłogu gospodarstwa, 0 ile nie działają inne in stru m en ty ekonomiczne, których oddziaływ anie na te procesy m a ch arak ter przeciw staw ny.
W wojew ództw ie lubelskim , w okresie 1985— 1990 liczba ulg oraz po w ierzchnia ogólna gru n tów objętych ulgam i z ty tułu zagospodarow ania ziem i w yraźnie się zwiększyły. O ile, w roku 1985 z ulg z ty tu łu nabycia g ru n tó w korzystało 459 gospodarstw indyw idualnych, a pow ierzchnia g ru n tó w objętych tym i ulgam i w ynosiła 1181 ha, to w 1990 r. te w iel kości kształtow ały się na poziomie odpowiednio: 1637 gospodarstw 1 4543 ha. W 1987 r. tylko 1 gospodarstwo uzyskało ulgę z ty tu łu zagospo darow ania 1 ha nieużytków , a w roku 1990 — odpowiednio 31 i 121. Po dobnie kształtu ją się dane dotyczące ulg z ty tu łu grun tów otrzym anych w drodze w ym iany lub scalenia. W 1985 r. 159 gospodarstw ind yw idu al nych otrzym ało ulgi na pow ierzchnię 362 ha, zaś w 1990 r. — odpowiednio: 808 gospodarstw na 2145 h a.21
Z danych w ynika rosnący zakres działań, które przyczyniają się do lepszej gospodarki gruntam i. O ile, nie w yw ołane zostaną ograniczenia pro cesu racjo naln ej gospodarki ziemią, to należy spodziewać się zw ielokrot nienia znaczenia tego rodzaju ulg podatkow ych.
Innym rodzajem ulg, w ystępu jący ch w obecnym system ie podatko w ym są obniżki podatku dla gospodarstw inw estujących. Ich celem jest oddziaływ anie na reprodukcję rozszerzoną we w szystkich sektorach rol
19 D. J a s i ń s k a : P o d a t e k rolny..., op. cit., s. 16.
20 Od 1990 r. zw oln ion o z opodatkow ania gru n ty nabyte na u tw orzen ie n ow ego lub p o w ięzk szen ie już istn ieją ceg o gospodarstw a oraz grunty P FZ objęte w trw a łe zagosp od arow an ie na okres 5 lat. Zob. D ziennik U sta w nr 74 z 1989 r.
21 Spraw ozdania W ydziału P o lity k i R egionalnej U rzędu W ojew ód zk iego w L u b lin ie.
nictw a w celu um ożliw ienia pożądanego tem pa w zrostu produkcji rolnej. Z akres inw estycji p referow any ch ulgam i jest szeroki i obejm uje w szystkie gospodarstw a, k tó re dokonują nakładów in w estycyjnych w dziedzinie p ro dukcyjn ej. N egatyw nie oceniam y ograniczenia ulg z ty tu łu budow nictw a m ieszkaniow ego tylko dla rolników tw orzących now e gospodarstw a rolne na g ru n ta c h PFZ . Od 1990 r. ulgi te zostały w yelim inow ane.22 Na wsi istn ieją pow ażne p ro b lem y m ieszkaniow e 23, a ograniczenia takie nie sp rzy ja ją rozw iązaniu problem u grom adzenia w szystkich środków finansow ych ludności w celu popraw y ich sytuacji m ieszkaniow ej. P roponujem y zatem objęcie ulgam i z ty tu łu inw estycji, polegających na budow nictw ie m ieszka niowym , gospodarstw rolnych, w k tó rych ten rodzaj inw estycji jest eko nom icznie uzasadniony.
W ak tu aln ie obow iązującym po datku rolnym od gruntó w fu n kcjo nu ją trz y rodzaje in stru m en tó w przestrzennego zróżnicow ania obw iążeń po d atk o w y ch .24 Zastosow ano zróżnicow anie przeliczników g runtó w fizycz nych n a h e k ta ry przeliczeniow e w edług okręgów gospodarczych, ulgi dla gospodarstw , znajdujących się na teren ach górskich i podgórskich oraz możliwość zaliczania przez w ojew ódzkie rad y narodow e niektórych gm in lub wsi do innego okręgu gospodarczego. System ulg z ty tu łu tru d n y ch w aru n k ó w produ kcy jn y ch pow inien być stosow any powszechnie, a w szcze gólności objąć nim i należy gm iny, w któ ry ch zarysow ują się w yraźne te n dencje w ylu d nian ia i obniżania produkcyjności ziemi. Zjawiska, jakie w y stę p u ją szczególnie w e wschodnich rejonach k ra ju stanow ią zagrożenie rozw oju rolnictw a i w celu ich elim inacji niezbędne je st zastosowanie bodź ców ekonom icznych w postaci ulg podatkow ych, p referencyjnego k re d y tu itp.
Spośród ulg o ch arakterze socjalnym zastosowano w system ie podatko w ym obniżenie p o datk u z ty tu łu pełnienia służby w ojskow ej. Zrezygno w ano n atom iast z ulg z ty tu łu liczebności rodzin. U w ażam y, iż podatek nie pow inien służyć ochronie gospodarstw m ało w ydajnych, ale pow inien funkcjonow ać ja k każdy inn y in stru m e n t ekonom iczny, zaś problem y spo łeczne, w tym m niej korzystne w arunk i m aterialne rodzin w ielodzietnych rozw iązyw ać należy w drodze zastosow ania środków polityki socjalnej.
22 U staw a z dnia 28 X II 1989 r. o zm ian ie n iek tórych u sta w regu lu jących zasady op od atk ow an ia, op. cit.
23 P otrzeb y m ieszk a n io w e lu d n ości w si oszacow an o na ok. 2,4 m in m ieszkań; b u d yn k i i m ieszk an ia w y m a g a ją ce u lep szeń m ożna sza co w a ć na ok. 0,7— 0,8 m in. A. S t a s i a k : G łó w n e p ro b lem y b u d o w n ictw a m ieszk a n io w eg o na w si, wW ieś W sp ół c zesn a ” 1987, nr 12.
24 W podatku roln ym ob ow iązu jącym do 1984 r. in stru m en tó w przestrzen n ego zróżn icow an ia obciążeń b yło pięć, tj. okręgi gospodarcze, strefy ek onom iczne, u lgi dla sła b y ch ek on om iczn ie w si, zróżn icow an e w przekroju tery to ria ln y m sk a le p o d atk ow e, u lgi dla g osp od arstw w rejon ach p od górsk ich i górskich.
Z kolei, utrzym yw anie gospodarstw słabych ekonomicznie (np. przy w y korzystaniu ulg podatkow ych dla tych gospodarstw) u tru d n ia jednocześnie grom adzenie środków finansow ych na potrzeby socjalne.
Podatkiem rolnym od dochodów z działów produkcji specjalnej objęto gospodarstw a rolne, które prow adzą działalność bardziej dochodową, jak:
— u p raw a w szklarniach, tu nelach foliowych i inspektach oraz u p raw a grzybów i ich grzybni;
— up raw a kw iatów w gruncie oraz nasiennictwo;
— upraw a krzew ów owocowych i roślin zielonych owocujących; — szkółki drzew i krzew ów ozdobnych;
— sady jabłoniow e;
— ferm ow a hodowla drobiu rzeźnego i mięsnego; — w ylęgarnie drobiu;
— hodow la zw ierząt futerkow ych.25
W konstrukcji podatku rolnego od dochodów z działów specjalnych zauw ażam y próbę pogodzenia zadań stym ulacyjnych z regulacyjnym i. Pod staw ę opodatkow ania stanow i nie dochód rzeczywiście osiągnięty, lecz do chód szacunkowy, norm atyw ny. Podatek w ym ierzany jest w edług skali liniow o-progresyw nej. Dochód szacunkow y do kw oty 4 m in zł rocznie obciążono staw ką podatkow ą w wysokości 10%. Po przekroczeniu tej kw o ty staw ka p odatku rośnie w raz ze w zrostem dochodu.26 Pow yższa zasada obowiązuje w yłącznie indyw idualne gospodarstw a rolne. Dla jednostek go spodarki uspołecznionej ustalono stałą stopę podatkow ą w wysokości 10%. Rolnicze spółdzielnie produkcyjne opodatkow ano wg staw ek zależnych od wysokości dochodu przypadającego na rodzinę spółdzielczą.
W ydaje się, iż p rzyjęte zasady w ym iaru podatku od produkcji specjal nej oddziaływać pow inny na stru k tu rę podm iotową tej produkcji. W po rów nan iu z przepisam i podatkow ym i obowiązującym i do 1984 r. po w ierzchnia u p raw lub rozm iary produkcji specjalnej zostały obniżone, zaś przekroczenie norm ow ej pow ierzchni lub poziomu produkcji pow oduje za liczenie dochodu z całej powierzchni lub produkcji do podstaw y opodatko w ania. W ten sposób ustalony podatek osłabia m otyw acje w gospodar stw ach m ałych obszarowo, w których produkcja jest niew ielkiej skali. Jednocześnie stw arza on możliwość koncentracji produkcji, a w konse kw encji um ożliw ia obniżenie kosztów produkcji. Ponadto procesy te wiążą się z elim inacją nierentow nych producentów . Na podkreślenie zasługuje b rak obciążenia podatkiem od dochodów niektórych rodzajów upraw , np. w arzyw w gruncie. Takie rozw iązanie powinno stym ulować rozwój
nie-25 Art. 1 u sta w y z 15 X 1984 r. o podatku rolnym . D ziennik U staw nr 52 z 1984 r., poz. 268.
26 A rt. 2 u sta w y o zm ianie n iektórych u staw regulujących zasady op od atk ow a nia D ziennik U staw nr 74 z 1989 ,poz. 443.
opodatkow anych, a zarazem bardziej dochodowych, kierunków produkcji zarów no w gospodarstw ach m ałych, jak i w w iększych obszarowo.
G ospodarstw a podlegające obowiązkowi podatkow em u od działów spe cjalnych objęto rów nież ulgam i, które w y stęp u ją w pierw szej części po d atk u rolnego od gruntów . S pecjalną ulgę, w ystępującą w drugiej części p odatku rolnego stanow i obniżka podatku z ty tu łu ko n trak tacji produkcji. Obecnie, nie m a ona większego znaczenia ze w zględu na rosnący zakres gospodarki rynkow ej. Szczególnego rodzaju ulgę stanow i z kolei nieuzna w anie za dział specjalny niektóry ch rodzajów u p raw przez określony czas po ich w prow adzeniu, np. sadów jabłoniow ych przez 7 lat po roku, w k tó rym zostały założone, u p raw truskaw ek, poziom ek i m alin w roku n a sadzenia.
W zw iązku z pow yższym i rozw ażaniam i nasuw ają się następujące w n io sk i:
1. Liniow y c h a ra k te r p odatku rolnego w przeciw ieństw ie do podatku o skali progresyw nej stw arza większe m otyw acje do w zrostu produkcji z jednostki pow ierzchni oraz do popraw y stru k tu ry agrarnej.
2. R elatyw nie w ysoki poziom św iadczeń podatkow ych może skutecznie oddziaływ ać m.in. n a procesy racjonalnej gospodarki ziemią.
3. R egulacja dochodów rolniczych w poszczególnych regionach k ra ju je st słaba. W ynika to z relaty w n ie niew ielkiej rozpiętości wskaźników przeliczeniow ych w obrębie tej samej klasy m iędzy poszczególnymi okrę gami.
4. Znaczniejsza jest rola p odatku w zakresie regulacji dochodów w po szczególnych gospodarstw ach o zróżnicow anej jakości gruntów . M aksym al na rozpiętość w skaźników przeliczeniow ych dla klas I i V w ynosi ok. 6,2 : 1, co oznacza, iż 1 h e k ta r fizyczny klasy I obciążony jest kw otą po d atk u ponad 6 razy wyższą w porów naniu z tą kw otą p rzypadającą z 1 ha g run tó w klasy V.
5. System ulg i zw olnień z ty tu łu zagospodarow ania ziemi sprzyja po praw ie s tru k tu ry ag rarn ej oraz kształtow aniu praw idłow ego rozłogu go spodarstw a.
6. Ulgi z ty tu łu inw estycji m ają znaczenie wspom agające proces in w estow ania. Zauw ażam y potrzebę stosow ania ulg w odniesieniu do go spodarstw , w k tórych budow nictw o m ieszkaniow e jest ekonom icznie uza sadnione.
7. Istn ieje rów nież potrzeba zastosow ania obniżek podatkow ych dla re jonów słabych ekonomicznie. Uw ażam y, iż z tego rodzaju ulg pow inny korzystać rejo n y tzw. ,,ściany w schodniej” .
8. Liniow o-progresyw na skala w p odatku od dochodów z działów p ro dukcji specjalnej istotnie reg uluje poziom dochodów rolniczych.
9. Podatek od tzw. produkcji specjalnej w pływ a na decyzje producenta odnośnie do kierunku, jak też wielkości produkcji.
10. Obecny podatek posiada większe znaczenie jako in stru m en t ste ru jący zachow aniem producentów rolnych. M niejsza jest natom iast rola tego podatku jako regulatora dochodów. Skuteczność zaś w pływ u tego in stru m en tu na pożądane procesy w rolnictw ie zależy nie tylko od jego kon strukcji, ale od siły i k ierun k u oddziaływ ania pozostałych bodźców eko nomicznych.
S U M M A R Y
The purpose of th e paper is to estim ate the regu latin g and stim u la tin g so lu tion s in the sy stem of th e agrarian ta x binding since 1985.
The con stru ction of th e agrarian ta x is characterized by a num ber of p ositive solu tion s am ong w h ich the fo llo w in g can be included: — the lin ear character of the agrarian ta x from th e lands; — valorization of the le v e l of ta x burden from lands in th e case o f price changes, through th e estab lish m en t of th e ta x size in th e form of fin an cial eq u iv a len t of 2,5q of rye from one con version hectare; — u n reiterated ta x on th e econom ic a ctiv ity in agriculture; — grounding the basis of th e agrarian ta x on th e lands on th e production u n it in th e form of a con version hectare, and th e ta x on th e incom e from special productions on th e norm s of incom e.
C ertain objections are raised by th e solutions in th e system of ta x reductions. W hat seem s d isturbing is lack of reductions on account of in v estm en ts in housing and lack of reductions for th e farm s from so -ca lled ’’p rob lem atic” regions.
The e fficien cy of th e effe c t of th e agrarian ta x on th e econom ic process is not o n ly d ependent on its construction but also on the force and direction of th e e ffe c t of th e rem ain in g econom ic stim uli.
