Pa w eł Dą b r o w s k i, Mo n ik a Kr z y ż a n o w s k a, Ja c e k Sz c z u r o w s k i
An a l i z a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h z c m e n t a r z y s k a g o c k i e g o w M a s ł o m ę c z u
(s t a n. 1 5 ) - s e z o n 1 9 9 8
Już od ponad dw udziestu lat cm entarzysko w M a słom ęczu, z racji w ielokulturow ego charakteru społecz ności użytkującej nekropolię, niekonw encjonalnego roz planow ania grobów oraz obecności pochów ków cząst kowych, budzi żyw e zainteresow nie badaczy (K okow ski 1997). B ogate m ateriały pozyskane w czasie prac w ykopaliskow ych stw arzają m ożliw ość przeprow adze nia w nikliw ych badań interdyscyplinarnych, w śród któ rych analizy antropologiczne pozw alające na ocenę w a runków życia zajm ują poczytne m iejsce. Od sześciu lat, na z a p ro sz e n ie k ie ru ją c e g o w y k o p a lisk a m i dr hab. A. K okow skiego, aktyw ny udział w pracach eksplora cyjnych b iorą pracow nicy i studenci Z akładu A ntropo logii U niw ersytetu W rocław skiego.
W kolejnym sezonie badaw czym (1998) poddano analizie szczątki kostne pochodzące z 25 grobów szkie letowych. Szczegółow o zinw entaryzow ano i częściow o zrekonstruow ano m ateriał kostny. O kreślono stan zacho w ania, płeć i w iek szkieletów oraz w ykonano pom iary najlepiej zachow anych kości długich. Ponadto oceniono stan zachow anych fragm entów aparatu żucia, a także zm iany paleopatologiczne w idoczne na niektórych ko ściach.
Płeć szkieletów określono na podstaw ie cech kości m iednicych, kości krzyżow ej i czaszki, zaproponow a nych przez Acsadi, Nem eskeri (1970) i U belakera (1978). U w zględniono ró w n ie ż o g ó ln ą m asyw ność szkieletu postkranialnego. W iek szczątków określono analizując zaaw ansow anie procesów ostryfikacyjnych w kościach długich, obliterację szw ów czaszkow ych i stopień star cia koron zębow ych (L ovejoy 1985; K rogm an, Iscan
1986). L iczebności szkieletów m ęskich, żeńskich i dzie cięcych oraz poszczególnych klas w ieku przedstaw ia tabela 1.
Tab. 1. Płeć i wiek szczątków kostnych ze stanowiska Masło- męcz 15 (sezon 1998).
N a zły stan zachow ania kości z cm entarzyska w M a słom ęczu, w ynikający z w arunków glebow ych i zw iąza ne z nim trudności badaw cze, zw racano ju ż w ielokrot nie uw agę (D ąbrow ski, Szczurow ki 1995, 1996; Szczu rowski 1997a, 1997b). R ów nież w tym sezonie w ykopa liskow ym natrafiono na szczątki o bardzo złym stanie zachow ania. W 12 grobach (48% ) nie udało się określić w ieku szkieletów, zaś w 8 grobach (32% ) silne uszko dzenia kości uniem ożliw iły ocenę płci szkieletów osob ników dorosłych. W 11 grobach (44% ) znaleziono bar dzo źle zachowane czaszki a w 10 (40%) niewielkie ułam ki. M im o, że uzębienie zachow uje się najlepiej spośród całego szkieletu to jed n ak liczne uszkodzenia w e frag m entach łuków zębodołow ych i dość duże rozdrobnie nie szczątków aparatu żucia utrudniały niektóre bada nia. Do analizy p a leo sto m ato lo g iczn ej nadaw ały się szczątki pochodzące z 7 pochówków. Zw ykle obserw o wano połam ane kości szczękow e (3 przypadki) oraz frag m enty trzonów żuchw z uszkodzonym i blaszkam i łuków zęb o d o ło w y ch (4 p rzy p ad k i). W je d n y m przy p ad k u (nr 431) zbadano dobrze zachow aną żuchw ę (tab. 2). Łącznie przebadano 53 zęby w tym 4 m leczne. W zębo- dołach tkw iło 47 zębów, a luzem w okół kostnych frag m entów spoczyw ało 16 zębów. Próchnicę zębów stw ier dzono na koronach 20 zębów zw ykle um iejscow ioną przyszyjow o lub na pow ierzchniach stycznych. W je d nym przypadku odnotow ano zm iany dystroficzne łuku zębodołow ego żuchw y (nr. 431). R ów nież w pojedyn czym przypadku odnotow ano hypoplazję szkliw a oraz apozycję szkliw a w postaci „kropli” na cem encie korze niow ym (nr 426). W dw óch przypadkach kam ieniow i nazębnem u i próchnicy głębokiej tow arzyszyły niew iel kie przetoki zębodołow e (nr 461 i 463) (tab. 3).
A naliza zaburzeń patologicznych, dokonana za Gła- dykow ską-R zeczycką (1989) pozw oliła w yodrębnić na szkieletach kilku osobników defekty rozw ojow e oraz zm iany degeneracyjne, a także oznaki chorób układo wych. Podobnie ja k we w cześniejszym opracow aniu do tyczącym przypadków zm ian patologicznych w śród lud ności gockiej z G ródka nad B ugiem (D ąbrow ski, K rzy żanow ska 1997), rów nież w śród osobników ze stanow i ska M asłom ęcz 15 najczęściej obserwowano zm iany w ro dzone i rozwojowe. M anifestow ały się jak o dw uczęścio we dołki staw ow e górne w kręgach szczytow ych (np. grób nr 409), kostki w staw ne w szw ie w ęgłow ym (grób nr 463), blok kręgów szyjnych C2 i C3 (grób nr 433), Płeć
Wiek
Łącznie
infans adultus adultus maturusmaturus nieokr. dorośli męska - 1 1 1 3 6 żeńska - 2 1 1 2 6 nieokreśl. 5 1 - - 7 13 Łącznie 5 4 2 2 12 25
Tab. 2. Stan zachowania fragmentów narządu żucia ze stanowiska Masłomęcz 15/98.
1 3 6 Pa w e ł Dą b r o w s k i, Mo n ik a Kr z y ż a n o w s k a, Ja c e k Sz c z u r o w s k i
Numer grobu Płeć Wiek Stan zachowania
426 nieokreślona infans I 2 fragmenty kości szczękowych, uszkodzone; fragment trzonu (prawa strona) żuchwy; 4 mleczne zęby luzem
431 męska juvenis/adultus żuchwa, niewielkie uszkodzenie brzegu luku zębodołowego. 16 zębów w zębodołach
432 męska adultus (?) niewielki fragment trzonu żuchwy bez zębodolów; 2 stale zęby luzem 433 męska adultus odłamki blaszek łuku zębodołowego; 4 stale zęby luzem
441 żeńska adultus fragment trzonu żuchwy z uszkodzonym łukiem zębodołowym; 2 stale zęby luzem
461 żeńska maturus połamany trzon żuchwy; fragment prawej gałęzi żuchwy; fragment kości szczękowych; 15 zębów w zębodołach
463 żeńska adultus zachowana prawa kość szczękowa; 6 zębów w zębodołach; 2 zęby luzem
Tab. 3. Schorzenia narządu żucia odnotowane na materiale kostnym ze stanowiska Masłomęcz 15/98.
Nr grobu Pleć Wiek Rodzaj schorzenia
426 nieokreślona Infans I perła szkliwa na Ml szczęki; hypoplazja szkliwa na obu kłach
431 męska juvenis/adultus dystrofia blaszek zębodołowych w obrębie uzębienia przedniego; plamy próchnicowe na 4 zębach; próchnica głęboka na prawym Ml przyszjjkowo po stronie językowej
432 męska adultus (?) próchnica średnia na powierzchniach stycznych pl i p2 żuchwy; kamień nazębny przyszjkowy
433 męska adultus próchnica średnia na powierzchniach stycznych Ml żuchwy
441 żeńska adultus próchnica przyszjkowa średnia na kle oraz na M l; kamień poddziąsłowy; ślad po ropniu na trzonie żuchwy
461 żeńska maturus kamień nazębny wokół zębów przedtrzonowych i trzonowych; próchnica głęboka na powierzchni stycznej Ml żuchwy; średnia na powierzchniach żucia Ml i M3; przetoka zębodołowa między Ml i M2 prawej połowy żuchwy
463 żeńska adultus próchnica powierzchniowa na kle i przedtrzonowcach w prawej kości szczękowej; głęboka na powierzchni stycznej p2; niewielka przetoka poniżej p2: kamień naddziąsłowy
asym etrycznie ukształtow ane pow ierzchnie stawowe tyl ne kości łódkow atych (grób n r 430) oraz niedorozw oje kości łódkow atych i piętow ych (groby nr 4 3 0 ,4 3 1 ,4 3 2 ).
Istotne m iejsce zajęły zm iany zniekształcające krę gosłupa spow odow ane nadm iernym przeciążeniem . Wy stępow ały one ja k o w yrośla kostne położone w zdłuż brzegów pow ierzchni staw ow ych trzonów kręgów p ier siow ych i lędźw iow ych (osteofity) (groby nr 433, 464), które n ależą do najczęściej obserw ow anych schorzeń zw yrodnieniow o-zniekształcających (Gładykowska-Rze- rzycka 1978). Ponadto zaobserw ow ano zm iany degene- racyjne na pow ierzchniach staw ow ych guzków żeber od II do X pary (grób n r 439); nadm iernie rozw inięte w y rostki żebrow e kręgów lędźw iow ych (grób nr 464) a tak że silnie spłaszczone fragm enty trzonów ostatnich krę gów odcinka przedkrzyżow ego kręgosłupa (grób nr 432). O dnotow ano rów nież oznaki w ystępow ania zm ian pow stałych w efekcie niedoboru żelaza i w itam iny A. W śród nich często obserw ow ano przerost w arstw y gąb czastej w stropie o czodołów (cibra o rbitalis) (groby nr 4 4 1 ,4 6 8 ) oraz zniekształcone krzyw iczo nasady bliż sze kości przedram ienia (grób n r 432).
M im o złego stanu zachow ania szkieletów m ożliwe było zm ierzenie największej długości (M l) kości ramien- nej, łokciow ej, prom ieniow ej i udowej oraz całkowitej długości (M l) kości piszczelow ej 4 szkieletów męskich, 3 żeńskich i 2 nieokreślonych. Pom iary w ykonano dw u krotnie zgodnie z zaleceniam i m etodycznym i M artina i Sali era (1988). Zrekonstruow ano przyżyciow ą w yso kość ciała 7 szkieletów odnosząc ich w artość do tablic Trotter i G laser (1952) (tab. 4). Korzystając z zapropono wanej przez Strzałko i in. (1972) m etody rekonstrukcji w ysokości ciała n a podstaw ie pom iarów fragm entów kości odtw orzono przyżyciow ą w ysokość ciała 3 gorzej zachow anych szkieletów: 2 m ęskich (nr 43 1 ,4 3 2 ) i żeń skiego (nr 463) (tab. 5). U zyskane wyniki odpow iadają poprzednim obserw acjom tej cechy, będącej obok innych dobrym „barom etrem ” w arunków bytow ych (W ierciń ska 1980) w populacji m asłom ęckiej. Z daniem Szczu row skiego (1997a) obie płcie charakteryzuje średnioro- słość (ok. 50% przypadków ), duży je st rów nież odsetek osobników w ysokorosłych.
Praktyki rozkaw ałkow yw ania zw łok polegające na dekapitacji, usunięciu górnej lub dolnej kończyny a na
Tab. 4. Wartości pomiarów [mm] dobrze zachowanych kości długich i odtworzona przyżyciowa wysokość ciała szkieletów z Masłomęcza (stan. Masłomącz 15 - sezon 1998).
i
Nr grobu Pleć humerus
[mm] ulna [mm] radius [mm] femur [mm] tibia [mm] wysokość ciała 433 męska 237 (P.) 242 CL.) 216 CL.) -316 (P.) 161 439 męska - - 258 (P..) 454 (P.) 362 (P.) 360 CL.) 171 445 męska - - - 452 (P.) 362 (P.) 365 CL.) 170 464 męska 333 (P.) 332 CL.) 281 CL.) 255 (P.) 447 (P.) 449 CL.-) 172 436 żeńska 286 (P.) - - - - 154 441 żeńska 298 CL.) - - - - 158 461 żeńska 308 (P.) 302 CL.') - - - - 160 417 nieokreślona 328 (P.) - - - - -430 nieokreślona - - - - 346 (P.)
-(P.) - kość prawa; (L.) - kość lewa.
Tab. 5. Przybliżona przyżyciowa wysokość ciała odtworzona na podstawie pomiarów fragmentów kości długich - stan. Masło- męcz 15; sezon 1998. Nr grobu Płeć Pomiary [mm] śr. górno-dolna głowy k. udowej grubość szyjki k. udowej szer. bloczka k. ramiennej śr. głowy k. promieniowej
Kategoria wysokości ciała
431 męska 43 (P.) 43 (L.) 28 (P.) 28 (L.) 26 (P.) 25 (L.) 21 (P.) 21 (L.) średni 160-170 cm 432 męska 51 (P.) 50 (L.) 33 (P.) 34 (L.) - - wysoki 171-175 cm 463 żeńska 44 (P.) 44 (L.) 29 (P.) 29 (L.) -— średni 155-159 cm (P.) - kość prawa; (L.) - kość lewa.
w et całej połow y ciała, um ieszczanie w obrębie jednej jam y grobowej pochów ków cząstkow ych kilku osobni ków , w tórne p o ch ó w k i szczątk ó w je d n e g o o sobnika w kilku jam ach grobow ych są typow e dla obrządku po grzebow ego obserw ow anego na cm entarzysku w M asło- m ęczu i opisyw ane były w ielokrotnie (M alinow ski 1989; R utkow ska 1989; K okow ski 1995; D ąbrow ski, Szczu ro w sk i 1995, 1996; S zczu ro w sk i 1997b). P od o b n ie w tym sezonie stw ierdzono, że 2 groby zaw ierały po chów ki cząstkow e. G rób n r 439 zaw ierał kom pletny szkielet m ężczyzny i w tórnie um ieszczoną w obrębie jam y grobow ej kość p iszczelow ą dziecka. Grób nr 449 zaw ierał szkielet kobiety, z którego najpraw dopodobniej w tórnie usunięto kości obu kończyn górnych i stóp.
O bok pochów ków cząstkow ych inną cechą obrządku pogrzebowego praktykow anego przez Gotów z M asłom ę cza było sporadyczne składanie do ja m grobow ych szcząt ków zw ierzęcych, najpraw dopodobniej w charakterze ofiarnym (Nadachowski, W olsan 1989; Szyndlar 1989; Dąbrowski, Szczurowski 1995,1996; Szczurowski 1997b). W badanym m ateriale pojedyncze kości zwierzęce znale ziono w 6 grobach (nr 409, 426, 431, 439, 444, 449).
N iew ielka liczba analizow anych szczątków kostnych nie pozw ala w nioskow ać o biologicznym charakterze całej populacji masłom ęckiej, dlatego opracowanie to jest jedynie przyczynkiem do pełnej nanalizy antropologicz nej planow anej po zakończeniu prac w ykopaliskow ych na cm entarzysku.
1 3 8 Pa w e ł Dą b r o w s k i, Mo n ik a Kr z y ż a n o w s k a, Ja c e k Sz c z u r o w s k i
Literatura
A c s a d i G., N e m e s k e r i J.
1970 History o f human life span and mortality, Bu
dapest.
D ą b r o w s k i P., S z c z u r o w s k i J.
1994 Wstępne informacje o szczątkach kostnych z cmentarzysk grapy masłomęckiej (okres rzym ski) w yeksplorow anych w sezonach 1993 i 1994. Spr. UMCS, s. 19-22.
1996 Sprawozdanie z analizy szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 z badań w latach 1994-1995. Spr. UMCS, s. 91-93.
G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.
1978 Częstość występowania niektórych zmian cho robowych widocznych w obrębie układu kost nego na przestrzeni tysiącleci, PAntr., 44, z. 2, s. 409-415.
1989 Schorzenia ludności prahistorycznej na zie miach polskich, Gdańsk.
K o k o w s k i A.
1997 Cmentarzyska ludności grapy masłomęckiej, „Studia Antropologiczne”, t. 5, s. 65-91. K r o g m a n W. M., I s c a n M. Y.
1986 The human skeleton in forensic medicine,
Springfield, Illinois. L o v e j o y C. O.
1985 Dental wear in the Libben population: Its func tional pattern and role in the determination of adult skeletal age o f death. Am. J. Phys. Anthr., t. 68, s. 47-56.
M a l i n o w s k i T.
1989 Uwagi o obrządku pogrzebowym na cmentarzy sku w Masłomęczu, Kul. wielb., t. 2, s. 5-10. M a r t i n R. S a i l e r K.
1988 Lehrbuch der Antropologie, Stuttgart.
N a d a c h o w s k i A., W o l s a n M.
1989 Ocena archeozoologiczna szczątków zwierzę cych ze stanowisk grupy masłomęckiej (młod szy okres wpływów rzymskich, południowo- wschodnia Polska), Kul. wielb., t. 2, s. 63-73. R u t k o w s k a B.
1989 Grapa masłomęcka w świetle badań archeolo-giczno-antropologicznych (Masłomęcz, stano wisko 15), Kul. wielb, t. 2, s. 17-46.
S t r z a ł k o J., P i o n t e k J., M a l i n o w s k i A. 1972 Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie
kości zachowanych we fragmentach lub spalo nych, PAntr., t. 38, z. 2.
T r o t t e r M., G 1 e s e r G. C.
1952 Estimation of stature from long bones of Ame rican Whites and Negroes, Am. J. Phys. Anthr., nr 10, s. 463-514.
U b e l a k e r D. H.
1978 Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, Chicago.
W i e r c i ń s k a A.
1980 Zmienność cech typów budowy ciała w ciągu ostatniego tysiąclecia na podstawie materiału szkieletowego z Wiślicy, „Materiały i Prace Antropologiczne”, nr 98, s. 133-203.
Paw eł Dą b r o w s k i, Mo n ik a Kr z y ż a n o w s k aa n d Ja c e k Sz c z u r o w sk i
Th e An t h r o p o l o g ic a l An a l y s is o f Bo n e Re m a in s f r o m a Ce m e t e r y o f Go t h ses Ma s ł o m ę c z,
Sit e 1 5 , in 1 9 9 8
The analysis of bone remains from 25 inhumation graves determined the state of preservation, age and gender of the skeletons. Additionally, measurements were taken from the well preserved long bones, as well as the state of the preserved frag ments of the masticatory system and the paleo-pathological changes concerning some o f the bones were evaluated. Re mains from 7 burials were sufficiently preserved for paleo- stomatological analysis. Caries was observed in the case of 20 tooth crowns; typically it was located in the neck of the tooth or in the areas o f contact. In one case, dystrophy chan ges were observed in the alveolar arch of the mandible (No. 431). Additionally, hypoplasia and hyperplasia of enamel were
identified (No. 426). In individual cases, alveolar fistula was observed.
On the basis of measurements of some long bones the intra- vital body height of the three poorely preserved skeletons were obtained: two male ( No. 431, 432), and one female (No. 463).
It was established that two graves contained partial bu rials. Grave 439 contained a complete skeleton of a man and a tibial bone of a child which was subsequently placed within the grave pit. Grave 449 held a skeleton of a woman, from which, both upper and lower limbs were most probably subse quently removed. Additionally, in graves: 409, 426, 431, 439, 444 and 449 presence of single animal bones was observed.
