Zmiany w strukturze organizacyjnej spółdzielczości spożywców regionu lubelskiego w okresie PRL

Zbigniew Mitura

Zmiany w strukturze organizacyjnej

spółdzielczości spożywców regionu

lubelskiego w okresie PRL

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 355-378

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 21 SECTIO H 1986

Z akład N au k o P racy W ydziału E k on om iczn ego UMCS

Z b i g n i e w M I T U R A

Zmiany w strukturze organizacyjnej spółdzielczości spożywców regionu lubelskiego w okresie PRL

Изменения в организационной структуре потребительской кооперации Люблинского региона после 1944 года

Changes in Organizational Structure of Consumer Co-operative Movement of the Lublin Region in the Period of the Polish People’s Republic

UWAGI WSTĘPNE

Spółdzielczość spożywców reprezentow ana obecnie w polskim ru ch u spółdzielczym przez „Społem ” C e n tra ln y Zw iązek Spółdzielczości Spo­ żywców jest — poza h andlem państw ow ym i w iejską spółdzielczością zaopatrzenia i zbytu — jedną z trzech najw iększych organizacji handlu detalicznego w Polsce. Działając na terenie m iast wspólnie z han d lem państw ow ym m usiała w toku swego rozw oju stale udow adniać swą r a ­ cję b y tu i społeczną przydatność.1 Spółdzielczość spożywców jest z jednej stro n y przedsiębiorstw em o ch arak terze gospodarczym, z drugiej zaś organizacją społeczną zrzeszającą konsum entów prow adzącą rozległą dzia­ łalność społeczno-wychowawczą. Węzłowe problem y rozw oju spółdziel­ czości spożywców w y p ły w ają zatem z jej rozlicznych funkcji gospodar­ czych i społecznych, realizow anych w zm iennych w aru nk ach społeczno- -gospodarczych i organizacyjnych determ inow anych przez różnorodne czynniki, w ty m także stałe w spółzaw odnictwo z innym i form am i w łasno­

1 Por. H. C h o ł a j : Teoria spółdzielczej własności socjalistycznej [w] Spół­

dzielczość w Polsce Ludowej. Wybrane zagadnienia społeczno-ekonomiczne. Praca

zbiorowa pod red. T. Kowalaka, Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1969, s. 31, id.; Teo­

retyczne p o d sta w y socjalistycznej spółdzielczości spożyw ców [w] Socjalistyczna spółdzielczość sp oży w c ów w Polsce Ludow ej, Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1970,-

ści.2 Specyficzna rola spółdzielczości spożywców w ru ch u spółdzielczym w ynika także z jej genezy. Spółdzielczość spożywców zapoczątkow ała ru ch spółdzielczy w gospodarce k apitalistycznej, a także odegrała w io­ dącą rolę w rozw oju spółdzielczości socjalistycznej.3 O dzw ierciedleniem złożonych procesów rozw oju tej form y działalności gospodarczej są p rze ­ obrażenia organizacyjne, jakie dokonały się w spółdzielczości spożyw ­ ców w k ra ju i regionie lubelskim w okresie czterdziestolecia P R L .4

SPÓŁDZIELCZOŚĆ SPOŻYWCÓW

W OKRESIE ODBUDOWY GOSPODARKI ZE ZNISZCZEŃ WOJENNYCH

W Polsce po odzyskaniu niepodległości w ładza ludow a rozpoczęła re a ­ lizację p ro g ram u społeczno-politycznego lew icy polskiej, w k tó ry m to procesie spółdzielczość odegrała znaczącą rolę. Ju ż M anifest PK W N z 22.07.1944 roku głosił, że państw o popierać będzie szeroki rozw ój spół­ dzielczości. Rezolucja KC P P R z w rześnia 1944 roku stw ierdzała, że m a­ sow y ru ch spółdzielczy pow inien stać się jedną z podstaw ow ych form zw iększania in icjaty w y najszerszych w a rstw społeczeństw a. Jednocze­ śnie spółdzielczość ze swej stro ny deklarow ała całkow itą gotowość w łą­ czenia się w n u rt postępow ych reform . W ładza Ludow a zapow iadała bo­ wiem realizację ty ch sam ych celów społeczno-politycznych, o k tó re od lat w alczyli postępow i działacze spółdzielczy.5

Szczególnie w ażną rolę w om aw ianym procesie odegrała spółdzielczość spożywców Lubelszczyzny. U dzieliła ona pełnego poparcia ty m siłom po­ stępow ym , k tó re w pierw szych dniach po w yzw oleniu określały k ieru n k i rozw oju oraz p ersp ek ty w y p rzem ian społeczno-gospodarczych k ra ju i wo­ jew ództw a. W swej działalności k o rzy stała ona z postępow ych trad y cji ru ch u spółdzielczego, a zwłaszcza naw iązyw ała do klasow o-politycznych treści program ow ych fo rm ułow anych przez spółdzielczych działaczy le­ wicowych.

W w yniku działań w ojennych i okupacji hitlerow skiej spółdzielczość spożywców regionu lubelskiego poniosła dotkliw e stra ty . Mimo znacznego uszczuplenia su b stan cji m aterialn ej ocaleli ludzie, dośw iadczeni

działa-2 Por. J. K l e er : Zarys ekonomicznej teorii spółdzielczości w socjalizmie, PWN, Warszawa 1969, s. 8 8 i n., I. S t r z e l e c k a : Węzłowe proble m y spółdziel­

czości sp o ży w c ó w [w] Socjalistyczna spółdzielczość..., s. 13.

3 Por. K. B o c z a r : Spółdzielczość. PWE, Warszawa 1973, s. 41 i n., 177 i n.

4 Por. J. D r o z d o w i c z : Organizacja spółdzielczości w gospodarce socjali­

stycznej. Zakład Wyd. CRS, W arszawa 1962, s. 11—15, 38 i n.; E. G a r b a c i k : Spółdzielczość sp oży w c ów w Polsce Ludowej. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1973,

s. 44 i n.

5 Por. O. L a n g e : Rola spółdzielczości w budowie socjalizmu [w] Pism a eko­

Zmiany w strukturze organizacyjnej... 3 5 7 cze, k tó rzy doświadczenia spółdzielcze zdobyw ali w okresie międzywo^ jennym , a częściowo także w okresie okupacji hitlerow skiej, ocalały też w ieloletnie tra d y c je ru ch u spółdzielczego. Dzięki inicjatyw ie działaczy oraz członków ra d nadzorczych i zarządów spółdzielni funkcjonujących w okresie okupacji już w ostatnich dniach lipca i pierw szych dniach sier­ pnia 1944 roku część spółdzielni w znow iła działalność. Do najw cześniej uruchom ionych po w yzw oleniu spółdzielni spożywców należały: SS „Przyszłość” w K raśn ik u (24.07), SS „Pom oc” w Chełm ie (25.07), SS „Jedność” w L ubartow ie (6.08), LSS w Lublinie (6.08), OSS w Radzyniu Podlaskim (10.08), SS „Ś w it” w K rasnym staw ie (10.08), SS „R obotnik” w Zam ościu (10.08). Pozostała część spółdzielni wznowiła działalność do końca sierpnia 1944 roku. Jedynie w drugiej połowie stycznia 1945 w zno­ w iły swą działalność spółdzielnie leżące przy linii frontu: SS „Pom oc” w Puław ach, SS „Robotnicza” w Iren ie (Dęblin), SS „Zgoda” w K azi­ m ierzu. Ogółem do końca 1945 r. uruchom iono na Lubelszczyźnie 148 spółdzielni spożywców, w ty m typow o m iejskich 32, zakładow ych dwie i jedną wojskową. W następnej kolejności do końca 1944 roku — śla ­ dem daw nych w zorów organizacyjnych — pow stały, obok już istn ieją ­ cych Spółdzielni K olejarzy, Nauczycieli, Pracow ników Łączności, inne spółdzielnie zam knięte, k tó re organizowano przy w iększych zakładach pracy. Celem ich było uspraw nienie zaopatrzenia pracow ników w a r­ ty k u ły spożywcze, w zw iązku z dotkliw ym i trudnościam i aprow izacyj- nym i. Do w iększych spółdzielni tego ty pu należały: Spółdzielnia P o­ w szechna Pracow ników i Studentów K atolickiego U niw ersytetu L u b el­ skiego, Spółdzielnia Pracow ników Sam orządu Gospodarczego, Spółdziel­ nia Zw iązku Zawodowego Pracow ników U rzędu W ojewódzkiego itp .6

C h arak tery styczn ą cechą rozw oju spółdzielczości spożywców w om a­ w ianym okresie było kontynuow anie starej, przedw ojennej koncepcji s tru k tu ry sieci, w edług k tó rej w m iastach i m iasteczkach organizowano możliwie duże, w ielosklepow e jednostki, a na wsi gęstą sieć przew ażnie jednosklepow ych spółdzielni obejm ujących sw ym zasięgiem obszar 1— 2 wsi. W m iastach pow iatow ych zorganizowano 14 oddziałów Zw iązku Gos­ podarczego „Społem ”, k tó re spełniały rolę h u rto w n i dla okolicznych spółdzielni. Oddziały te były w yłącznym i hurtow nikam i tow arów reg la ­ m entow anych, a spółdzielnie spożywców głównym i, choć nie wyłącznym i, ich d y stry b u to ra m i w detalu.

Na szczególne uznanie w ty m okresie zasługuje działalność L u b el­ skiej Spółdzielni Spożywców jako in sp irato ra rozw oju życia gospodar­

6 W artykule wykorzystano m. in. m ateriały źródłowe Lubelskiego Oddziału CZSS „Społem” opracowane przez E. Bieńko. Por. też M. D u f a n i e c: Dorobek

40-lecia spółdzielczości sp oży w c ów na ziemi lubelskiej [w] 40 lat „Społem” w PRL,

czego w m ieście oraz ru ch u spółdzielczego na Lubelszczyźnie. Od p ierw ­ szych dni w yzw olenia naw iązała ona w spółpracę z PK W N i radam i narodow ym i, służąc pomocą m aterialn ą i organizacyjną we w szystkich po­ czynaniach w ładz i organizacji spółdzielczych. Czołowi działacze tej spół­ dzielni byli m iędzy in n y m i organizatoram i I K ongresu Spółdzielczego, k tó ry odbył się w L ublinie w dniach 25— 26 listopada 1944 rok u z inicja­ ty w y Przew odniczącego KRN B. B ieruta — byłego pracow nika i działa­ cza LSS — oraz Przew odniczącego PK W N E. Osóbki-M orawskiego. K on­ gres zgrom adził 1217 delegatów w szystkich rodzajów spółdzielni z te re ­ nów praw ego brzegu W isły, p rzy liczbowej przew adze delegatów spół­ dzielczości spożywców. Na przew odniczącego K ongresu w y b ran y został lew icow y działacz ru c h u spółdzielczego Teodor P iotrow ski późniejszy w iceprezes Z arządu Głównego Zw iązku Gospodarczego Spółdzielni „Spo­ łem ” . K ongres podjął w ażkie dla dokonującyh się przem ian ustrojo w y ch i rozw oju ru ch u spółdzielczego uchw ały. Na w niosek prezesa LSS J ó ­ zefa N iem ca podjęto rezolucję popierającą w szystkie poczynania PKW N, solidaryzującą się z treścią M anifestu Lipcowego oraz proponującą by PK W N przekształcił się w R ząd Tym czasowy. K ongres podjął uchw ałę o połączeniu związków rew izy jn ych w jedną naczelną organizację, a cen­ tra l gospodarczych w drugą. P ow stał więc Zw iązek R ew izyjny Spół­ dzielni R P oraz „S połem ” Zw iązek Gospodarczy Spółdzielni RP. Decyzje K ongresu m iały ogrom ne znaczenie dla rozw oju spółdzielczości, bow iem zjednoczenie ru ch u spółdzielczego i uporządkow anie jego zasad org an i­ zacyjnych um ożliw iały bezzwłoczne podejm ow anie przez spółdzielczość działalności gospodarczej i społeczno-w ychow aw czej n a ziem iach w y ­ zw alanych przez sprzym ierzone w ojska radzieckie i polskie.7

Postanow ienia K ongresu Lubelskiego uzyskały w 1945 ro k u pełną akceptację tzw. „S ejm iku Łódzkiego”, k tó ry odrzucił błędną koncepcję n e u tra listó w i opow iedział się zdecydow anie za w łączeniem spółdzielczo­ ści w ram y gospodarki planow ej. W ślad za uchw ałam i K ongresu L u ­ belskiego sejm ik stw ierdzał co n a stę p u je „Spółdzielczość polska zrozu­ m iała, że w odradzającej się Ojczyźnie dłużej pozostaw ać poza życiem politycznym nie wolno (...) Spółdzielczość polska uw aża za konieczne po­ w iązanie się z u g rupow aniam i politycznym i, bo one tylko dają gw arancję realizacji głębokiej przebudow y stosunków politycznych, społecznych, gospodarczych i k u ltu ra ln y c h . T ylko Polska Ludow a może w pełni za­ pew nić realizację p ro g ram u spółdzielczego.” 8

7 Zob. Kongres Spółdzielczy w Lublinie. „Społem” ZGS 1947, a także: P ię ć ­

dziesiąt lat Lubelskiej Spółdzielni S pożyw ców . Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1963,

s. 94— 95, J. K a l i ń s k i : Lubelski Kongres Spółdzielczy. „Spółdzielczy K wartal­ nik N aukow y” 1984, nr 4, s. 3 i n.

8 Spółdzielczość w Polsce Ludowej. W y bór dokumentów. Zakład Wyd. CRS. Warszawa 1970, s. 29.

Zmiany w strukturze organizacyjnej... ₃₅₉

D eklaracje K ongresu i Sejm iku m iały duże praktyczne znaczenie dla rozw oju i działalności spółdzielczości spożywców zarówno w k raju , jak i na Lubelszczyźnie. Od 1.01.1945 roku rozpoczął na Lubelszczyźnie dzia­ łalność „Społem ” ZGS RP, którego potencjał handlow o-w ytw órczy był intensyw nie rozbudow yw any. W okresie tym szybko zm ieniała się sy tu a ­ cja społeczno-gospodarcza, a życie staw iało przed spółdzielczością wciąż nowe, coraz tru d niejsze zadania. Dostosowując swą działalność do po­ trz e b szybko rozw ijającej się gospodarki narodow ej, spółdzielczość spo­ żywców przejm ow ała na swoje b a rk i ciężar rozdziału tow arów reg la ­ m entow anych, sprzedaży tow arów monopolowych, zaopatrzenia ludności m iast i wsi w a rty k u ły żywnościowe i przem ysłow e, zaopatrzenia wsi w środki produkcji, p rzerobu zbóż z dostaw krajow ych i z im portu, roz­ prow adzania tow arów z UNRRA itp .9 Realizację tych zadań u tru d n iała w dużym stopniu działalność reakcyjnego podziemia, którego bandy r a ­ bow ały spółdzielnie i stosow ały wobec pracow ników i działaczy b ru ta ln y te rro r. N iekorzystny w pływ na tem po rozw oju spółdzielczości spożywców w w ojew ództw ie lubelskim m iał także odpływ części doświadczonej k a ­ dry kierow niczej na Ziemie Odzyskane.

W pierw szych latach działalności spółdzielczość spożywców, a zw ła­ szcza „Społem ” ZGS RP, nie ustrzeg ły się od popełnienia błędów, k tó ­ rych źródła tk w iły w daw nych podziałach ideologicznych, zaostrzonych przez działalność elem entów opozycyjnych wobec w ładzy ludow ej, któ re um iejscow iły się także w n iektórych ogniwach a p a ra tu społem owskiego.10 Rozluźnienie zw iązku wyższych szczebli kierow nictw a „Społem ” ZGS R P z m asam i członkow skim i i zawężenie form pracy społeczno-w ychow aw ­ czej, prow adziło do koncentracji uw agi na efektach ekonomicznych oraz zaniedbań w w ypełnianiu społecznych funkcji spółdzielczości.11 S p ra w ­ ność funkcjonow ania jednego tak dużego kom binatu gospodarczego, przy ogrom nych zresztą jego zasługach w organizow aniu produkcji i obrotu, na niek tó rych odcinkach zawodziła. Dotyczyło to zwłaszcza niedoceniania roli gm innych spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, k tó re borykały się z licz­ n ym i trudnościam i i b rak iem opieki ze strony cen tral spółdzielczych.

Do głównych błędów spółdzielczości tego okresu K. Boczar zalicza ponadto: 1) sprzeczności ideow o-polityczne (głoszona w kołach P P S ideo­ logia rów norzędnych sektorów , a w kołach PSL echa agraryzm u), 2) o r­ ganizacyjne niedostosow anie spółdzielczości do wym ogów planow ania 9 Zob. E. G a r b a c i k : Ekonomiczno-społeczna rola spółdzielczości s p o ż y w ­

ców w Polsce Ludow ej [w] Socjalistyczna spółdzielczość..., s. 72 i n.

10 Zob. II Główny Zjazd „Społem ZGS RP, Warszawa 1948, s. 54 i n. a także: S t r z e l e c k a : óp. cit., s. 17.

11 Por. J. K l e e r : Co dalej ze spółdzielczością. Wyd. Spółdz. Warszawa 1981, s. 60.

gospodarczego (trudności w e w łączeniu się do branżow ych pionów orga­ nizacyjnych), 3) przeciw staw ianie się przez koła związane ze zw iązkiem

gospodarczym „Społem ” rozbudow ie h an d lu państw ow ego, 4) zbyt ciężki, b iu ro k raty czn y a p a ra t zarządzania w nadm iernie u niw ersalnie rozbudo­ w anym „S połem ”, 5) nieskuteczna działalność koordynacyjna cen tral spółdzielczych wobec p rzy ję te j zasady ich jednorodności.12 B łędy te spo­ w odow ały ostrą, choć nie w p e łn i uzasadnioną, k ry ty k ę spółdzielczości spożywców ze stro n y społeczeństw a, w ładz politycznych i p aństw o­ w ych.13 Przezw yciężanie tych błędów dokonyw ało się w toku p s tre j w a l­ ki politycznej, znanej pod nazw ą „bitw y o h a n d e l”. Z apoczątkow ała ona now y etap rozw oju spółdzielczości w Polsce.14

Uśw iadom ione b łęd y oraz n a ra stają ce nowe potrzeby spow odow ały dość istotne zm iany organizacyjne w spółdzielczości spożywców. U chw a­ lone one zostały n a II G łów nym Zjeździe „S połem ” ZGS R P w listopa­ dzie 1947 ro k u i w prow adzone w życie z dniem 1.07.1948 roku. W w yni­ ku szeroko zakrojonej reo rg an izacji s tru k tu ry organizacyjnej spółdziel­ czości zlikw idow any został ZRS R P w raz z oddziałam i w ojew ódzkim i oraz „S połem ” ZGS R P w raz z jego d eleg atu ram i w ojew ódzkim i. W ich m ie j­ sce pow ołano n astęp u jące cen trale o c h a ra k te rz e środow iskow o-branżo- wym : C entralę Rolniczą Spółdzielni „Sam opom oc C hłopska”, C entralę Spółdzielni Spożywców „Społem ”, C entralę Spółdzielni M leczarsko-Jaj- czarskich, C en tralę Spółdzielni Ogrodniczych, Spółdzielczo-Państw ow ą C entralę R ybną, C entralę Spółdzielni W ydaw niczych i K sięgarskich, Cen­ tra lę Spółdzielni P racy, C entralę Spółdzielni W ytw órczych „S olidarność”. Rzem ieślniczą C en tralę Spółdzielni Cechowych. C entralom ty m nadano szerokie u p raw n ienia społeczno-organizacyine i gospodarcze.15 W prow a­ dzono dla w szystkich spółdzielni obowiązek należenia do branżow o w ła­ ściw ej cen trali. Sieć spółdzielni spożywców ograniczona została w* zasa­ dzie do te re n u m iast, a spółdzielnie działające dotychczas na wsi połą­ czyły się z gm innym i spółdzielniam i „Sam opom ocy C hłopskiej”. P rz y ję ­ to jednocześnie zasadę, że w każd ym ośrodku pow inna działać jedna spółdzielnia spożywców, ta m gdzie ta zasada nie była zachow ana doko­ nano kom asacji spółdzielni. Na tere n ie w ojew ództw a lubelskiego akcja scaleniow a objęła 110 spółdzielni w iejskich, k tó re przekazano now ej Cen­ tra li Rolniczej Spółdzielni „Sam opom oc C hłopska”. Na początku 1948 ro ­ ku działało na ty m obszarze 148 spółdzielni, w ty m 38 w m iastach i m ia­ 12 B o c z a r : op. cit., s. 210. Por. też I. S t r z e l e c k a : Spółdzielcza własność

w handlu socjalistycznym. Problem y teorii i praktyki. Zakład Wyd. CRS, Warsza­

wa 1989, s. 118.

13 Zob. E. G a r b a ć i k: Ekonomiczno-społeczna rola..., s. 82.

14 Por. S t r z e l e c k a : Spółdzielcza własność..., s. 32.

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₆₁

steczkach, zrzeszających 28 550 członków oraz posiadających 342 sklepy. W w yniku akcji scaleniow ej w 1949 roku liczba spółdzielni zm alała do 38, liczba zaś sklepów w zrosła do 412, a członków do 36 200.

Pow yższe zm iany organizacyjne zapew niły ściślejszy podział kom pe­ tencji i odpowiedzialności, większą skuteczność działań koordynacyjno- -regulujących, a przede w szystkim efektyw ne w łączenie spółdzielczości w system gospodarki planow ej. Cel ten został osiągnięty w 1949 roku przez form alne określenie zakresu, m etod i try b u planow ania gospodar­ czego w spółdzielczości, co znalazło odzw ierciedlenie w now elizacji p r a ­ wa spółdzielczego z 1920 i 1948 roku 16. W w yniku szybkiego rozw oju w h and lu sektora państw ow ego, zwłaszcza w han dlu hurtow ym , spół­ dzielczość spożywców zwolniona została ze znacznej części zadań, p rze ­ rastający ch często jej możliwości, skupiając uw agę na rozbudow ie bazy m aterialn ej i kadrow ej, um ożliw iającej lepsze funkcjonow anie placów ek hand lu detalicznego i popraw ę jakości obsługi klientów .

N ależy jednocześnie podkreślić, że oprócz zjaw isk pozytyw nych w pro­ wadzone w roku 1948 w spółdzielczości spożywców zm iany organizacyjne m iały także następ stw a negatyw ne, stw arzały podłoże dla daleko idącej ingerencji centraln ych organów spółdzielczych w spraw y organizacyjne i gospodarcze spółdzielni, a także dla podobnej ingerencji organów p a ń ­ stw ow ych w sp raw y w ew nętrzne spółdzielczości. W następnych latach stały się one źródłem centralistycznych form kierow ania spółdzielczością oraz w ypaczeń godzących w sam odzielność spółdzielni.17

CHARAKTER PRZEOBRAŻEŃ ORGANIZACYJNYCH W LATACH 1950—1956

Zapoczątkow any w poprzednich latach proces rek o n stru k cji spół­ dzielczości spożywców kontynuow any był w latach 1950— 1956 w ra d y ­ kalnie zm ienionych w aru n k ach społeczno-gospodarczych. O kres ten ch arak teryzo w ał się napięciam i w planie, n adm ierny m procesem inw esto­ wania, trudnościam i zaopatrzeniow ym i oraz centralisty czn o-b iuro kratycz- nym system em zarządzania. W płynęło to na zm ianę stylu p racy organi­ zacji spółdzielczych, a zwłaszcza ich central. S ta ły się one ogniw em po­ średnim pom iędzy cen traln y m i w ładzam i państw ow ym i a spółdzielniam i, p rzysw ajając sobie w coraz w iększym stopniu resortow y styl pracy.

10 Ustawa z dnia 20X11 1949 r. o zm ianie ustawy z dnia 29X 1920 r. o sp ół­ dzielniach oraz ustawy z dnia 21 V 1948 r. o CZS i centralach spółdzielni (DZ.U.RP z 1949 r. Nr 65, poz. 524). Por. też J. G ó j s k i , L. M a r s z a ł e k : Spółdzielczość. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1968, s. 112.

17 Por. R. M a l i n o w s k i : Państwo a spółdzielczość (środki praw ne włączania

W ty ch w aru n k ach rola sam orządu spółdzielczego w ydatnie zm alała. W prow adzony w rok u 1951 system finansow y pozostaw iał spółdzielniom m inim alny zakres sw obody w sferze dyspozycji m ajątk o w y ch .18

W szczególnie tru d n e j sy tu a c ji znalazła się spółdzielczość spożywców. W spółdziała ona z h an d lem państw ow y m w dziedzinie zaopatrzenia to ­ w arow ego ludności m iejskiej. Spółdzielnie podlegały nie ty lk o dyspozy­ cjom szczebli centralnych, ale także k oordynacji w p rzek ro ju poziom ym ze stro n y ra d narodow ych 19. Stw arzało to dla rozw oju spółdzielczości do­ datkow e kom plikacje, ze w zględu na w yraźne p referow anie rozbudow y han d lu państw ow ego.20 W rezu ltacie spółdzielczość spożywców u traciła suw erenność, stając się a p a ra te m podporządkow anym całkow icie in stan ­ cjom adm in istracy jn y m i p a rty jn y m .21

Z arysow ane ten d en cje rozw ojow e ru ch u spółdzielczego znalazły od­ zw ierciedlenie w s tru k tu rz e organizacyjnej spółdzielczości spożywców. O b rad u jący w dniach 14— 15 g ru d n ia 1949 ro k u Zjazd D elegatów „Spo­ łem ” pow ołał z dniem 1 stycznia 1950 ro k u — w m iejsce C en trali Spółdzielczości Spożyw ców „S połem ” — Zw iązek Spółdzielni Spożyw ­ ców, k tó ry w sto su n k u do zrzeszonych spółdzielni stał się nad b u d o ­ wą o c h a ra k te rz e planistycznym , k ontro ln o -rew izy jn y m i in stru k ta ż o ­ wym . Na Zjeździe ty m .postanowiono zrezygnow ać z trad y c y jn e j nazw y „Społem ” , a także przekazać now em u przedsiębiorstw u państw ow o-spół­ dzielczem u działalność h u rto w ą oraz upow ażnić rad ę nadzorczą do p rze­ kazania p ań stw u zakładów przem ysłow ych w łasnych i adm inistrow a­ nych przez C entralę.22 K onsekw encją ty ch decyzji było ograniczenie sa­ m odzielności i sam orządności spółdzielni oraz zastępow anie spółdzielni jednostkam i państw ow ym i w ty ch obszarach działalności, w któ ry ch spółdzielczość jest b ardziej odpow iednią form ą gospodarow ania. P rzesa­ dnie daleko posunięta w ty ch latach etaty zacja życia społecznego, gospo­ darczego i k u ltu raln eg o przyniosła negaty w n e w yniki w postaci osłabie­ nia oddolnych in icjaty w i aktyw ności ludzi pracy, b iu ro k raty zacji a p a ra ­ tu państw ow ego, upodabniania przedsiębiorstw spółdzielczych do p a ń ­ stw ow ych.23

18 Zob. G a r b a c i k : op. cit., s. 92 i n.

*9 Szerzej na ten tem at piszą: J. K l e e r : Co-dalej ze spółdzielczością..., s. 70, id.; Państw o i spółdzielczość w socjalizmie. Zakład Wyd. CZSR, Warszawa 1978, Z. R y b i c k i , K. S o b c z a k : E lem enty w zajem n ego stosunku rad narodowych

i organizacji spółdzielczych. ZWS, Warszawa 1960, s. 16.

20 R y b i c k i , S o b c z a k : op. cit., s. 8 i n.

21 A. H o d o l y , B. T r ą m p c z y ń s k i : Handel p a ń s tw o w y a handel spół­

dzielczy. „Przegląd Spółdzielczy” 1957, nr 2, s. 34 i n.

22 Zob. B. A u g u s t y n : Spółdzielczość spoży w c ów w m in ionym czterdziesto­

leciu. „Spółdzielczy Kw artalnik N aukow y” 1984, nr 4, s. 13.

23 Por. R y b i c k i , S o b c z a k : op. cit., s. 8 i n. oraz K 1 e e r: Co dalej ze

Zmiany w strukturze organizacyjnej.. ₃₆₃

W Lublinie z dniem 1 stycznia 1950 roku utw orzony został Oddział O kręgow y ZSS, k tó ry był przedstaw icielem ZG ZSS na te re n ie w oje­ w ództw a lubelskiego. S ta tu to w y m jego celem było koordynow anie dzia­ łalności gospodarczej i społeczno-w ychowawczej 15 pow szechnych spół­ dzielni spożywców posiadających swe agendy na teren ie m iast, poprzez spraw ow anie fu nk cji planistycznych, kontrolno-rew izyjnych, in stru k tażo ­ wych, inspirujących, szkoleniow ych itp. Przedłużeniem R ady ZSS była w w ojew ództw ie lubelskim R ada Okręgowa, składająca się o b lig ato ry j­ nie z p rzedstaw icieli sam orządu powszechnych spółdzielni spożywców desygnow anych przez ra d y nadzorcze. Spraw ow ała ona funkcje koordy - nacyjno-nadzorcze w zakresie rozw oju spółdzielczości spożywców w w o­ jew ództw ie lubelskim , funkcje nadzoru ogólnego n ad działalnością O d­ działu Okręgow ego ZSS w L ublinie oraz w spółpracow ała z rad am i nadzorczym i pow szechnych spółdzielni spożywców.

W poszukiw aniu właściwego m odelu handlu w om aw ianym okresie prow adzono na szeroką skalę regulację sieci handlow ej. W w y nik u tej akcji n astąp iła w ym iana sklepów i zakładów m iędzy m iastem a w sią oraz m iędzy sektorem państw ow ym a spółdzielczym. Spółdzielczość spożyw ­ ców przekazała w m iejscow ościach o przew adze ludności rolniczej 17 spółdzielni w raz z siecią handlow ą na rzecz GS „Samopomoc C hłopska” oraz w iele obiektów na rzecz przedsiębiorstw państw ow ych (np. L u b el­ ska Spółdzielnia Spożywców przekazała na rzecz PD T dom tow arow y 0 17 stoiskach, a na rzecz L ubelskich Zakładów P rzem ysłu P iekarn icze­ go 8 zakładów piekarniczych i 3 cukiernicze).

Dla działalności gospodarczej spółdzielczości spożywców b yły to t r u ­ dne lata, w k tó ry c h głów ny ciężar spoczyw ał na spółdzielniach tere n o ­ wych, nie posiadających rozw iniętej w dostatecznym stopniu sieci d e ta ­ licznej, gastronom icznej i odpowiedniego potencjału produkcyjnego. W pierw szym ro k u P lan u Sześcioletniego powszechne spółdzielnie spo­ żywców okręgu lubelskiego działały na terenie czternastu m iast pow ia­ tow ych oraz w jed n y m m ieście niepow iatow ym , k tó re łącznie zam ieszki­ w ało 310 tys. m ieszkańców zaopatryw anych w znacznym stopniu przez sieć handlow ą spółdzielczości spożywców. W okresie ty m podjęto pierw sze próby m odernizacji detalicznej sieci handlow ej oraz rozw oju 1 m odernizacji sieci zakładów żyw ienia zbiorowego. Po uchw ale KERM z m aja 1949 roku, ustalającej zasady organizacji ry n k u m iejskiego, n a ­ stąpiło skoncentrow anie w spółdzielczości spożywców całego m asarstw a produkującego dla potrzeb ry n k u m iejskiego. Działalność tę prow adziła Spółdzielnia P ra c y Rzeźników i W ędliniarzy w Lublinie.

Mimo niekorzystnych w aru n k ó w p racy i rozw oju, spółdzielczość spo­ żyw ców regionu lubelskiego w ykazyw ała w ty m okresie zadziw iającą żywotność. W w a ru n k ach dotkliw ych trudności zaopatrzeniow ych p o tra ­

fiła w ykonyw ać n a p ię te plany, narzuco ne najczęściej przez w ładze n a d ­ rzędne. Mimo zawężenia działalności społeczno-w ychow aw czej i drastycz­ nego ograniczenia roli sam orządu,24 p o tra fiła godzić działalność gospodar­ czą z szeroką kon tro lą społeczną, zwłaszcza na szczeblu spółdzielni i jej placów ek.

ZASADNICZE KIERUNKI ZMIAN ORGANIZACYJNYCH W LATACH 1957—1966

Nowe k o rzy stne w a ru n k i dla rozw oju uzyskała spółdzielczość spożyw­ ców w 1957 roku w w yniku zm ian w prow adzonych przez V III P lenum KC P Z P R w polityce gospodarczej pań stw a oraz w system ie zarządza­ nia gospodarką narodow ą. N ajpełniejszy w y raz dała tem u uchw ała Z a­ rząd u „Społem ” ZSS z g ru dn ia 1957 roku, do któ rej to nazw y pow ró­ cono na 35 Zjeździe ZSS. Zasadniczy k ieru n ek zm ian polegał na coraz w iększym usam odzielnianiu spółdzielni, na tw orzeniu bodźców m a te ria l­ nego zainteresow ania załóg w ynikam i działalności p rzedsiębiorstw oraz na przestrzeganiu zasad rac h u n k u ekonomicznego w ich działalności gos­ podarczej. Duże znaczenie dla zw iększenia autonom ii spółdzielczości spo­ żywców m iała uchw ała RM N r 176/57 w spraw ie zasad w spółdziałania ZSS i jego terenow ych organów sam orządu z organam i ad m in istracji państw ow ej, mocą k tó re j ZSS o trzym ał m iędzy innym i praw o do bezpo­ średniego w ystępow ania z w nioskam i do naczelnych organów ad m in istra ­ cji państw o w ej.25

' W w yniku procesu rew in d y k acji m ajątko w y ch ZSS „Społem ” w zno­ w ił w 1957 roku w łasną działalność gospodarczą i uzyskał praw o do p ro ­ w adzenia h u r tu uzupełniającego.26 R ezu ltatem tego procesu było zorga­ nizow anie z dniem 4.04.1957 roku B iura H andlow ego przy O ddziale O kręgow ym ZSS w Lublinie, spełniającego rolę hurtow ni. Pow ołane do życia Biuro H andlow e w L ublinie osiągnęło w krótce dobre w y n ik i rze­ czowe i ekonom iczne, zajm u jąc jedno z pierw szych m iejsc w k raju . W roku 1956 na m ocy zarządzenia M inistra H andlu W ew nętrznego N r 295 z 6.12.1955 roku kontynuow ano proces porządkow ania stre f han d lu m iej­ skiego i w iejskiego. Na m ocy tej decyzji spółdzielczość spożywców p rze­ kazała pojedyncze sk lepy detaliczne działające w k ilk u m iasteczkach w o­ jew ództw a lubelskiego do stre fy h a n d lu w iejskiego, np. w Janow ie, Koc­ ku, K azim ierzu itp. T rw ała także w ym iana sieci handlow ej m iędzy sek­

24 Zob. L a n g e : op. cit., s. 323.

25 Zob. G a r b a c i k : op. cit., s. 98 i n., A u g u s t y n : op. cit., s. 15. 26 Zob. A u g u s t y n : op. cit., s. 16.

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₆₅

to ram i spółdzielczym i państw ow ym . Jednakże do roku 1966 stan licz­ bowy spółdzielni u trzy m y w ał się na niezm ienionym poziomie.

W latach 1956— 1966 u trzy m an a została na szczeblu podstaw ow ym dotychczasow a s tru k tu ra organizacyjna spółdzielczości spożywców, acz­ kolw iek trw a ły prace n ad jej doskonaleniem i poszukiw aniem now ych rozw iązań organizacyjnych bardziej odpow iadających bieżącym po trze­ bom i w spółczesnem u poziom owi w iedzy z zakresu teorii organizacji i za­ rządzania. Isto tn e zm iany wprow adzono natom iast na szczeblu c e n tral­ nym . U staw a z dnia 17.02.1961 roku o spółdzielniach i ich zw iązkach pow ołała Naczelną Radę Spółdzielczą 'jako naczelną organizację ru ch u spółdzielczego w Polsce, ze znacznie węższymi upraw nieniam i w porów ­ naniu ze 'sp ra w u ją cy m uprzednio tę fu n k c ję ’C entralnym Zw iązkiem Spół­ dzielczym oraz C entralom Spółdzielczym nadała nazwę C entralnych Zw iązków Spółdzielni.27 W om aw ianym typie spółdzielczości funkcję tę spełniał „Społem ” Zw iązek Spółdzielni Spożywców. Przytoczona u sta ­ w a stanow iła w ażne ogniwo w procesie dem okratyzacji i decentralizacji zarządzania spółdzielczością spożywców.28 W w yniku tego procesu w zro­ sła ranga sam orządu spółdzielczego oraz aktyw ność m as członkowskich. Znalazło to odzw ierciedlenie w dynam icznym wzroście liczby członków, zwłaszcza kobiet, k tó ry ch liczba w om aw ianym oKresie uległa podw oje­ niu.29 W zrosła tak że w ydatnie liczba członków organów sam orządow ych oraz ak ty w u spółdzielczego. Zaznaczył się rozwój w szystkich form dzia­ łalności społeczno-w ychowawczej.

Po roku 1957 spółdzielczość spożywców regionu lubelskiego weszła w okres stosunkow o długotrw ałej stabilizacji, któ ra um ożliw iła rozbudo­ wę i unow ocześnienie bazy m aterialno-technicznej handlu, gastronom ii i p rod ukcji oraz polepszenie obsługi klientów . W toku realizow anego w la­ tach 1958— 1960 planu postępu technicznego rozw ijano intensyw nie sieć sklepów sam oobsługow ych i preselekcyjnych. W ażnym etapem p od ej­ m ow anych w ty m k ieru n k u działań była akcja postęp, m ająca n a celu m odernizację istniejącej sieci placów ek handlow ych. W roku 1966 fu n k ­ cjonow ało już w w ojew ództw ie lubelskim 339 sklepów w yróżniających się nowoczesnym i form am i sprzedaży, a więc co d rug i sklep był placów ­ ką nowoczesnego handlu. Rozwój sieci handlow ej i spraw niejsze zaopa­

27 Dz. U. z 1961 r. Nr 12 poz. 61 oraz z 1974 r. Nr 47 poz. 281. 28 M a l i n o w s k i : op. cit., s. 20.

e9 Zjawisko fem inizacji spółdzielczości spożywców potwierdzają badania opu­ blikowane w pracy zbiorowej pod red. J. M a r e c k i e g o : Funkcjonowanie samo­

rządu w spółdzielczości spożywców. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1967, s. 167 oraz

K. Z. S o w y : Spółdzielnia spożyufców w środowisku miejskim. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1974, s. 112.

trz e n ie pu nktó w sprzedaży zw iększyły ich dynam ikę obrotów praw ie dwu i półkrotnie. K orzystne w y nik i ilościowe i jakościowe osiągnięto też w gastronom ii i produkcji.

KONCENTRACJA SPÓŁDZIELNI SPOŻYWCÓW W LATACH 1966—1975

Proces k oncentracji jed n o stek organizacyjnych w spółdzielczości spo­ żywców rozpoczął się w roku 1962 od k o n cen tracji czynności w zespo­ lonych kom órkach, a n astępnie w latach 1966— 1968 p rzy b ra ł form ę łą­ czenia spółdzielni. P ierw sze p ró b y łączenia spółdzielni n ap oty kały na sil­ ne opory i w iele o biektyw nych i subiektyw nych trudności.30 Decyzja o zasadniczej rek o n stru k cji organizacyjnej spółdzielczości spożywców p odjęta została na 37 Zjeździe D elegatów „S połem ” w październiku 1965 roku. W jej w y n ik u postanow iono powołać w każdym w ojew ódz­ tw ie jedną spółdzielnię, łącząc w niej w szystkie istniejące n a danym te ­ renie. Decyzję tę uzasadniano następująco: 1) g w a ra n tu je ona czystość organizacyjną, 2) w zm acnia siłę ekonomiczną spółdzielni, 3) um ożliw ia stw orzenie silnej k a d ry specjalistów , dzięki ko n cen tracji w ielu czynno­ ści i oszczędnościom etatow ym , 4) um ożliw ia sporządzanie jednego bilan­ su.31 W w yniku zm ian w organizacji h an dlu hurtow ego (hurtodetal) nowa s tru k tu ra organizacyjna spółdzielczości spożywców m iała w płynąć na po­ p raw ę zaopatrzenia ry n k u , sp raw n iejszy przebieg m asy tow arow ej oraz popraw ę sy tu acji gospodarczej spółdzielni.32

< Z dniem 1.04.1967 ro k u u tw orzona została tak że w L ublinie W oje­ w ódzka Spółdzielnia Spożywców z 16 oddziałam i teren o w y m i oraz O d­ działem P rz etw ó rn ią M ięsną, k tó ra w chłonęła agend y O ddziału O kręgo­ wego „S połem ” ZSS. Poszczególne oddziały funkcjonow ały na zasadach w ew nętrznego ro zrach u n k u gospodarczego, a zatem m iały w ydzielone w łasne środki m ate ria ln e oraz w łasne fundusze potrzebne do realizacji zadań planow ych. Sam odzielnie sporządzały w łasne p lany techniczno-eko­

30 Sprawozdanie z działalności spółdzielczości spożywców oraz „Społem” ZSS za lata 1962—1964, Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1965, s. 63.

31 Zob. G a r b a c i k : op. cit., s. 114—115.

32 Zagadnienia te om awia szerzej L. B u c z o w s k i : Doświadczenia koncen­

tracji spółdzielczości sp o ży w c ó w w Polsce. „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y”

1967, nr 1; Problem y zarządzania spółd zielczymi placów kam i handlowymi, „Spół­ dzielczy Kwartalnik N aukow y” 1968, nr 1, s. 67 i n.; Samorząd i członkowie spół­ dzielni w procesie koncentracji, „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y” 1968, nr 3, s. 23 i n., a także I. S t r z e l e c k a : Spółdzielczość sp o ży w c ó w w n o w y m modelu

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₆₇

nom iczne i we w łasnym zakresie dzieliły w ypracow ane zyski. Posiadały także w łasne o rgany sam orządu spółdzielczego. Istotną różnicą w u s y ­ tuow aniu p raw no-organizacyjnym oddziałów było pozbawienie ich oso­ bowości praw nej oraz skoncentrow anie w ielu czynności na szczeblu WSS, dotyczyło to np. inw estycji, rem ontów , zakupów tow arów i ich odbioru jakościowego, reklam y, księgowości, inw entaryzacji m ajątku , działalno­ ści socjalnej itp .33 Mimo wspólnej księgowości oddziały były oddzielnie rozliczane, posiadały w łasne rachunki stra t i nadw yżek finansow ych oraz konta bankowe. Zachow7ały zatem w nowej stru k tu rz e organizacyjnej dość szeroką autonom ię.?4

W opisanej stru k tu rz e organizacyjnej „Społem ” WSS w L ublinie funkcjonow ała do 1975 r. W okresie ty m jej dorobek został w ydatnie wzbogacony. Rozbudow ana została i zm odernizowana baza m aterialn o - -techniczna dzaiłalności handlow ej, gastronom icznej i produkcyjnej, u le­ gły popraw ie stosunki m iędzy handlem a przem ysłem , zwiększyła się ja ­ kość pro d uk cji i usług. Znaczne osiągnięcia odnotować m ożna także w dziedzinie doskonalenia m etod zarządzania i organizacji pracy. Z m ia­ ny v/ organizacji han dlu zm ierzały w k ieru n ku intensyfikacji sprzedaży, rozw oju sprzedaży kierm aszow ej i targow iskow ej, rozbudow y system u inform acji handlow ej oraz reklam y. D w u k rotn y w zrost obrotów h an d lo ­ wych w om aw ianym okresie osiągnięty został głównie w w yniku m o der­ nizacji sieci handlow ej, k tó rej pow ierzchnia użytkow a w zrosła o 73,5% i w ydajności pracy. G łów nym i czynnikami, któ re spowodow ały zbliżony w zrost obrotów w gastronom ii były: dalsza m odernizacja zakładów ga­ stronom icznych, w zrost w ydajności p racy oraz popraw a w zakresie ob­ sługi konsum entów . R ozw ijana była także intensyw nie tra d y c y jn a p ro ­ dukcja zakładów spółdzielczych, odgryw ająca w ażną rolę w zaspokajaniu potrzeb ludności.

W w yniku reorganizacji „Społem ” WSS w L ublinie stała się w ielką organizacją gospodarczą zrzeszającą w 1974 roku 98,6 tys. członków, po­ siadającą 738 sklepów o pow ierzchni użytkow ej 67,6 tys. m. kw., 140 za­ kładów gastronom icznych (w ty m 97 o ch arak terze otw artym ) z 7,6 tys. m iejsc konsum enckich, produk u jącą rocznie ponad 36 tys. ton w yrobów piekarniczych, ponad 17 tys. ton w yrobów m asarskich, dostarczającą na ry n ek z w łasnych rozlew ni ponad 15 m in litrów w ód gazow anych i piw a. Takie rozw iązanie organizacyjne — oprócz niew ątpliw ych korzyści eko­

33 Koncentracja tych czynności jest pozytywnie oceniana w literaturze, zob. np. A u g u s t y n : op. cit., s. 17.

34 Z koncentracją środków wiązała się w pewnym zakresie decentralizacja uprawnień, zob. L. B u c z o w s k i: Tendencje i form y koncentracji w m iejskiej

spółdzielczości handlowej w Polsce [w:] Koncentracja w spółdzielczości. Zakład

nom icznych — m iało także isto tne w ady. Dlatego też z biegiem czasu spotkało się z negaty w n ą oceną przedstaw icieli n a u k i i działaczy spół­ dzielczych. Początkow e p róby usp raw iedliw iania ta k szybkiego procesu k o n c e n trac ji spółdzielni u stą p iły m iejsca to taln ej jego k ry ty c e oraz dą­ żeniom do d ek o n cen tracji działalności gospodarczej.35 W śród zarzutów w ysuw anych pod adresem now ych rozw iązań organizacyjnych na uwagę zasługują n astęp u jące opinie.

1. P rz y ję te w procesie reorganizacji spółdzielczości założenie, iż spo­ w oduje ona popraw ę ekonom icznych w aru n k ó w funkcjonow ania p rzed ­ siębiorstw , nie pogarszając w aru n k ó w działalności społeczno-w ychow aw ­ czej, okazało się w p rak ty c e błędne.36 Rzeczyw istość dowiodła, że ko n­ cen tracja w spółdzielczości m a określone granice. Dolną granicę w ielko­ ści spółdzielni o kreślają k ry te ria ekonomiczne, górną zaś k ry te ria spo- łeczno-sam orządow e.37 Z byt daleko p osunięty proces ko n cen tracji pod­ w aża zatem zrzeszeniow y c h a ra k te r spółdzielni i spraw ia, iż cele eko­ nom iczne dom inują n ad społecznym i, a funk cje przedsiębiorstw a nad fun k cjam i zrzeszenia.38

2. P rz y n ad m iern y m procesie k o n cen tracji sam orządność spółdzielni ograniczają tak ie negatyw n e zjaw iska, jak instytucjonalizacja, fo rm ali­ zacja i b iu ro k raty zacja życia społecznego. W tak ich w arun kach n a stę ­ p u je oderw anie spółdzielni od jej n a tu ra ln e j bazy członkow skiej oraz ograniczenie pola .działania sam orządu spółdzielczego. B ezpośrednią de­ m o krację spółdzielczą zastęp u je dem okracja p ośrednia w raz z to w arzy ­ szącym i jej w adam i, tak im i jak kreow anie dodatkow ych organów sam o­ rządow ych, w zrost hierarchiczności organów u tru d n ia ją c y podział kom ­ petencji, w ydłużanie drogi przebiegu inform acji, ru ty n izacja zachow ań członków sam orządu.39

35 Pozytyw ną ocenę procesu koncentracji spółdzielni znajdujemy w w ielu w cześ­ niejszych publikacjach. Por. np. L. B u c z o w s k i: op. cit., s. 55; H. N u r o w - s k i: W p ły w wielkości przedsiębiorstw spółdzielni sp o ży w c ó w na ich efektyw ność

ekonomiczną. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1964, s. 206; T. K o w a l a k : Dorobek spółdzielczości w trzydziestoleciu Polski Ludowej. Zakład Wyd. CRS, Warszawa

1975, s. 115.

36 Zob. Spółdzielnia sp o ży w c ó w w środowisku miejskim, Praca zbiorowa pod red. K. Z. Sowy, Zakład. Wyd. CRS, W arszawa 1974, s. 112.

37 Por. J. D r o z d o w i c z : Zagadnienia organizacyjne ruchu spółdzielczego w Polsce. ZWS, Warszawa 1960, s. 75; Społeczne a spe kty ruchu spółdzielczego w Pol­ sce. KiW, Warszawa 1980, s. 333.

38 Por. J. K l e er : Co dalej ze spółdzielczością..., s. 60; Zarys ekonomicznej teorii..., s. 284 in .; Spółdzielczość w projekcie re fo rm y gospodarczej. „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y” 1981, nr 2, s. 3 i n., a także M. S t r u ż y c k i : Kierunki

przemian w spółdzielczości. „Spółdzielczy K wartalnik N aukow y” 1982, nr 1—2, s. 53.

39 Por. K. Z. S o w a , A. M a l i s z e w s k i : Przem ian y strukturalne spół­

dzielczości sp o ży w c ó w a samorząd i kształtowanie się więzi członkowskiej. „Spół­

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₆₉

3. Po przekroczeniu optym alnej wielkości spółdzielni jako zrzesze­ nia członków zm niejsza się jego w ew nętrzna spoistość. O bjaw am i tego zjaw iska są: heterogeniczność m asy członkowskiej, osłabienie więzi człon­ kowskich, b rak id en ty fik acji członków ze zrzeszeniem i jego celami, zaostrzenie się sprzeczności interesów , pojaw ienie się subzrzeszeń.40

4. Isto tną w adą now ych rozw iązań organizacyjnych było także to, że inspirow ane były one z zew nątrz.41 Nie w ynikały z w ew nętrznych u w a ­ ru nko w ań i potrzeb spółdzielczości spożywców, lecz postępującego w ca­ łej gospodarce procesu centralizacji zarządzania oraz naśladow nictw a te n ­ dencji w ystępujących w św iatow ym ru ch u spółdzielczym .42

ZMIANY ORGANIZACYJNE W LATACH 1975—1982

SPOWODOWANE NOWYM PODZIAŁEM ADMINISTRACYJNYM KRAJU

Pow ołana do życia s tru k tu ra organizacyjna spółdzielczości spożyw ­ ców, c h arak tery zu jąca się w ysokim stopniem koncentracji, uległa k o lej­ nej m odyfikacji pod w pływ em zm ian organizacyjnych spowodow anych reform ą podziału adm inistracyjnego k ra ju . W praw dzie reform a ta nie spow odow ała rad yk aln ej przebudow y s tru k tu ry organizacyjnej spółdziel­ czości, to jednakże w jej w yniku nastąp ił proces dekoncentracji p rze d ­ siębiorstw spółdzielczych, proces dostosow yw ania wielkości WSS do no­ wych, znacznie m niejszych obszarów w ojew ództw . Ponadto zbiegła się ona w czasie z rad y k aln ą reform ą han dlu m iejskiego, polegającą na po­ dziale ry n k u m iejskiego n a dw a segm enty podporządkow ane dw u sek to­ rom: spółdzielczem u i państw ow em u.

P ierw szy etap zm ian organizacyjnych nastąpił w dniu 1.07.1975 roku i w y nikał z realizacji u staw y sejm ow ej o dw ustopniow ym podziale adm i­ n istrac y jn y m k ra ju . W w yniku realizacji tej u staw y „Społem ” CZSS, dostosow ując organizację spółdzielczości spożywców do nowego uk ładu tery to rialneg o wojew ództw , powołał dodatkow o 32 now e wojew ódzkie spółdzielnie spożywców 43, co w odniesieniu do regionu lubelskiego ozna­ czało utw orzenie trzech nowych, spółdzielni, to jest w Białej Podlaskiej,

40 Zob. A. M a l i s z e w s k i : P rzyczynek do dyskusji na te m at samorządu spółdzielczego. „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy” 1981, nr 1, s. 47.

41 Por. E. G a r b a c i k : Reforma funkcjonowania gospodarki a spółdzielczość

spożyw ców . „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy” 1982, nr 1—2, s. 43—44.

42 Zob. K. P i e t r z a k - P a w ł o w s k i : Współczesne tendencje w spółdziel­

czości sp o ży w c ó w w sy stem ie wysoko rozwiniętego kapitalizmu [w] Socjalistyczna spółdzielczość sp o ży w c ó w w Polsce Ludowej. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1970,

s. 125 i n. 133 i n.

43 W k w estii zasad reorganizacji spółdzielczości spożywców w 1975 r. por. J. Gójski, L. Marszałek: Spółdzielczość. Wyd. V poprawione i zaktualizowane, Za­ kład Wyd. CZSR, Warszawa 1976, s. 170 i n.

Chełm ie i Zamościu, k tó re to m iasta podniesiono do rangi m iast w oje­ w ódzkich. W tej sy tu acji lub elska W SS m usiała ograniczyć zakres sw e­ go działania do siedm iu oddziałów i przekazać nowo uruchom ionym spół­ dzielniom 11 oddziałów spośród 17 posiadanych. Po dokonaniu a k tu p rze­ kazania „S połem ” W SS w L u blin ie zasięgiem swoim objęła n astęp u jące oddziały: Dęblin (p rzejęty z byłego w ojew ództw a w arszaw skiego), K ra ś­ nik, Lublin, L ub artów , Poniatow a, P u ła w y oraz O ddział P rzetw órn ię M ięsną.

D rugi etap zm ian organizacyjnych, k tó ry w isto tny m stopniu z d e te r­ m inow ał c h a ra k te r b ran żo w y „S połem ” W SS w Lublinie, zapoczątkow ała g ru n to w n a reo rg an izacja h a n d lu m iejskiego przeprow adzona w 1976 r. w skali całego k r a ju .44 W rezu ltacie tej re fo rm y „S połem ” W SS w L u ­ blinie stała się odpow iedzialna za organizację o brotu a rty k u ła m i żyw noś­ ciow ym i i nieżyw nościow ym i częstego zakupu, zaś now o pow ołane W oje­ wódzkie P rzedsięb io rstw o H an d lu W ew nętrznego w L ublinie za o rg ani­ zację o bro tu a rty k u ła m i przem ysłow ym i. W zw iązku z ty m podziałem „S połem ” WSS w L u b lin ie p rze jęła z dniem 1.07.1976 r. odp łatn ie cały m a ją te k i działalność przed sięb io rstw państw ow y ch zgrupow anych w zjednoczeniach p rzem y słu gastronom icznego, piekarniczego i h a n d lu spożywczego oraz część m a ją tk u i zadań zlikw idow anej C en trali H andlo­ w ej „A rg ed ”. Jednocześnie przekazała W PH W w L ublinie h an d el h u rto ­ w y oraz sieć placów ek d etalicznych w ysp ecjalizow an ych w obrocie a r ty ­ k ułam i przem ysłow ym i.

Te o statn ie decyzje, w zbudzające w iele zastrzeżeń i kontrow ersji, sta ­ w iały spółdzielczość spożywców w tru d n e j sytuacji. Spółdzielczość stała ■ się odpow iedzialna za spraw ne funkcjonow anie w m iastach ry n k u żyw no­ ściowego w okresie, w k tó ry m zarysow ał się o stry deficyt a rty k u łó w żywnościow ych, nie o trzy m u jąc jednak dodatkow ych środków niezbęd­ n y ch do realizacji ty ch tru d n y c h zadań, an i kom petencji do podejm ow a­ nia działań w skali ogólnokrajow ej.45 Ponadto obrót a rty k u ła m i żyw no­ ściow ym i ch arak tery zo w ał się w yższym i kosztam i oraz niższym i m arża­ m i handlow ym i, co staw iało spółdzielczość spożywców w tru d n iejszej sy­ tu a c ji ekonom icznej ty m bard ziej, że n ie m ogła ona korzy stać ta k jak uprzednio przed sięb iorstw a państw ow e z dotacji S k a rb u P a ń stw a .46 Mimo

44 W k w estii tej por. A u g u s t y n : op. cit., s. 17; J. K l e er, T. K o w a l a k , A. M a l i s z e w s k i , A. P i e k a r a: Spółdzielczość sp o ży w c ó w w now ych w a ­

runkach organizacyjnych. Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1978, s. 24.

45 Zob-. G a r b a c i k : Reforma funkcjonowania..., s. 43 i n.; S. D y k a : Spół­

dzielczość sp o ży w c ó w na re fo rm o w a n ym ry nku. „’Spółdzielczy Kwartalnik Nauko­

w y ”, 1984, nr 3 s. 46.

46 Zob. D y k a : op. cit., s. 49; R. B a u e r : Spółdzielczość spoży w c ów w w a ­

runkach nowego ładu gospodarczego i społecznego. „Spółdzielczy Kwartalnik Nau­

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₇₁

trud no ści „Społem ” W SS w Lublinie p otrafiła w ty m tru d n y m okresie gospodarow ać bez strat, a n aw et osiągnęła znaczne zyski. M onopolizacja ry n k u m iejskiego w dwóch segm entach — żywnościowym i przem ysło­ w ym — powodowała także dotkliw e szkody ekonomiczne i społeczne. P o­ zbaw iała ona konsum entów możliwości w yboru rodzaju placów ki h a n ­ dlow ej i m iejsca zakupu określonych tow arów oraz likw idow ała obiek­ tyw ną potrzebę ryw alizacji placów ek detalicznych i organizacji hand lo­ w ych w zakresie u sp raw n iania obrotu towarow ego i podnoszenia k u ltu ry obsługi nabyw ców .47

S y tu acja „Społem ” WSS w Lublinie stała się krytyczna, gdy na nie­ w łaściwe rozw iązania system ow e w h andlu oraz n arastające w ruchu sa­ m orządow ym spółdzielczości omówione wyżej deform acje nałożyły się w latach 1980— 1983 zjaw iska kryzysow e w gospodarce narodow ej. O stry spadek p ro d u k cji tow arow ej w przem yśle i rolnictw ie zdezorgani­ zował ry n ek żywnościowy w Polsce, ha k tórym spółdzielczość spożyw ­ ców- odgryw ała dom inującą rolę. W ystępujące na ry n k u drastyczne b ra ­ ki tow arow e, szerząca się spekulacja oraz w prow adzenie reglam entacji w ielu a rty k u łó w żywnościow ych — w ym agały od a p a ra tu handlow ego w ysokiej spraw ności działania.

W okresie najw iększych trudności zaopatrzeniow ych „Społem ” WSS w L ublinie podejm ow ała w iele różnych działań, m ających na celu po­ lepszenie zaopatrzenia ludności w a rty k u ły spożywcze i przem ysłow e częstego zakupu. N ależy tu zwłaszcza wymienić: poszukiw anie now ych dostaw ców , w zrost p rodukcji rynkow ej we w łasnych zakładach, racjo n a­ lizację gospodarow ania m asą tow arow ą, spraw iedliw y jej podział m iędzy poszczególne oddziały itp. Je d n ą z dróg popraw y zaopatrzenia ludności w to w a ry — budzącą w iele k o n tro w ersji — było przekazyw anie osobom fizycznym , m ałych sklepów w ajencję na zasadach um ow y zlecenia. W ro k u 1980 funkcjonow ało na ty ch zasadach 80 sklepów. Na dzień 31.12.1983 roku przekazano w ajencję łącznie 126 sklepów i punk tów sprzedaży detalicznej o łącznej w artości sprzedaży 613 m in złotych. W dziedzinie działalności gastronom icznej głów nym i zadaniam i spółdziel­ czości spożywców były: rozszerzanie asorty m entu i popraw a jakości usług garm ażeryjnych, przez optym alne w ykorzystanie posiadanych mocy p ro ­ dukcyjnych oraz rozw ijanie prod u kcji posiłków regeneracyjnych dla p ra ­ cow ników zakładów pracy; w 1980 sprzedano ok. 3,5 m in tego ty p u posił­ ków. Jednocześnie p referow ane były zakłady o dużej przelotaw ości i nie­ drogich posiłkach.

Rozpoczęty w sierpniu 1980 rok u ru ch odnowy objął także swoim

47 Zob. J. K l e er: Spółdzielczość: m ię d zy partycypacją a wzrostem. „Spół­ dzielczy Kwartalnik Naukow y” 1981, nr 4, s. 24 i n.

zasięgiem spółdzielczość spożywców, k tó ra w okres w ychodzenia gos­ p o dark i z k ry zy su w kroczyła w now ym , zm ienionym kształcie organi­ zacyjnym .

PROCES ODNOWY RUCHU SPÓŁDZIELCZEGO ZAPOCZĄTKOWANY PO ROKU 1981

P rzeprow adzona w 1975 ro k u refo rm a adm in istracji terenow ej oraz w 1976 h a n d lu m iejskiego spraw iła, że w ojew ódzkie spółdzielnie spo­ żywców b y ły n a d a l przed sięb iorstw am i zbyt dużym i, m onopolizującym i handel a rty k u ła m i żywnościow ym i, przesadnie scentralizow anym i, ode­ rw an ym i od bazy członkow skiej. Jednocześnie były to organizacje o zbyt m ałym stopniu samodzielności, stero w an e z zew nątrz poprzez szerokie w ykorzystanie in stru m en tó w ad m inistracy jno -nakazo w ych.48

W drażana obecnie w k ra ju refo rm a gospodarcza objęła sw ym zasię­ giem rów nież spółdzielczość spożywców. P odstaw ow ym jej założeniem jest dążenie do u sp raw n ienia system u zarządzania spółdzielczością przez: 1) w zrost stopnia sam orządności i sam odzielności spółdzielni, 2) zapew nie­ nie większego w pływ u członkom i pracow nikom spółdzielni n a zarządza­ nie działalnością gospodarczą i społeczno-w ychow aw czą, 3) dostosow anie wielkości spółdzielni do lokalnych potrzeb członków i w arun ków dzia­ łania, 4) k onsekw entne przestrzegan ie zasad dem okracji spółdzielczej. W sferze gospodarczej podstaw ow ym założeniem refo rm y jest likw idacja m onopolu spółdzielczego w dziedzinie ob rotu a rty k u ła m i spożywczymi. Założenia te są odzw ierciedleniem ostrej k ry ty k i poprzedniego stan u o r­ ganizacyjnego oraz p o stu lató w w skazujących n a potrzebę radykalnych zm ian w system ie zarządzania i s tru k tu rz e organizacyjnej spółdzielczości spożywców.49

W procesie zw iększania sam orządności i sam odzielności spółdzielni dużą rolę odegrał 41 Z jazd D elegatów „S połem ” o b radu jący w dniach 6— 9.11.1981 r. w W arszaw ie. D okonał on zm ian organizacyjnych oraz określił u p raw n ien ia i zakres działania poszczególnych szczebli zarzą­ dzania. Podstaw ow ą jednostką organizacyjną są pow szechne spółdzielnie spożywców prow adzące swą działalność sam odzielnie i sam orządnie. S a­

48 Por. M a l i s z e w s k i : P rzy czy n e k do dyskusji..., s. 38 i n. B. A u g u s t y n :

Spółdzielczość sp o ży w c ó w przed reformą. „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y”

1981, nr 4, s. 37; B. S t r u ż e k : Spółdzielczość w procesie socjalistycznej odn ow y „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y” 1981, nr 1, s. 4 i n.

49 Przykładowo można tu przytoczyć cytowane publikacje B. Augustyna, R. Bauera, K. Boczara, S. Dyki, E. Garbacika, J. Kleera, T Kowalaka, A. M ali­ szew skiego, K. Z. Sowy, B. Strużka, M. Strużyckiego i in.

Zmiany w strukturze organizacyjnej., ₃₇₃

m odzielność spółdzielni oznacza, że posiadają one osobowość praw ną i prow adzą działalność n a zasadach pełnego rozrachunku gospodarczego. Je d y n y m m iernikiem oceny w yników działalności spółdzielni jest zysk lub dochód czysty.50 Spółdzielnie mogą powoływać na zasadach dobro­ wolności spółdzielnie osób praw nych o zasięgu w ojew ódzkim lub regio­ nalnym , mogą^ też tw orzyć związki spółdzielni spożywców. Biorąc pod uw agę a k tu aln ą sytuację Z arząd i Prezy dium R ady Nadzorczej CZSS „Społem ” zasugerow ały spółdzielniom pow oływ anie w w ojew ództw ach terenow ych oddziałów C entralnego Związku, k tó re by prow adziły w łasną działalność gospodarczą i nie obciążyły swoimi kosztam i spółdzielni.51

W ażną rolę w uporządkow aniu sp raw organizacyjnych spółdzielczości spożywców odegrało nowe praw o spółdzielcze uchw alone u staw ą z dnia 16.09.1982 rok u .52 W prow adza ona nowe, bardziej skuteczne b a rie ry chro­ niące samodzielność spółdzielni przed nakazow ym oddziaływ aniem na nie zarówno organów państw ow ych, jak też CZSS. W now ym stanie p ra w ­ nym im p eraty w n a i ekonom iczna funkcja Centralnego Zw iązku u stępu je m iejsca funkcji służebnej, a stosunki pionowe zam iast stosunków adm i- nistracy jn o -p raw ny ch p rzy b ierają postać stosunków cyw ilno-praw nych. Nowa ustaw a stw arza także bardziej skuteczne gw arancje dla p rzestrze­ gania pozostałych zasad spółdzielczych.53

W latach 1981— 1982 we w szystkich środow iskach spółdzielczości spo­ żywców woj. lubelskiego pow stały gru p y założycielskie złożone z dzia­ łaczy sam orządow ych i pracow ników , k tó re podjęły sta ra n ia o p rze­ kształcenie oddziałów WSS w powszechne spółdzielnie spożywców. Po spełnieniu wym ogów fo rm alnych i przejęciu m ają tk u z WSS pow stały z byłych oddziałów z dniem 1.01.1983 powszechne spółdzielnie spożyw­ ców w Dęblinie, K raśniku, L u b a rto w ie ,. Lublinie, Poniatow ej, P uław ach i Św idniku. Spółdzielnie te zgodnie z założeniam i reform y prow adzą w ielobranżow ą działalność gospodarczą oraz posiadają pełną swobodę w u stalan iu te re n u działania, w ielkości zadań, doboru środków i form ich realizacji. 1

50 U chwała Nr 3 41 Zjazdu Delegatów „Społem” CZSS w sprawie samorząd­ ności spółdzielni spożywców i spraw pracowniczych oraz uchwała Nr 4 w sprawie zadań spółdzielni spożywców w działaniu na rzecz konsumentów w aktualnej sy ­ tuacji rynkowej, Warszawa 1981.

51 Realizacja uchwały Nr 5 41 Zjazdu Delegatów „Społem” CZSS w sprawie organizacji spółdzielczości spożywców, Warszawa 1981.

52 Dz. U. z 1982 r. Nr 30, poz. 210. Por. też S. D y k a : O rzeczywis tą odnowę

spółdzielczości. „Spółdzielczy Kwartalnik Naukow y” 1981, nr 4, s. 31 i n.

53 Zob. M. G e r s d o r f : O projekcie nowej u sta w y o spółdzielniach i ich

związkach. „Spółdzielczy Kwartalnik N aukow y” 1981, Nr 4, s. 4 i n.; Centralny Zwią zek Spółdzielczy w n o w y m prawie spółdzielczym. „Spółdzielczy Kwartalnik

W zw iązku z likw idacją m onopolu spółdzielczości spożywców w dzie­ dzinie h an d lu a rty k u ła m i spożyw czym i n astąp iły duże zm iany w u k ła ­ dzie sieci handlow ej, gastronom icznej i pro d u k cy jn ej. Spółdzielczość spo­ żywców p rzekazała przedsiębiorstw om państw ow ym : h u rto w ą sprzedaż a rty k u łó w żywnościow ych nowo pow stałem u P rzedsiębio rstw u H u rtu Spożywczego oraz sprzedaż a rty k u łó w alkoholow ych P rzedsiębiorstw u A rty k u łam i A lkoholow ym i „P o n al”. Na teren ie m iasta L ublina przek a­ zano Przed sięb iorstw u G astronom iczno-H andlow em u 85 zakładów g astro­ nom icznych z 7687 m iejscam i konsum enckim i, a Państw o w em u P rzed ­ siębiorstw u P iek arsk iem u 3 p iek arn ie o łącznej zdolności prod u kcy jnej 86 ton/godz. i 2 ciastkarnie. Pon adto przekazano w ym ienionym p rzed­ siębiorstw om 20 sklepów , przejm u jąc jednocześnie z W PHW w Lublinie 14 sklepów b ranży przem ysłow ej.

Te o statn ie decyzje sp o tk ały się z uzasadnioną k ry ty k ą środow iska naukow ego i działaczy spółdzielczych. A probując potrzebę odm onopoli- zowania działalności gospodarczej, fo rm u łu ją oni zarzut, że reak ty w o ­ w anie w obecnej postaci państw ow ego h u r tu spożywczego jest w rze ­ czyw istości zastąpieniem m onopolu pro du centa m onopolem hurtow nika, a ąuasi-m onopolu spółdzielczego fakty czny m m onopolem państw o­ w ym .54 Słuszny jest też pogląd, iż jednopodm iotow ość jakiegokolw iek sektora ry n k u — jak to m iało m iejsce w przeszłości — nie jest rów no­ znaczna z pojęciem m onopolu, bow iem o ty m decyduje c h a ra k te r ry n k u i obow iązujące n a nim reg u ły g ry .55 P rzekazanie w m iastach części ry n ­ ku żywnościowego przedsiębiorstw om państw o w ym samo przez się nie likw id u je m onopolu, lecz tw o rzy stan oligopolu. Dla likw idacji m ono­ polu konieczne jest zatem jeszcze k reow anie jednakow ych w arunków ekonom icznych dla funkcjonow ania różnych podm iotów gospodarczych bez w zględu na form ę w łasności i przynależność organizacyjną.

W w yniku reo rg an izacji spółdzielczości spożywców w L ublinie po­ wołano do życia O ddział W ojew ódzki „S połem ” CZSS, k tó rem u pow ie­ rzono n astęp u jące zadania: 1) prow adzenie w łasnej działalności gospo­ darczej i św iadczenie różnych w yspecjalizow anych usług n a rzecz zrzeszonych spółdzielni, 2) koordynow anie działalności zrzeszonych spół­ dzielni, 3) reprezentow anie ich in teresó w p rzed organam i w ładzy i adm i­ n istrac ji p aństw ow ej. O ddział W ojew ódzki CZSS prow adzi działalność gospodarczą i św iadczy na rzecz spółdzielni usługi w zakresie: h u rto w y ch dostaw tow arów , ich jakościow ego odbioru, pro jek to w an ia i w ykonaw ­ stw a inw esty cji i rem ontów , obsługi socjalnej pracow ników , organizo­ w ania szkoleń itp. O ddział in icju je też k ie ru n k i działalności gospodar­

54 Zob. D y k a : Spółdzielczość spożywców..., s. 42.

55 Zob. Cz. N i e w a d z i : Uwaru nkow ania rozw oju spółdzielczości w aktualnei

Zmiany w strukturze organizacyjnej.., ₃₇₅

czej i społeczno-w ychowawczej spółdzielni poprzez prow adzenie doradz­ tw a fachowego, pomocy i instruktażu. Usługi te świadczone są odpłatnie, bow iem z uzyskanych z tego ty tu łu w pływ ów pokryw ane są koszty u trzy m ania Oddziału. Sam orządow ym organem przedstaw icielskim po­ w szechnych spółdzielni spożywców działających na terenie w ojew ództw a jest R ada Oddziału pow ołana na zasadach federacyjnych, to jest w dro ­ dze delegow ania jej członków przez rad y nadzorcze poszczególnych spół­ dzielni. R ada nad zo ruje działalność Oddziału i udziela mu pomocy w w y ­ pełnianiu zadań statu to w y ch .56

Z byt k ró tk i okres funkcjonow ania oddziałów wojewódzkich CZSS „S połem ” nie pozw ala na jednoznaczną ocenę tego rozw iązania organi­ zacyjnego. Zgodnie z duchem uchw ał 41 Zjazdu „Społem ” w k ra ju fu n k ­ cjonują obecnie różne rozw iązania organizacyjne. W końcu 1984 roku w 5 w ojew ództw ach powszechne spółdzielnie spożywców działające w m iastach w ojew ódzkich koordynow ały działalność pozostałych PSS, w 5 w ojew ództw ach funkcje takie spełniały wojewódzkie związki PSS, w 33 w ojew ództw ach działalność PSS koordynow ały oddziały w ojew ódz­ kie CZSS „Społem ”.57 To ostatn ie rozw iązanie organizacyjne budzi n a j ­ w iększe obaw y w y nikające z n eg aty w n ych doświadczeń m ających swe źródło w przeszłości, kied y to ad m in istracja c e n traln a w yw ierała dom i­ n u jąc y w pływ na fu nkcjonow anie ru ch u spółdzielczego przez w ykorzy­ styw anie ogniw pośrednich do władczego w kraczania w w ew nętrzne sp raw y spółdzielni.58 Nie negu jąc tego ty p u niebezpieczeństw p rzy ocenie funkcjonow ania oddziałów w ojew ódzkich CZSS „Społem ” należy uw zględnić następ u jące okoliczności: 1) rozw iązanie to nie jest obligato­ ry jn e i jak w skazuje p ra k ty k a gospodarcza m ożliwe są inne w a ria n ty o rganizacyjne dostosow ane do regionalnych potrzeb, um ożliw iające peł­ niejszą realizację statu to w y ch zadań spółdzielni, 2) pow ołanie tego ty p u jedno stek organizacyjnych n a szczeblu w ojew ódzkim pozwoliło na u trz y ­ m anie ty ch spraw dzonych form działalności na rzecz spółdzielni, których dek o n cen tracja osłabiłaby spraw ność ich funkcjonow ania (dotyczy to h u rtu , zakładów rem ontow o-budow lanych, zm echanizow anego o b rachu n ­ ku, odbioru jakościowego, labo rato rió w itp.), 3) trz y letn i okres w drażania 58 Taki kierunek zmian w usytuow aniu centrum i pośrednich szczebli zarzą­ dzania postulowali: R. B a u e r : op. cit., s. 57; K. Z. S o w a , A. M a l i s z e w ­ s k i : op. cit., s. 72; M. S t r u ż y c k i : Problemy ekonomiczno-organizacyjne spół­

dzielczości sp oży w c ów w warunkach reform y gospodarczej. „Spółdzielczy Kwartal­

nik N aukow y” 1984, nr 1, s. 19 i n.

57 Zob. Sprawozdanie Zarządu „Społem” z działalności Związku za lata 1981— 1984 [w] 42 Zjazd Delegatów „Społem” CZSS, CZS, W ydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985, s. 9.

58 Zob. E .- G a r b a c i k : Czterdzieści lat spółdzielczości spożyw ców (1944—