Socjologiczne problemy szkolnictwa zawodowego

Stanisław Kosiński

Socjologiczne problemy szkolnictwa

zawodowego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 21, 109-127

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R 1 A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X I, 5 SECTIO F 1966

Z K a te d ry Socjologii W ydziału Ekonom icznego UMCS K iero w n ik : vacat

S t a n i s ł a w K O S I Ń S K I

Socjologiczne problem y szkolnictw a zawodowego

Социологические проблемы системы профессионального образования P ro b lè m e s sociologiques de l’en seig n e m en t pro fessio n n el

1. Z A G A D N IEN IA OGÓLNE I TERM IN OLO G IC ZNE

W a rty k u le objęto rozw ażaniam i jed y n ie n iek tó re socjologiczne as­ p e k ty szkolnictw a zawodowego ze szczególnym zw róceniem uw agi na zasadnicze szkoły zawodowe, k tó re stan o w ią doniosłe ogniwo system u ośw iatow ego. Szkoły te, podobnie ja k i in ne in sty tu c je ośw iatow o-w y­ chowawcze, sp e łn ia ją różnorodne i sta le rozszerzające się funkcje.

„Z adaniem in sty tu c ji ośw iatow ych było zaw sze zapoznanie m łodego poko­ le n ia z pew n y m zasobem w iedzy n au k o w ej i u m iejętn o ści technicznych (kształ­ cenie), z d ru g ie j zaś stro n y w p o jen ie m łodzieży norm i w arto śc i p a n u jąc y ch

w dan y m sp ołeczeństw ie („so cjalizacja”).” 1

Obok fu n k cji kształcenia i socjalizacji w społeczeństw ach u p rzem y ­ słow ionych pojaw iła się now a fu n k cja „u m iejscaw ian ia” m łodych ludzi pochodzących z różnych środow isk społecznych, na rozm aitych pozy­ c jach społecznych, bow iem szkole p rzy p ad a „[...] fu n k cja selekcjonow a­ n ia m łodzieży m. in. przez w y daw an ie św iadectw i dyplom ów , k tó re s ta ­ now ią w ażn y ele m en t w ich k a rie rz e życio w ej”.2

Z asadnicza szkoła zawodowa w znacznie szerszym zakresie niż in ne in sty tu c je ośw iatow o-w ychow aw cze d e te rm in u je zm ian y w s tru k tu rz e zaw odow ej i klasow o-w arstw ow ej społeczeństw a, w yznacza głów ne tr e n ­ d y w p ro fesjon alizacji szerokich kręgów m łodzieży, w spółuczestniczy

1 S. W i d e r s z p i l : S e le k c y jn o -s tr u k tu r a ln e fu n k c je angielskiego sy ste m u

o św ia ty, „S tu d ia S ocjologiczne” 1961, n r 2, s. 193— 194.

110 S ta n isła w K osiński

także w w ielu innych procesach i zjaw iskach społecznych, k u ltu r a l­ nych i ekonom iczno-technicznych. S ystem ośw iatow o-szkolny sp ełn ia w ięc w ielokierunkow e fu n k cje i dlatego jego p rzeo brażenia z jed n ej stro n y uzależnione są od ogólnego stopnia rozw oju społeczno-gospodar­ czego i politycznego społeczeństw a, z d ru g iej zaś, szkoła jako in sty tu c ja w sposób w idoczny oddziaływ uje na różne dziedziny życia. M ożna w ty m przy p ad k u mówić o typow ym sprzężeniu zw ro tn y m m iędzy obom a elem entam i, to jest m iędzy system em szkolnym a życiem społeczno­ -ekonom icznym danego społeczeństw a.

P ro b lem aty k a szkolnictw a zawodowego w k ra ja c h u przem ysłow io­ nych i zm ieniających sw oją s tru k tu rę społeczno-gospodarczą sta je się zagadnieniem o dużej ran d z e społecznej i naukow ej. T eoretyczne roz­ w ażania z tej dziedziny ściśle pow iązane są z działalnością p rak ty c z ­ ną. W zw iązku z ty m m ów iąc o szkolnictw ie zaw odow ym w pierw szym rzędzie należy uściślić n iek tó re o kreślenia często u żyw an e zarów no w lite ra tu rz e fachow ej, ja k i w życiu codziennym , przede w szystkim takie jak: ośw iata zawodowa, szkolenie zaw odow e i kształcenie zaw o­ dowe.3

W pu blikacjach z tego zakresu te rm in y w yżej w ym ienione stoso­ w ane są zam iennie, szczególnie dw a o statn ie. N ajnow sze pozycje w y ­ daw nicze zw racają uw agę na potrzebę rozróżnienia ty ch w ydaw ałoby się jednakow ych pojęć.4

O św iata zaw odow a to określenie najszersze i sw oim zakresem obej­ m u je różne fo rm y w yposażenia m łodzieży i ludzi dorosłych w w iado­ mości ogólne, w iedzę zawodową oraz w y rab ian ie po trzeb n y ch u m ie ję t­ ności m an u aln y ch i innyęh. O św iatę zaw odow ą upow szechnia się w form ie n a jb a rd zie j zinsty tu cjo n alizo w an ej, tj. w ram a ch szkolnictw a zawodowego i licznych k u rsó w doskonalenia zawodowego oraz częś­ ciowo w różnych w ydaw nictw ach i czasopism ach, a także w postaci a ud ycji rad io w o-telew izyjnych itp.

Coraz częściej — i to bardzo słusznie — przez szkolenie zawodowe rozum ie się p rak ty c zn e przygotow anie do zaw odu w zakresie po d sta­ wow ych czynności z n iezbędnym k w a n tu m teorii lu b też dalsze w ąsko- specjalistyczne doskonalenie w d an y m zaw odzie drogą k ró tk o te rm in o ­ w ych kursów . Zastosow anie tego te rm in u je s t uzasadnione w odnie­ sieniu do szkolenia kursow ego i term in a to rstw a .

Jed n ak że chyba n iezb y t p recy zy jn e je s t stosow anie tego zw ro tu na

s Por. T. S o s n o w s k i : S zk o le n ie a kszta łc en ie , „Szkoła Z aw odow a” 1969, n r 5.

4 P rz y k ład e m je s t m iędzy innym i p ra c a T. S o s n o w s k i e g o : O k s zta łc e ­

Socjologiczne p ro b lem y szkolnictw a zaw odowego 111

określenie działalności d yd ak ty czn ej tak szeroko rozw iniętego działu sy stem u ośw iatow o-szkolnego, jak im jest szkolnictw o zawodowe.

K ształcenie zaw odow e n ato m ia st oznacza działalność szkolnictw a zajm ująceg o się głów nie przygotow aniem do p rac y zaw odow ej w gospo­ d arce narod ow ej i usługach, gdzie oprócz przygotow ania teoretycznego konieczne są u m iejętno ści w zak resie danego zaw odu. P ra k ty c z n ie rzecz biorąc w Polsce k ształcen ie zaw odow e w pierw szym rzędzie odnosi się do działalności szkolnictw a zawodowego przygotow ującego fachow ców dla p ro d u k cji i usług, ta k n a poziom ie zasadniczej szkoły zawodowej,

ja k i zaw odow ej śred n iej oraz w yższej.

Kończąc rozw ażania na te m a t w ym ienionych trzech pojęć, podk reś­ lić należy, że ośw iata zawodowa, to pojęcie najszersze, oznaczające w szelkie fo rm y p o p u lary z ac ji w iedzy p rak ty c zn e j i teo rety czn ej do ty ­ czącej działalności zaw odow ej. Szkolenie zawodowe zaś, to te form y nauczania w zak resie ośw iaty zawodowej, gdzie dom inują um iejętności p rak ty czn e, n ato m ia st kształcenie zaw odow e to znów form y nauczania w zakresie o św iaty zaw odow ej o zdecydow anej przew adze zagadnień teo retyczn ych.

T echnizacja w spółczesnego życia w coraz to w iększym stopniu w zm a­ ga procesy in te le k tu a liz a c y jn e p rac y fizycznej, a to z kolei od ro b o tn i­ ków w y k w alifiko w an ych w ym aga w iększego przygotow ania teo rety cz­ nego. Z uw agi chociażby n a w zm agającą się in tele k tu a liza c ję pracy fizycznej i chyba w nied alek iej przyszłości d o m inującą rolę w iedzy teo­ re ty c zn e j w przygotow aniu n aw et do w y k o n y w an ia zawodów ro b o tn i­ czych, uzasadnione jest p refero w an ie zw rotu „kształcenie zaw odow e”,

a nie „szkolenie zaw odow e”.

2. SYSTEM O ŚW IA TY ZA W ODOW EJ A IN D U ST R IA L IZA C JA

C yw ilizacja w spółczesna c h a ra k te ry z u je się dy nam icznym rozw o­ jem w szystkich dziedzin życia społeczno-ekonom icznego. D ynam izm rozw ojow y w idoczny je st szczególnie w y ra ź n ie w dziedzinie rozw oju nowoczesnego przem ysłu, k tó ry w znacznej m ierze w a ru n k u je k ie ru n ­ k i zasadniczych zm ian w całym system ie ośw iatow o-szkolnym , a głów ­ nie w szkolnictw ie zaw odow ym . Siła robocza w przem yśle w coraz w yż­ szym sto p niu je s t tw o rem system u ośw iatow ego.5

K ształcenie k a d ry dla p rzem y słu i innych działów gospodarki n a ro ­ dow ej jest — jak w iadom o — zasadniczą fu n k cją szkoły zawodowej

5 P or. J. S z c z e p a ń s k i : P rze m y śl a sy ste m o św ia ty i n a u k i [w:] P rze m y śl

112 S ta n isła w K osiń sk i

i to p rzede w szystkim stan o w i podstaw ow ą płaszczyznę ich w zajem ne­ go oddziaływ ania i zależności. Szczególnie w y raźn ie dostrzega się te zależności w społeczeństw ie so cjalistycznym ro zw ijający m poszczególne dziedziny życia w sposób planow y.

„ K ie ru n k i szkolnictw a zaw odow ego, sieć szkół, liczba uczniów i a b so lw en ­ tów odpow iadać m uszą zw łaszcza w w a ru n k a c h g o sp o d ark i p la n o w e j, z a p o trze­ b o w an iu poszczególnych działów i gałęzi g o sp o d ark i n a k a d ry w y k w a lifik o w a n e .” '

Szkoła więc w dużym sto p n iu d ecy d u je o rozw oju i p ostępie społecz­ no-ekonom icznym , jest n iezw ykle czułym in stru m e n te m odd ziaływ ają­ cym na różne dziedziny życia każdego społeczeństw a.

P ry n cy p ialn y m probierzem poziom u rozw oju w spółczesnych społe­ czeństw jest stopień u p rzem ysłow ienia i utechniczn ienia w szystkich ga­ łęzi gospodarki, nie w yłączając n aw et pew nych dziedzin n a u k i i k u ltu ­ ry. O lbrzym ią rolę do spełn ien ia w zakresie rozw oju życia gospodar­ czego k ra ju m ają in sty tu cje ośw iatow e przysposabiające najczęściej m ło­ de pokolenie do życia społecznego i p rac y zaw odow ej. Ilość i jakość k ad r w yk w alifikow anych w głów nej m ierze d ecyduje o procesach roz­ w ojowych każdego społeczeństw a.

Na zagadnienie ścisłego zw iązku m iędzy postępem społecznym a s tru k tu rą szkolnictw a coraz częściej z w racają uw agę przedstaw iciele nauk pedagogicznych w k ra ja c h wysoko uprzem ysłow ionych, w ty m rów nież od p a ru la t i w Polsce.

„P oniew aż szkoła i życie społeczne — pisze T eofil S osnow ski — z n a jd u ją się w sto su n k u w zajem n eg o n a siebie oddziały w an ia, a szczególnie w y ra ź n ie w y stę p u je to w szk o ln ictw ie zaw odow ym , d la w y ciąg n ięcia odpow iednich w n io s­ ków i w y p ra co w a n ia syntez n iezbędne je s t op an o w an ie p o dstaw ow ych w iad o ­ mości i pojęć z z a k re su now ych n a u k w sp ó łd z iałają cy c h z pedagogiką, ja k socjo­ logia, ekonom ia polityczna, ekonom ika, n a u k a o p rac y itd .” 7

Rozległy zakres fu n k cji szkoły w yró żn ił J a n Szczepański w zw iąz­ ku z rozw ażaniam i nad społecznym i procesam i in d u stria liz a cji.8

In d u stria liz a c ja oznacza „[...] ogół zjaw isk i procesów zw iązan y ch z rozw o­ jem gospodarczym dokon u jący m się przez rozbudow ę przem y słu , przez p rze jście od system u gospodarczego op arteg o na ro ln ic tw ie do sy stem u gospodarczego, w któ ry m zasadniczą rolę g ra p rze m y sł”.’

* S. W i d e r s z p i l : Skład, p o lsk ie j k la s y ro b o tn iczej. T e n d e n c je zm ia n w o kresie in d u stria liza cji so c ja listyc zn ej, W arszaw a 1965, s. 52.

7 T. S o s n o w s k i : B adania nad ro zw o je m u stro jó w szk o ln y c h w k ra ja c h

w y so k o u p rze m ysło w io n yc h , „Szkoła Z aw odow a” 1967, n r 3.

8 J. S z c z e p a ń s k i : S ta n badań socjologicznych n a d sp o łe c zn y m i proce­

sam i in d u stria liza cji, „S tu d ia S ocjologiczne” 1964, n r 3.

S ocjologiczne p roblem y szkolnictw a zaw odow ego 113

N a in d u stria liz a cję sk łada się zespół procesów technicznych, ekono­ m icznych, społecznych (m igracje ludności, rozbudow a system u ośw ia­ towego, zm iany s tr u k tu ry zaw odow ej, p ostaw anie now ych in sty tu c ji i now ych form życia zbiorow ego itd), politycznych, k u ltu ra ln y c h (poja­ w ienie się now ych sy stetaów w artości, now ych w zorów zachow ań, no­ w ych form kształcenia) itd .10

Z socjologicznego p u n k tu w idzenia system szkolny w procesie in ­ d u strializ a c ji spełn ia isto tn e fu n k cje, zarów no ze w zględów społecz­ nych jak i ekonom icznych. S ystem te n m iędzy innym i stw arza w y m a­ g any poziom o św iaty w śród w szystkich obyw ateli, d ając im możność podjęcia p ra c y w przem yśle, d a je w y kształcenie zawodowe i technicz­ ne, dzięki czem u poszerza bazę re k ru ta c y jn ą siły roboczej; podnosi po­ ziom potrzeb, a zatem stw arza ry n e k w ch łaniający p ro d u k ty rozw ija­ nego p rzem ysłu; d okonuje „o tw arcia” zam kn iętych środow isk i spo­ łeczności lokalnych, stw arza podstaw y ujednolicenia k u ltu ra ln e g o ca­ łego społeczeństw a, podnosi i stw arza m ożliw ości w yjścia ze społecz­ ności lokalnych, a zatem sp rz y ja in ten sy fik acji procesów ruchliw ości geograficznej i społecznej, d o konuje przesunięć w stru k tu rz e klasow ej i w arstw o w ej społeczeństw a, zm ienia sk ład społeczny klas, a rów no­ cześnie może powodow ać pow stanie całych now ych klas, w a rstw i k a ­ tego rii zaw odow ych; podnosi poziom uczestnictw a w k u ltu rz e re p re z e n ­ ta c y jn e j n arodu; podnosi poziom „ko nsum p cji” dóbr i treści k u ltu ra l­ nych przekazy w an ych przez prasę, m agazyny, radio, kino, telew izję. S ta je się więc podstaw ow ym czynnikiem rozw oju m asow ego oddziały­ w ania ujednoliconej k u ltu ry i cyw ilizacji tech n iczn ej.11

3. FORM Y O R G A N IZA C Y JN E K SZTA ŁC EN IA ZAWODOW EGO

O ran d z e i społecznej doniosłości p rofesjonalizacji społeczeństw a m iędzy in n y m i św iadczy fa k t, że spraw am i przygotow ania k a d r w y ­ kw alifiko w any ch zajęła się M iędzynarodow a O rganizacja P ra c y (MOP)

p ow stała w 1919 r. Za n ajisto tn iejsze i w ym agające racjonalneg o roz­ w iązania uznała ona następ u jące problem y:

a) p o rad n ictw a zawodowego,

b) k ształcen ia w zak resie zaw odu w ostatnich klasach szkół pod­ staw ow ych,

c) k ształcenia zawodowego w szkołach,

d) kształcenia w ew nątrzzakładow ego (w w ielkim przem yśle dla p ro d u k cji w ystand ary zow an ej),

i» Ibid.

11 Ibid., s. 42—43.

114 S tan isław K osiński

e) dokształcania zawodowego dla absolw entów szkół ogólnokształ­ cących.12

J a k w y n ik a z powyższego, są to rów nież zagadnienia d om inujące w naszym sy stem ie ośw iatow ym , będącym w okresie refo rm y i dostoso­ w yw an ia do potrzeb współczesnego życia społeczno-gospodarczego k ra ju . Je d n a z w ażnych ko n feren cji M OP odbyła się w M exico-C ity w 1946 r., gdzie ustalono głów ne w ytyczn e w zakresie organizacji k sz ta ł­ cenia zawodowego robotników w ykw alifikow anych. W yróżniono tam trz y pojęcia: przyuczenia zawodowego, k ształcenia technicznego i za­ wodowego oraz „ te rm in u ”.

„Pod pojęciem przyuczenia rozum ie się w szelkie form y w p ro w a d ze n ia w d zia­ łalność techniczną; pojęcie k sz tałcen ia o b e jm u je n a u k ę teo rety czn ą i p rak ty c zn ą , prow adzoną system aty czn ie w szkole; p ojęcie « te rm in u » oznacza system z a tru d ­ nien ia, w k tórym z a tru d n ia ją c y za p ew n ia m łodem u człow iekow i m ożliw ość u zy s­ k iw an ia u m iejętności zaw odow ych b ezpośrednio w p rac y i ró w n ież n a k u rsa c h .” 11

We w spółczesnym św iecie fo rm y kształcenia robotników w y k w a li­ fikow anych są zróżnicow ane, począw szy od szkolenia bezpośrednio w prod u k cji (system em tzw. term in a to rstw a ) aż do k ształcenia w ró ż­ nego ty p u szkołach zaw odow ych włącznie. Są k ra je w ysoko u p rze m y ­ słowione, gdzie term in a to rstw o u trz y m u je się jako podstaw ow y system zdobyw ania kw alifik acji zaw odowych, np. w A nglii, N iem ieckiej R e­ publice F ed e ra ln ej, F ran cji, S zw ajcarii i innych, choć obecnie w św ie­ cie istn ieją silne ten den cje upow szechnienia szkolnych form k ształce­ nia w ykw alifikow anych k adr, czyli m ów iąc inaczej n a stę p u je sch o lary - zacja n au k i zaw odu.14

Jeśli chodzi o naszy system przygotow ania k ad r, to n adal cechuje go jeszcze duża heterogeniczność, oczywiście p rzy dom inu jącej roli k ształcenia szkolnego. O becnie działa u nas szereg organizacji i in ­ sty tu cji, k tó re prow adzą bardzo zróżnicow ane pod w zględem czasu trw a n ia k u rsy , gdzie słuchacze zdobyw ają ty tu ły w ykw alifikow anego

robotnika.

Ta ostatnio w ym ieniona form a nie m a p e rsp e k ty w rozw ojow ych, a l­ bowiem zasadnicze szkoły zaw odow e są ta k rozbudow ane, że ty lk o zn i­ kom y pro cen t absolw entów szkół podstaw ow ych nie p o d ejm u je dalszej

nauk i szkolnej. O becnie więc zasadnicze szkoły zawodowe stanow ią p raw ie w yłącznie głów ne źródło n ap ływ u robotników w y kw alifik ow a­ nych do przem ysłu.

S. K o w a l e w s k a : P rzysp o so b ien ie do pracy w p rze m y śle , W rocław — W arszaw a — K ra k ó w 1966, s. 87.

11 Loc. cit.

14 Por. S o s n o w s k i : O k szta łc e n iu za w o d o w y m w Polsce L u d o w ej, s. 110— 111.

Socjologiczne p roblem y szkolnictw a zaw odowego 115

K ształcenie n a poziom ie zasadniczej szkoły zaw odow ej prow adzone je st dw om a system am i:

1) zasadnicze szkoły zaw odow e dla n iep racu jących, gdzie p rzyjm o­ w ani są od rok u szkolnego 1967/1968 absolw enci ośm ioletniej szkoły podstaw ow ej w w ieku 15— 17 lat,

2) zasadnicze szkoły zaw odow e dla pracujących , k tó re dzielą się na: a) szkoły dla m łodocianych, gdzie p rzy jm o w an i są do k lasy p ierw ­ szej absolw enci szkoły podstaw ow ej p o b ierający n a u k ę zawodu w za­ k ładzie p rac y państw ow ym , spółdzielczym lub p ry w a tn y m (rzemiosło)

i nie m ają przekroczonych 17 la t życia, b) szkoły dla dorosłych, p rz y j­ m ujące do klas pierw szych po ukończeniu 17 lat.

Szkoły m łodzieżow e oraz dla dorosłych mogą być zorganizow ane ja ­ ko przyzakładow e i m iędzyzakładow e. Zasadnicze szkoły zawodowe w w iększości podporządkow ane są M in isterstw u O św iaty i Szkolnictw a W yższego, a ty lk o część z nich prow adzona jest przez inne re so rty .13

4. P O Z Y C JA I RO ZW Ó J SZK O LN IC TW A ZAW ODOW EGO

M odel w spółczesnej zasadniczej szkoły zaw odow ej został tak uksz­ tałto w an y , aby jej absolw enci odpow iadali w ym aganiom staw iany m robotn ik o m w ykw alifikow an ym w e w spółczesnej gospodarce. Pom im o dalszego rozw oju p ro d u k cji potokow ej i w y stę p u ją c ej z nią pracy cząst­ kow ej, w naszym szkolnictw ie zaw odow ym n ad al realizow ane jest po­ p u la rn e hasło w śród d y d ak ty k ó w k ształcen ia zawodowego — hasło, k tó ­ re głosi „gdy fa b ry k a żąda coraz m n iej, szkoła m usi żądać coraz w ię­ c e j" .16

Chodzi w ięc o k ształcenie szeroko uw zględniające treści w yk ształ­ cenia ogólnego i zawodowego. E lem en ty kształcenia politechnicznego w y stę p u ją już w p ro g ram ie nauczania zreform ow anej szkoły po d sta­ w ow ej, co d la przysposobienia zawodowego nie pozostaje bez znaczenia. W obecnym okresie prężnego rozw oju tech n ik i i p ro d u k cji przem ysło­ w ej po trzeb n e są k a d ry w szechstronnie ro zw inięte zawodowo o w y ra ź ­

16 D la p rz y k ła d u podaję, że na ogólną liczbę 179 577 abso lw en tó w zasa d n i­ czych szkół zaw odow ych w ro k u szkolnym 1966/1967, ab so lw en tó w ZSZ p odleg­ ły c h M in isterstw u O św iaty i S zko ln ictw a W yższego było aż 115 434. J a k p o w ­ szechne n a tym poziom ie n a u c za n ia je s t k sz tałcen ie d la p rac u jąc y ch , n ajlep iej św iadczą n a s tę p u ją c e dane: z ogólnej 179 577 ab so lw en tó w 79 492 sta n o w ią ab so l­ w enci szkół d la p ra c u ją c y c h — łączn ie z w szy stk ich resortów . Źródło: S z k o ły z a ­

w o dow e w ro k u szk o ln y m 1966/1967, sta n w o sta tn im d n iu za jęć szk o ln yc h . T a b li­ ce s ta ty sty c z n e n r 12 w za k resie szk o ln ic tw a , GUS, W arszaw a 1967.

18 I. S z a n i a w s k i: H um a n iza cja pracy a fu n k c ja społeczna szko ły. A n ty ­

n o m ie w y k sz ta łc e n ia ogólnego, p o litechnicznego oraz drogi ich p rzezw yciężen ia .

116 S ta n isła w K osiń sk i

nej specjalizacji i zapoznane z dziedzinam i sty cznym i z d an y m zawo­ dem .

„D obry ro b o tn ik sp e c ja lista m u si um ieć w y p ełn iać w iele czynności n ie od­ noszących się bezpośrednio do jego obow iązków [...] R ola, ja k ą w yznacza się w k ształcen iu nie tylk o k u ltu rz e tech n iczn ej, lecz p rz e d e w szystkim k u ltu rz e ogólnej — m a w ielk ie znaczenie d la dalszego rozw oju społeczeństw so c ja lis­

tyczn y ch .” 17

W ykształcenie, jak ie d a je szkoła zaw odow a p rzy szły m robotnikom m a — o czym w cześniej w spom inano — w ielki w p ły w n a podnoszenie w ielu dziedzin życia społecznego, przy g o to w uje ona do bardziej u m ie­ jętnego w yk orzy stan ia czasu w olnego, w p ływ a na pobudzenie z a in te ­ resow ań in tele k tu a ln y c h , na w zrost aktyw ności społecznej i ogólnej k u ltu ry życia codziennego.

Je d n y m z podstaw ow ych zadań szkoły zaw odow ej jest przygotow a­ nie m łodej jed n ostk i do w yko n yw an ia określonego zaw odu, czyli do określonej pracy. K ażda praca uzależniona jest od szeregu w arun kó w , w śród k tó ry ch jako n a jisto tn ie jsze n ależy w yróżnić:18

1) w a ru n k i techniczne sk ład ające się ze stano w isk a pracy, narzędzi, m aszyn, u rządzeń itd.,

2) w a ru n k i fizjologiczne, tj. przystosow anie k o n sty tu c ji ro b o tn ik a do w y k o n yw an ej fun kcji,

3) w a ru n k i psychologiczne, tzn. re a k c ja i uzdolnienia człow ieka, 4 w a ru n k i społeczne, tj. w spółdziałanie i w zajem ne zw iązki za­ chodzące m iędzy pracow nikam i, jak też stosunek do kierow nictw a,

5) w a ru n k i ekonom iczne, czyli rodzaj zakładu pracy, wysokość w y ­ nagrodzenia i sto pień zaspokojenia nim potrzeb życiow ych pracow nika oraz jego rodziny. ‘

W szystkie te w a ru n k i w p ły w ają n a stosunek do p rac y i ten fa k t należy m ieć n a uw adze, gdy rozw aża się socjologiczne problem y k sz ta ł­ cenia ogólno-zawodow ego przyszłych pracow ników . C iągły w zrost m e­ chanizacji i a u to m aty zacji p ro d u k cji pow oduje zm niejszenie się w y sił­ k u fizycznego, p rzy rów noczesnym zw iększeniu w y siłku in te le k tu a ln e ­ go pow odującego w iększe zm ęczenie psychiczne. Z ty m zw iązany jest in n y niż p rzy p rac y typow o fizycznej rodzaj w y k o rzy stan ia czasu w ol­ nego. Z adanie w spółczesnej szkoły zaw odow ej polega n a przy gotow a­ n iu m łodzieży do życia rew olucjonizow anego przez rozw ój tech nik i, czy­ li do w arunków , w k tó ry ch należy wzmóc czujność i dbałość o p e łn ą

hum an izację pracy.

17 L. T a n i e w s k i : R o zw ó j te c h n ik i a p ro b le m y k a d r p rze m y sło w y c h [w:]

P ro b le m y k a d r y p rze m y sło w e j, W a rsza w a 1965, s. 20.

18 P or. T. S o s n o w s k i : K szta łc en ie za w o d o w e w k r a ja c h w y so k o u p r z e ­

S ocjologiczne p roblem y szkolnictw a zaw odowego 117

Szkolnictw o zaw odow e stan ow i o rganizację bardzo złożoną, bo z jed ­ n ej stro n y jest ono częścią składow ą system u ośw iatow ego, z dru giej zaś należy do sy stem u gospodarczego, podlegającego w w idocznym stop­ niu praw om , k tó ry m rządzi się gospodarka narodow a i przeobrażeniom ,

jak ie w niej się dokonują.

Szkoła zaw odow a m usi sw ój p ro fil kształcenia, ja k i cały m odel p ro ­ g ram ow o -organ izacyjn y ściśle pow iązać geograficznie i organizacyjnie z życiem gospodarczym , k tó re podlega ciągłym przeobrażeniom , a to z kolei w ym aga od tej kateg o rii in sty tu c ji ośw iatow ej elastyczności za­

p ew n iającej w zględnie sw obodne d okonyw anie uzasadnionych m ody­ fikacji.

P a trz ą c h istorycznie na szkołę, w y raźn ie dostrzec m ożna p rężny w zrost szkolnictw a zawodowego, k tó re jeszcze kilkanaście la t tem u b y ­ ło m ało znaczącym ogniw em ów czesnego system u ośw iatow o-szkolnego, a obecnie stanow i po szkole podstaw ow ej n ajb ard ziej pow szechną fo r­ m ę k ształcenia i głów ną, jeśli chodzi o przysposobienie k a d r dla po­ szczególnych działów życia społeczno-gospodarczego na w szystkich po­ ziom ach nauczania, tj. zaw odow ym zasadniczym , średn im i wyższym . D ynam izm rozw ojow y ośw iaty zaw odow ej w naszym k ra ju d aje się łatw o zaobserw ow ać chociażby w ciągu o statn ich lat. I tak dla p rzy k ła ­ du, biorąc pod uw agę ty lk o zasadnicze szkoły zawodowe dla n iep ra cu ­ jących, w ro k u szkolnym 1955/1956 szkół ty ch było 754, a pobierało w nich n au k ę teo rii i zaw odu 129 658 uczniów . O puściło je tegoż roku 39 037 absolw entów . N atom iast dziesięć la t później, tj. w ro ku szkolnym 1965/1966, szkół ty ch było 1 064 o łącznej liczbie 373 066 uczniów i opuś­ ciło je aż 98 696 absolw entów .’9

Dla gospodarki narodow ej najw ażniejszy m i są absolw enci i stopień ich przygotow ania do p rac y zaw odow ej. W analogicznym dziesięciole­ ciu, jak w yn ik a z pow yższych danych, n a stą p ił szybki w zrost liczby ab­ solw entów , będący re z u lta te m w ielkiego rozw oju zasadniczych szkół zaw odow ych.

Szeroko zakrojone kształcenie przyszłej k a d ry robotniczej m a w iel­ k ie znaczenie n ie ty lk o ekonom iczne, lecz rów nież i społeczne, bo tym sam ym zrealizow ane zostają zadania w y n ik ające z założeń ideologii so­ cjalistyczn ej, zm ierzające do przezw yciężenia różnic m iędzy p ra c u ją ­

10 Ź ródło: R o czn ik s ta ty s ty c z n y szk o ln ic tw a 1944/45—1966/67, W arszaw a 1967, s X X —X X I, GUS, S e ria „roczniki bran żo w e” n r 7. In te n c jo n a ln ie w zięto pod uw agę w y b ra n e lata, aby ukazać dynam izm rozw ojow y szkolnictw a zawodowego w uw zględnionym dziesięcioleciu. Ze w zględu na niepełny sta n o rganizacyjny szkół zaw odow ych będący sk u tk iem refo rm y szkolnej nie przedstaw iono danych sta ty sty c zn y c h z o sta tn ic h lat.

118 S tan isław K osiński

cym i fizycznie, a p racu jący m i um ysłow o przez podnoszenie poziom u w ykształcenia ogólnego i k w alifik acji zaw odow ych robotników .20

Rozbudow a sieci szkolnictw a zawodowego w yp ły w a z rzeczyw istych potrzeb gospodarczych naszego pań stw a, gdzie ko n sek w en tn ie re a liz u je się socjalistyczną in d u strializację. P o tężn iejący p rzem ysł uspołecz­

niony pociągnął za sobą rozw ój całej gospodarki oraz spow odow ał za­ sadnicze zm iany w jej s tru k tu rz e . S ocjalistyczne uprzem y słow ienie k r a ­ ju i tow arzyszące m u zjaw iska w y w a rły doniosły w p ły w nie ty lk o na ilościow y rozw ój ośw iaty zaw odow ej, ale także n a s tru k tu ra ln o -p ro - gram ow y m odel zasadniczej szkoły zaw odow ej.

5. MODEL I F U N K C JE ZREFOR M O W A N EJ ZA SA D N IC ZEJ SZKOŁY ZAW ODOW EJ

W okresie w ielkiego rozm achu procesów in d u stria liz a cy jn y c h za­ chodzi o biektyw na p o trzeba ciągłego doskonalenia in sty tu c ji p rzygoto­ w ujących k a d ry pracow nicze d la przem ysłu. W spółcześnie opuszczają­ cy szkołę absolw enci będą w ykonyw ać sw oje fu n k cje zawodowe przez la t 30 czy 40. Z obow iązuje to do takiego kształcenia zawodowego, k tó re będzie p rz y d a tn e przez cały w iek pro d u k cy jn y , z pew nością poddany dalszym przeobrażeniom techniczno-technologicznym .

In n y m i słow y — szkoła zawodowa pow inna swoich absolw entów w y ­ posażać w wiedzę i um iejętności odpow iadające nie ty lk o a k tu a ln em u stopniow i rozw oju siły w ytw órczych i środków produkcji, ale zapoz­ n ające chociażby w sposób ogólny z tak im zasobem w iedzy, k tó ry um o­ żliw i im rozw iązyw anie problem ów n a tu ry przyszłościow ej.

F a k t te n na g run cie polskiej pedagogiki bardzo m ocno a k c en tu je B. Suchodolski (m. in. w p rac y pt. W ychow anie dla przyszłości).

W łaściwe przygotow anie m łodego pokolenia do życia społeczno-go­ spodarczego nie jest sp raw ą prostą. U zależnione to jest od szeregu in ­ nych czynników . D ecydująca ro la należy do k a d ry nauczającej i p ro ­ gram ów nauczania, w oparciu o k tó re prow adzone są w szkołach zaję­ cia dydaktyczno-w ychow aw cze.

Szkolnictw o zawodowe, biorąc pod uw agę ty lk o okres P olski L u ­ dow ej, w pow ażnym sto p niu zm ieniło sw oją s tr u k tu rę p rogram ow o-or­ ganizacyjną, nie m ów iąc już o rozw oju ilościowym.

Je śli chodzi o kształcenie robotników , to początkow o zw racano u w a ­ gę na stro nę p rak ty czn ą i nie w ym agano n aw et ukończenia siedm iolet­ n iej szkoły podstaw ow ej. Ale p o trzeb y p rzem ysłu ro sły i w zakresie przygotow ania teoretycznego. R eform a szkolnictw a w r. 1951 określiła,

S ocjologiczne pro b lem y szkolnictw a zaw odowego 119

że przyg otow anie do p rac y w c h a ra k te rz e ro b o tn ik a prow adzone będzie w dw u letn ich , a w pew nych zaw odach — rocznych lub trz y letn ic h za­ sadniczych szkołach zaw odow ych n a podstaw ie siedm iu klas szkoły pod­ staw ow ej. Z organizow ano także „szkoły m istrzó w ” przeznaczone dla czeladników -robotników w ykw alifikow anych.

Je d n ak ż e rozw ój tec h n ik i w ym agał coraz lepszego przygotow ania teoretyczn ego i zawodowego od robotników w y kw alifikow anych, a to pociągnęło za sobą konieczność dalszych refo rm w zakresie kształcenia zawodowego, co zostało uw zględnione w u staw ie S ejm u z dnia 15 lipca

1961 r. o ro zw oju sy stem u o św iaty i w ychow ania w PRL.

Z godnie z tą U staw ą przedłużono z siedm iu na osiem la t naukę w szkole podstaw ow ej, dzięki czem u kan d yd aci do szkoły zaw odow ej m ają szersze przygotow anie ogólne, a n aw et i pew ne przygotow anie poli­

techniczne.

W spom niana U staw a w odniesieniu do tego ty p u szkół stw ierdza, że „zasadnicze szkoły zawodowe zap ew n iają przygotow anie zawodowe do w y k o n y w an ia fu n k c ji kw alifikow anego robotnika, pracow nika i ro ln i­

ka oraz w y k ształcen ie ogólne, niezbędne do dalszego k ształcen ia”.21 W U staw ie w y raźn ie zostało podkreślone, że są dw ie k ateg o rie w iedzy i um iejętności, a m ianow icie p rzygotow anie zawodowe i w ykształcenie ogólne. Z asadnicza szkoła zaw odow a um ocniła sw oją pozycję m iędzy in n y m i dzięki tem u, że spełniona została isto tn a w system ie ośw iaty zasada zw ana d ro żn o śc ią 22, k tó ra posiada ew id e n tn y a sp ek t nie tylko ekonom iczny, ale i społeczny.23

W spółczesna zasadnicza szkoła zawodowa w w y n ik u procesu dy d ak ­ tycznego sp ełn ia dw ie fu n kcje, tj. ośw iatow ą i gospodarczą. Ze w zględu n a pierw szą fu n k cję ro z p a tru je się ją jak każdą inną placów kę ośw ia­ tow o-w ychow aw czą, a ze w zględu na d ru g ą fu n k cję te n ty p szkoły, z ra c ji po siadanych w a rszta tó w szkoleniow ych, n ależy trak to w ać jako sw oiste p rzedsiębiorstw o przem ysłow e, w k tó ry m m łodzież w łączona jest do p rac y szko leniow o-produkcyjnej lu b św iadczenia usłu g w w a rszta ­ ta c h i gospodarstw ach szkolnych.

21 U staw a o rozw oju system u ośw iaty i w y ch o w an ia w P olsce L udow ej. M a­ te ria ły z d y sk u sji, W arszaw a 1961, s. 12, a rt. 11.

22 Z asad a drożności w system ie ośw iaty polega na z a g w aran to w a n iu ab so l­ w en to m szkoły niższego sto p n ia (szczebla) m ożliw ości k o n ty n u o w an ia n a u k i w szko­ le w yższego sto p n ia aż do u kończenia stu d ió w w yższych. Rzecz oczyw ista, iż p o ­ w yższa zasad a je s t n iezw y k le isto tn a i stanow i zn a m ie n n ą w łaściw ość naszego w spółczesnego sy stem u szkolnego, a je j p ełn e uw zg lęd n ien ie w p rzy p a d k u za­ sadniczych szkół zaw odow ych znacznie się przyczyniło do w zro stu ich ran g i.

22 F a k t te n spow odow ał m iędzy in n y m i w zro st a u to ry te tu zasadniczych szkół zaw odow ych i stan o w i on isto tn ą w łaściw ość naszego w spółczesnego system u oś­ w iatow ego.

120 S ta n isła w K osiński

Szczególną uw agę w zreform ow anym szkolnictw ie zaw odow ym zw ró­ cono na ośw iatow ą fu n k cję szkoły. W ynika to z pow szechnego c h a ra k ­ te ru szkoły zaw odow ej, jak też konieczności w szechstronnego rozw oju człow ieka. Te w ielostronn e w ym ag an ia sta w ia n e są bow iem k w alifi­ kow anem u robotnikow i i każdej in n ej jednostce w spółczesnego społe­ czeństw a.

„W spółczesne w y m ag a n ia życia gospodarczego, w w a ru n k a c h ro z w ija n ia się socjalisty czn y ch stosunków społecznych d a ją tezie o w sze ch stro n n y m ro zw o ju człow ieka szczególną w artość. Id eał w sze ch stro n n ie rozw in ięteg o człow ieka to człow iek łączący w sw ojej d ziałalności p ra c ę fizyczną i um ysłow ą, tw orzący d obra m a te ria ln e i duchow e, h a rm o n ijn ie ro zw in ięty pod w zględem f i­ zycznym i um ysłow ym , to człow iek o ró żnorodnych p o trze b ac h m a te ria ln y c h i d u ­ chow ych. W szechstronny rozw ój nie oznacza i n ie m oże oznaczać znajom ości w szystkiego. Z ak ład a je d n a k o p an o w a n ie p o d sta w w spółczesnej te c h n ik i i p rz y ­ gotow anie do e w e n tu a ln e j zm iany pracy , gdyby rozw ój te c h n ik i zm uszał do tego. W spółczesny w sze ch stro n n ie ro zw in ięty człow iek pow in ien rozum ieć otaczający go św iat i jego drogi rozw ojow e, pow in ien um ieć z pełną znajom ością sw ego p o ­ w o łan ia odegrać w nim sw oją ro lę.” 24

Szkoła zaw odow a spełnia bardzo w ażne zadanie dzięki praw id łow ej realizacji obu fu n k cji — gospodarczej i ośw iatow ej. Szczególnie w ielkie trudności dla refo rm y szkolnictw a zawodowego w y stą p iły w zakresie program ow ania toku nauki. Z nalezienie bow iem w łaściw ych p ro p orcji m iędzy trzem a kateg o riam i k ształcenia, tj. k ształceniem p rak ty czn y m , teoretyczno-zaw odow ym i ogólnym jest zagadnieniem niezw y k le kło­ potliw ym , a rów nocześnie ew id en tn ie rz u tu ją c y m na cały system tego szkolnictw a. Je d n y m z w ażnych do u sta le n ia zadań w s tru k tu rz e szkol­ nictw a zawodowego było zaprofilow anie sy lw etk i absolw enta zasadni­ czej szkoły zaw odow ej, co z kolei w iązało się ze szkoleniow ą i gospodar­ czą n o m en k latu rą zawodów.

Szkolnictw o zaw odow e w Polsce Ludow ej rozpoczęło sw oją d zia­ łalność w oparciu o n o m en k latu rę liczącą 23 zaw ody na poziom ie zasad­ niczej szkoły zaw odow ej, n ato m iast w r. 1965 n o m e n k la tu ra liczyła 200 zawodów. W gospodarce zgodnie z u stalen iam i w tym zak resie z r. 1964 w ym ieniono aż 1 210 zawodów, w y m agających p rzygotow ania w z a k re ­

sie zasadniczej szkoły zaw odow ej.23

Rzecz oczyw ista, że szkolnictw o zaw odow e nie je s t w stan ie z sze­ reg u względów przysposabiać kw alifikow anych ro b o tn ik ó w w tak ie j

14 Z. Z i e l i ń s k i : Z ałożenia re fo rm y szk o ły zaw o d o w ej, W a rsza w a 1966, s. 28. 25 D la p rzy k ła d u podaję, że p ew n e in n o w ac je w n o m e n k la tu rz e k sz tałcen ia zaw odowego zostały w pro w ad zo n e przez M in. O św iaty i S zko ln ictw a W yższego w zarządzeniu z dn. 21 V II 1967 r. w sp ra w ie zm iany n o m e n k la tu ry zaw odów i specjalności do k tó ry ch przy g o to w u ją szkoły zaw odowe. Dz. Urz. M in. O św iaty i S zkolnictw a W yższego, B -D ział O św iaty, z dn. 20 X I 1967 r., poz. 92.

S ocjologiczne pro b lem y szk o ln ictw a zaw odowego ₁₂₁

liczbie zawodów, w jak ie j w y stę p u ją w naszej gospodarce. D latego też uzasadn ion ym je s t fa k t, że k ształcen ie zaw odow e cechuje się sw oistym i zasadam i, jak np. zasadą elastyczności p rogram ow ej w odniesieniu do zaw odów w ąskoprofiłow ych, a p rz y zaw odach o zbliżonym p ro filu — zasadą kształcen ia branżow ego. W w a ru n k a ch -tych dopiero w p racy

absolw en t zdobyw a odpow iednią specjalność.

P on adto w gospodarce narodow ej w y stę p u ją tak ie zawody, do k tó ­ ry ch m łodzieżow e zasadnicze szkoły zaw odow e nie przygotow ują k a d r ze w zględu n a w iek, duże w ym ag ania w zakresie rozw oju fizycznego i um ysłow ego, a tak że szczególną odpow iedzialność p raw n ą zw iązaną z rea liz a c ją p rak ty c zn e j nau k i zawodu. Z re g u ły szkoły te p rz y jm u ją m łodzież żeńską i m ęską w w ieku 15— 17 la t życia, uzależniając g ra ­ nicę w ieku od k ie ru n k u kształcenia, czyli od zdobyw anego zawodu.

Szkoły zaw odow e sp ełn iają znacznie w ięcej zadań niż ogólnokształ­ cące licealne, ale te w szystkie zadania og n iskują w okół podstaw ow ego

celu, jak im je s t p rzygotow anie m łodego człow ieka do p rac y i życia w okresie g ru n to w n y ch przeobrażeń społeczno-ekonom icznych i tec h ­ nicznych. Zasadnicze szkoły zawodowe oprófcz przygotow ania do k on ­ k retn eg o zaw odu k s z ta łtu ją odpow iednie p ostaw y św iatopoglądow e,

etyczne, zaw odow e i społeczne, w y chow ując jednostkę do działania w zespole roboczym i szerszym środow isku społecznym , jednostkę, ja ­ k iej p o trz e b u je w spółczesna, a w szczególności p rzyszła rzeczyw istość

społeczna.26

M odel prog ram o w y i fu n k cje zasadniczej szkoły zawodowej stan o ­ w ią n iezw y kle isto tn y problem . A rg u m entem p otw ierdzającym powyż­ szą tezę była i jest d y sk u sja nad p ro g ram am i nauczania i k ieru n k am i kształcen ia, k tó re w m iarę m ożliw ości zostały dostosow ane do potrzeb gospodarki narodow ej.

D ysk u sja ta m iała i m a m iejsce w różnych środow iskach. C h arak ­ te ry z u je się ona czynnym u działem w niej ludzi n a u k i re p re z e n tu ją ­ cych pedagogikę, ekonom ię, socjologię. Bardzo a k ty w n ie w ypow iada­ li się na te n te m a t nauczyciele. N ie zabrakło w nich także inżynierów , technikó w i ekonom istów bezpośrednio zatru d n io n y ch w przem yśle czy h an d lu . Sporo w ypow iedzi i arty k u łó w na te m a t refo rm y szkolnictw a zawodowego zam ieszczono w „Szkole Z aw odow ej” (m iesięcznik w y ­ d a w a n y przez Z arząd G łów ny Zw iązku N auczycielstw a Polskiego).

Podsum ow anie lub dokładniejsza analiza szeroko zakrojonej dy s­ k u sji w y d aje się tu niecelow a, w y starczy jed y n ie w ty ch okolicznoś­ ciach n ak reślen ie głów niejszych jej ten den cji.

88 P ro b le m ten d o k ła d n iej a n a liz u je m iędzy in n y m i S o s n o w s k i : O k s z ta ł­

122 S tan isław K osiński

Pierw sza z nich uzasadniała, że w spółczesna tec h n ik a staw ia w sto ­ sunku do szkolnictw a zawodowego w ym ag ania w yraźneg o w zm ocnie­ nia w ykształcenia ogólnego i technicznego z przesunięciem sp ecjalistycz­ nego przy g o tow an ia prakty czn eg o na pierw szy okres p ra c y zaw odow ej. K oncepcję tak ą, jeszcze na k ilk a la t przed d y sk u sją n ad refo rm ą szkol­ ną głosił i uzasad niał głów ny teo re ty k w spółczesnej pedagogiki polskiej B. Suchodolski.

„W dzisiejszych w a ru n k a c h techn iczn y ch n ie ten p ra c o w n ik je s t n a p ra w d ę przygotow any — pisze on — k tó ry przychodzi do p racy z u m ie ję tn o ścią w y k o n y ­ w an ia ciasno w y specjalizow anych czynności, ale ten, k tó ry przychodzi z d obrą znajom ością ogólną podstaw nauk o w y ch i zasad danego zaw odu, z u m ie ję tn o ścią szybkiego i intelig en tn eg o n ab y c ia sp e cja listy cz n ej te c h n ik i d ziała n ia , w y m ag a­ nej w danym zakładzie p rac y i n a dan y m szczeblu technicznego p o stę p u w te j dziedzinie. T ak p rzygotow any m łody p rac o w n ik m oże przy sp o rzy ć nieco k ło p o ­ tu w okresie w stępnego stażu zaw odow ego, ale na d alszą m e tę okaże się le p ­ szym pracow nikiem niż ten, k tó ry był ty lk o w drożony do w y k o n y w an ia o k reślo ­ nych czynności i k tó ry w p ra w d zie nie sp ra w i kłopotów na początku, ale i nie okaże szczególnych w arto śc i w ok resie późniejszym , a z pew nością zaw iedzie w tym w szystkim , co będzie w y m ag a n e przez dalszy postęp tech n iczn y .” 27

W śród bogatej lite ra tu ry zajm u jącej się om aw ianym zagadnieniem jest a rty k u ł rep re z e n tu ją c y pogląd przed staw iciela re so rtu z a jm u ją c e ­

go się szkolnictw em .

„Nie m am y innego sposobu p rzy g o to w a n ia uczniów do p rac y w sy tu a c ja c h now ych — stw ierdzi! p rac o w n ik M in isterstw a O św iaty — ja k ro z w ija n ie ich in ­ telig en cji, a zw łaszcza u m iejętn o ści p raw id ło w e j analizy tych zjaw isk, k tó re w y ­ stę p u ją w procesach p ro d u k cy jn y c h przez nich o rganizow anych. Do te j analizy m ożem y ich przygotow ać tylk o przez pogłębione w y k ształc en ie ogólne i te o re ty cz -

no-zaw odow e.” 29 4

Za tak ą lub zbliżoną tezą w ypow iadali się też m iędzy in n y m i J . S zc z ep a ń sk i29, J . T y m o w sk i30 oraz w ielu innych. D rugi k ie ru n e k r e ­ prezen to w any przew ażnie przez p rak ty k ó w n aszej gospodarki, m ocno akcentow ał w k ształcen iu zaw odow ym (w ty m szczególnie — ro b o tn i­ ków w ykw alifikow anych) przygotow anie zawodowe, tj. p rak ty czn e i teo ­ retyczne, a jak o pew ne u zu p ełn ien ie zalecał w y k ształcen ie ogólne.

P ierw szy eta p dy sk u sji w sp raw ie kierunków , fo rm i program ó w nauczania dla szkół zaw odow ych został zakończony i ostatecznie p rz y ­

27 B. S u c h o d o l s k i : Wyc h o w a n ie dla przyszłości, W arszaw a 1959, s. 276. 28 S. D o b o s i e w i c z:_ R efo rm a program ow a szk o ln ic tw a zaw odow ego,

„Szkoła Z aw odow a” 1966, n r 7/8, s. 8.

20 J. S z c z e p a ń s k i : Z agadnienia w y k szta łc e n ia ogólnego i zaw odow ego w szk o ln ic tw ie za w o d o w ym , „S tudia S ocjologiczne” 1963, n r 2.

80 J. T y m o w s k i : Z n a cze n ie p rzyg o to w a n ia teo retyczn eg o i in n e p ro b le m y

Socjologiczne p roblem y szkolnictw a zaw odowego 123

jęto k ieru n e k opow iadający się za szerokim i gru n to w n y m kształce­ niem ogólno-teoretycznym .

Od w rześnia 1967 r. w eszły do realizacji w klasach pierw szych szkół śred n ich i zasadniczych now e p ro g ra m y o c h a ra k te rz e tym czasow ym . W ro k u szkolnym 1967/1968 na podbudow ie ośm ioletniej szkoły pod­ staw ow ej rozpoczęły więc funkcjo n o w an ie zreform ow ane zasadnicze

szkoły zawodowe, w k tó ry ch n au k a zależnie od specjalności trw a dw a lub trz y lata.

Now e zrefo rm o w ane szkolnictw o zawodowe zostało lepiej dostoso­ w an e do p o trzeb w spółczesnego i przyszłościow ego życia społeczno-go­ spodarczego. O ty m zadecydow ały m iędzy innym i: a) w ydłużenie n a u ­ ki o jed en rok przez w prow adzenie ośm ioletniej szkoły podstaw ow ej, b) dokonanie zm ian p rogram ow o-organizacyjnych w p lanach naucza­ nia zasadniczych szkół zaw odow ych, c) lepsze dostosow anie szkolnictw a zaw odow ego do p o trzeb gospodarki narodow ej.

N ie w n ik a ją c w szczegółowe zm iany dokonane w zreform ow anej za­ sadniczej szkole zaw odow ej należy jed n a k i zwrócić uw agę na pew ne donioślejsze z socjologicznego p u n k tu w idzenia problem y. I tak społecz­ n e a sp ek ty w ychow ania i kształcen ia w now ym plan ie nauczania zosta­ ły b ard ziej pod kreślo ne przez w prow adzenie w o statn iej klasie trzech godzin w ychow ania obyw atelskiego w m iejsce wiadom ości o Polsce i św iecie w spółczesnym , k tó re w edług starego plan u b y ły przew idzia­ ne w w y m iarze dwóch godzin tygodniow o. Obok tego adekw atniejsze p rzygo to w anie społeczne i zaw odow e m łodzieży uczącej się w tych szko­ łach g w a ra n tu je tak że znaczne zw iększenie przekazyw anego zasobu w ie­ dzy o psychospołecznych asp ek tach p racy i o system ie społecznym przed ­ siębiorstw a przem ysłow ego.

Zasygnalizow ane u zu pełn ien ia program ow e w zreform ow anej zasad­ niczej szkole zaw odow ej stw a rz a ją korzy stn iejsze w a ru n k i dla zapoz­ n an ia społeczności uczniow skiej z elem en tarn y m i socjologicznym i pro­ blem am i do m inującym i w jej p rzyszłym środow isku pracy. N ależy rów ­ nież podkreślić, że w spom niane m odyfikacje program ów nauczania z pew nością pozy ty w nie w p ły n ą na przygotow anie ogólne, a przede w szystkim przygotow anie zawodowe, k tó re składa się z części teo re ­ tycznej i p rak ty c zn e j. P ra k ty c z n e przygotow anie zawodowe dla tej k a ­ tegorii szkół posiada szczególne znaczenie. Ucząca się m łodzież zdobywa je w tra k c ie zajęć w arsztato w y ch i w czasie nowo w prow adzonych p ra k ­ ty k w ak acyjn ych .

„W w ieloosobow ych p rac ach w arsztato w y c h i la b o ra to ry jn y c h istn ieją n a tu ­ ra ln e w a ru n k i ja k n ajlepszego zbliżen ia się uczniów m iędzy sobą, a także zbliże­ n ia m iędzy nauczycielem i uczniem , k tó ry ch łączy w sp ó ln e stanow isko pracy, a nie dzieli n au c zy c ie lstw a k a te d ra i ław ki. To zbliżenie służy do lepszego w za­

124 S tan isław K osiński

jem nego p o zn a n ia się nie ty lk o od stro n y um iejętn o ści i k w a lifik a c ji zaw odow ych, lecz ta k że od stro n y cech c h a ra k te ru , zalet i w ad. S p rz y ja w y w ie ra n iu w z a je m ­ nego w p ły w u członków zespołu n a siebie, k sz tałto w an ia po staw y życiow ej, z a ­ w odow ej i społecznej.” łl

Zajęcia w arsztatow e szczególnie in ten sy w n ie oddziałują n a k sz ta ł­ tow anie osobowości spoełcznej i zawodowej m łodzieży. Isto tn y m n o ­

v u m w zakresie p rak ty czn ej n au k i zawodu, obok w spom nianych zajęć

w arsztatow ych, jest w prow adzenie w now ym plan ie nauczania cztero­ tygodniow ej p ra k ty k i zawodowej w okresie w ak acy jn y m po ukończe­ niu k lasy d ru giej. P o trzeb ę odbyw ania p ra k ty k , jako w ażnego elem en ­ tu przygotow ania do zawodu, pozw alającego przyszłem u robotnikow i bliżej (już w trak cie n au k i szkolnej) zetknąć się z rzeczyw isty m p rz y ­ szłym środow iskiem zawodowym , w y raźn ie często w badaniach socjo­ logicznych p odkreślali nie ty lk o absolw enci zasadniczych szkół zaw odo­ wych, ale i ich zw ierzchnicy w zakładach pracy.

P ra k ty k a zawodowa spełnia szereg fu n k cji nie tylko n a tu ry tec h ­ niczno-technologicznej, ale rów nież i społecznej. B ezpośredni k o n ta k t z załogą i organizacjam i m łodzieżow ym i danego zakład u p rac y je st ok a­ zją do realizacji celów społeczno-w ychow aw czych. U czestnictw o p ra k ­ ty k an tó w w życiu społecznym załogi, bezpośrednie zetknięcie się z d zia­ łalnością sam orządu robotniczego i zw iązków zaw odow ych m a istotn e znaczenie w k ształto w aniu cech osobowości zaw odow ej, a szczególnie postaw y uczniów do ich przyszłej działalności zaw odow ej. W sum ie p ra k ­ tyka zawodowa i w szelkie in ne k o n ta k ty uczniów z odpow iednim i za­ k ładam i pracy um ożliw ią w przyszłości szybsze przystosow anie się a b ­ solw entów do zaw odu i przyszłego środow iska p racy. D zięki tem u p ro ­ ces wchodzenia absolw entów — m łodych robotników — do zaw odu i środow iska robotniczego będzie łagodniejszy. T ym sam ym absolw en ­ ci rozpoczynający s ta r t zaw odow y szybciej w łączą się w p ełn ą re a li­ zację ekonom icznych i społecznych zadań przedsiębio rstw a, przez co spłacą dług zaciągnięty wobec społeczeństw a.

PRÓ BA R E K A P IT U L A C JI

Inten cjon alne użycie zw rotu „próba re k a p itu la c ji” w skazuje, że nie będzie to logiczne uporządkow anie głów nych m yśli zaw a rty c h w a r ty ­ kule, ale jedy nie w skazanie n iek tó ry ch isto tn iejszy ch stw ierd zeń uogól­

niających.

Zasadnicza szkoła zawodowa jest in sty tu c ją o osobliwościach specy­ ficznych dla system u ośw iatow ego, bow iem należy ro zp atry w ać ją,

S ocjologiczne pro b lem y szk o ln ictw a zaw odowego 125

a m oże n aw et p rzed e w szystkim jak o in sty tu c ję ośw iatow o-w ychow aw ­ czą nie zapom inając jed n ak , że z ra c ji posiadanych w arsztató w szkol­ n ych stanow i ona rów nież sw oiste przedsiębiorstw o pro d u k cy jn e lub usługow e. Jednocześnie szkoła ta je st zakładem p rac y za tru d n ia jąc y m pracow ników w y ra ź n ie zróżnicow anych ze w zględu n a wysokość i pro ­ fil w y k ształcen ia i p rzygotow ania zawodowego oraz pełnione role za­ wodow e. P ra c u ją w n iej nie ty lk o nauczyciele teo rii, zw ykle z w yższym w yk ształcen iem o różnych k ieru n k a ch , nauczyciele zaw odu z w y k ształ­

ceniem zaw odow ym odpow iadającym robotnikom w ykw alifikow anym i in n i m n iej liczni pracow nicy um ysłow i bądź fizyczni. Szkoła zawodo­ wa jest więc in sty tu c ją w ym agającą b ad ań naukow ych o w ieloaspek­ tow ym spojrzeniu.

T en ty p szkoły — ja k to w yraźn ie w cześniej podkreślano — oddzia­ łu je na kluczow e w życiu społeczeństw a różnorodne procesy i zjaw iska. S ystem szkolnictw a zawodowego d ecy d u je m iędzy in n y m i o ilości i ja ­ kości bezpośrednich producentów , o k u ltu rz e robotniczej i k u ltu rz e p ra ­ cy, częściowo o efek tach ekonom icznych, o s tru k tu rz e zaw odow ej i k la - sow o-w arstw ow ej, w sum ie o dy n am ice i k ieru n k a ch p rzem ian społecz­

no-ekonom icznych .

Socjologiczne— czy m ów iąc szerzej społeczne — a sp ek ty i problem y szkolnictw a zaw odow ego stano w ią in te resu jąc ą i społecznie doniosłą p ro ­ b lem aty k ę badaw czą, ale jej analiza i pew ne u system aty zow an ie n a ­ strę c za ją w iele różnorodnych i tru d n y c h do uniknięcia kom plikacji. P rzed e w szy stk im są to zagadnienia z tak zw anego „pogranicza” kilku d y scyplin w iedzy, jak teoria kształcen ia zawodowego, socjologia pracy i socjologia w ychow ania, ekonom ika kształcen ia itp. W zględnie dobra o rie n ta c ja i znajom ość w szystkich ty ch dziedzin w iedzy przez jedną osobę w czasach w spółczesnych jest raczej pro blem atyczna i to należy uznać za tru dn ość n a tu r y obiekty w n ej, k tó rą e w e n tu aln ie m ożna złago­ dzić w w y n ik u k o n su lta c ji pew nych problem ów w in terd y sc y p lin a rn y m zespole naukow o-badaw czym .

Szkolnictw o zawodowe stanow i złożoną, ale zarazem in teresu jącą p ro b le m aty k ę socjologiczną, k tó re j doniosłość w społeczeństw ach zin du- strializo w an y ch je s t szczególnie znaczna i oczekuje w nikliw ych oraz w szechstronnych an aliz o c h a ra k te rz e in terd y scy p lin arn y m .

Je d n ak ż e ogrom nem u rozw ojow i szkolnictw a zawodowego, jak i od k ilk u n a stu lat m a m iejsce w naszym k ra ju , zaledw ie w m inim alnym stopn iu tow arzyszą b adania naukow e prow adzone w ram ach dyscyplin pedagogicznych i in nych zajm u jący ch się różnym i aspek tam i szkolnic­ tw a zawodowego. N ależy stw ierdzić, że dopiero w ostatn ich latach eks­ p lozja kształcen ia zawodowego spow odow ała nieco w iększe zaintereso­

126 S tan isław K osiński

w anie teo rety k ó w nauczania i w ychow ania ta k isto tn ą dziedziną sys­ tem u oświatowego, jak ą stanow i szkolnictw o zaw odow e.32

P ro b lem aty k a badaw cza w zakresie szkolnictw a zawodowego — już chociażby z uw agi n a sw oją zasobność — z pew nością je s t także godna znacznie w iększej uw agi i zajęcia pozycji zdecydow anie w yższej niż do­ tychczasow a w śród tem atów badaw czych coraz liczniej podejm ow anych przez socjologów. Р Е З Ю М Е Работа начинается с рассуждений, касающихся социальных функ­ ций школ, а главное, их влияния на изменения профессиональной и классово слоевой структур, а такж е соучастия в других, не только социологического характера, процессах и явлениях. Во вступительной части обращено такж е внимание на семантическую сторону таких опре­ делений, как: профессиональное просвещение, профессиональное обу­ чение и воспитание. Немного шире описана проблема взаимной обусловленности м еж ­ ду системой профессионального просвещения и индустриализацией. Профессиональные школы с одной стороны являются вторичным про­ дуктом индустриализации, а с другой стороны ее распростанение и темп детерминируют кадры, составляющие продукт просветитель­ ных учреждений. Организационная структура системы профессионального о б разова­ ния, ее позиция и динамика развития составляют следующие пробле­ мы, анализируемые в работе. Оказы вается, что в последних двух де­ сятилетиях наступило необычно быстрое развитие школ профессио­ нального обучения и техникумов потому, что они составляют значи­ тельный фактор дальнейшего развития и укрепления народного хо­ зяйства. Модель и функции преобразованной школы профессионального обу­ чения, как главного звена современной системы школ, являю тся пред­ метом большей части рассуждений автора. Этот тип школ выделяется многими особенностями потому, что они являются не только просве­ тительно-воспитательными, но и экономическими.

22 P ro b le m b ad a ń n ad szkolnictw em zaw odow ym k ilk a k ro tn ie p rze d sta w ił prof. d r T. N o w a c k i (kiero w n ik Z ak ład u K ształc en ia Zaw odow ego In s ty tu tu P edagogiki w W arszaw ie). P or. Id.: W sp ra w ie szk o ln ic tw a zaw odow ego, „Now e D rogi” 1968, n r 10; Id.: P ro b le m a ty k a i m etodologia badań kszta łc e n ia za w o d o ­

P ro b lè m e s sociologiques de l ’en seig n em en t p rofessionnel 127 Рассуждения автора заканчиваю тся подведением итогов, среди ко­ торых указывается, что профессиональная школа требует многоаспект­ ных научных исследоваий, а система профессионального обучения представляет собой интересную социологическую проблематику, к со­ жалению и далее не замечаемую современными польскими социоло­ гами. R É S U M É

L ’a rticle com m ence p a r les d issertatio n s rela tiv e s au x fonctions so­ ciales de l’enseignem ent, et s u rto u t à son influence su r les tra n sfo rm a ­ tions de la s tru c tu re p rofessionnelle et de classe, ainsi que la p a rtic i­ p atio n dans d ’a u tre s processus e t phénom ènes de n a tu re non seu lem ent

sociale. D ans la p a rtie p rélim in aire on a fa it l’a tte n tio n aussi au côté sé m a n tiq u e des d éfin itio n s telles que: éd ucation professionnelle, in s tru ­ ction et au g m e n tatio n des qualification s professionnelles.

On a tr a ité un peu plus larg em en t le problèm e de stip u latio n réci­ p roque e n tre le systèm e d ’in stru ctio n professionnelle et l’in d u stria li­ sation. L ’ enseign em ent professionnel est, d ’un côté le prod uit secon­ d a ire de l’in d u stria lisa tio n , e t de l’a u tre — son éten d u e et sa vitesse de pro p ag atio n so n t d éterm in ées p a r le p ersonnel en ta n t que p ro d u it des in stitu tio n s d ’in structio n .

La s tru c tu re d ’organisation de l ’en seignem ent professionnel, sa position et le dy nam ism e de dév elo p pem en t ce sont des problèm es dont on s ’occupe dan s l ’a rticle. Il fa u t co n sta ter que, d u ra n t quelques d e r­ n ière s années, a eu lieu un fo rt ag ran d issem ent de l’enseignem ent professionnel fo n d am en tal et m oyen q u i est un fa c te u r im p o rtan t du dévelo p p em en t et du ren fo rce m en t de l’économie nationale.

L e m odèle e t les fonctions de l’école professionnelle fo ndam entale en ta n t q u ’u n lien prin cip al du systèm e scolaire contem porain font l ’o b jet d ’u n e p a rtie des considérations de l’a u te u r. Ce ty p e d ’école se d istin g u e p a r p lu sieu rs p a rticu la rité s, car il est non seulem ent une in ­ s titu tio n d ’in stru ctio n e t d ’éducation, m ais aussi u ne in stitu tio n éco­ nom ique.

L ’a u te u r te rm in e l ’a rticle p a r souligner q u ’e n tre a u tre s l’école professio n nelle doit ê tre envisagée sous p lu sie u rs aspects et que l ’en seign em en t professionnel pose d ’in té ressa n ts problèm es sociologi­ ques qui, m alh eu reu sem en t, c o n tin u en t à ê tre négligés p a r les sociologues polonais contem porains.