Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
Beata Bo r o w s k a
A n a l i z a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h z c m e n t a r z y s k a
XIV-XV
w i e c z n e g o p r z y Pl. Ł u c z k o w s k i e g o 1 7 w C h e ł m i eUw a g iw s t ę p n e
Przedm iotem opracow ania je s t m ateriał osteologicz- ny pochodzący z badań wykopaliskow ych prowadzonych przez archeologów chełm skich, panów: Tom asza Dzień- kow skiego i Stanisław a G ołuba, w lipcu 1999 roku. P ra cami archeologicznym i objęto fragm ent byłego cm enta rza przy placu Łuczkow skiego 17 w Chełmie.
A nalizie antropologicznej poddano 21 pochów ków szkieletow ych zaw ierających szczątki kostne 23 osob ników. W dw óch przypadkach (groby nr 8, 10) m ieliśm y do czynienia z grobam i podw ójnym i.
Stan zachow ania szczątków kostnych je st w w ięk szości zły, część z nich uległa uszkodzeniom m echanicz nym.
W pierw szym etapie badań dokonano określeń płci osobników, przybliżonego w ieku w chwili śm ierci oraz, tam gdzie było to m ożliw e, określenia przyżyciow ej w y sokości ciała. Niestety, ze w zględu na zbyt m ałą liczeb ność m ateriałów, niem ożliw e było podjęcie próby rekon strukcji niektórych danych dem ograficznych populacji.
O kreślenia płci osobników dorosłych dokonano na podstaw ie diagnostycznych cech opisow ych i m etrycz n y ch c z a sz e k , k o ści m ie d n ic z n y c h i k o śc i d łu g ich (J. Strzałko, M. H enneberg 1975). N ie określono płci dzieci i osobników m łodocianych poniew aż cechy słu żące za podstaw ę ustaleń nie są jeszcze w tym w ieku dostatecznie ukształtow ane.
O kreśleń w ieku dzieci, z dokładnością do 1 roku do konano na podstaw ie stopnia uform ow ania zaw iązków i w yrzynania się kolejnych zębów stosując skalę J. Scho- ura, M. M aslera (1944) oraz stopnia zaw ansow ania roz w oju poszczególnych części układu kostnego (A. Flor- kow ski, T. K ozłow ski 1994).
W odniesieniu do osób dorosłych, przy określaniu w ieku uw zględniono stopień obliteracji głównych szwów czaszkow ych, abrazję zębów oraz w ystępow anie zmian inw olucyjnych na kośćcu (J. Piontek 1996). W p rzy p ad kach gdzie, dokładne określenie przedziału w iekow e go (ze w zględu na zły stan zachow ania szczątków kost nych) było niem ożliw e, w iek osobnika określono jako „dorosły” .
W oparciu o pom iary kości długich dokonano re konstrukcji przyżyciow ej w ysokość ciała osobników . W ykorzystano do tego celu m etodę Pearsona (R. M ar tin, K. Salier 1957). Zakres poszczególnych kategorii w y
sokości ciała osobników (I. M ichalski 1949), przedsta w ia się w następujący sposób:
- osobnicy niskorośli: m ężczyźni do 165 cm, kobie ty do 154 cm,
- osobnicy średniorośli: m ężczyźni 166-170 cm, ko biety 155-159 cm,
- osobnicy w ysokorośli: m ężczyźni od 171 cm, ko biety od 160 cm.
C harakterystyki m etryczne szczątków kostnych zo sta ły w y k o n an e z g o d n ie z k o d e k se m p o m ia ro w y m R. M artina, K. Sallera (1957).
C echy kraniom etryczne posłużyły do opisu m orfo logicznego czaszek. Tylko w jednym przypadku m ożli we było ustalenie przynależności taksonom icznej osob nika. Z astosow ano do tego celu m etodę m orfologiczno- porów naw czą M ichalskiego (1949) oraz punktów odnie sienia W ankego z m odyfikacją W. Kóčki (1958).
D okonano rów nież obserw acji w zakresie schorzeń dających obraz na kośćcu (klasyfikacja w g J. G ładykow- skiej-Rzeczyckiej 1976).
Om ó w i e n i ew y n i k ó w b a d a ń
M ateriał o steo lo g iczn y sta n o w ią szczątki kostne 23 osobników, w tym 14 dorosłych: 7 m ężczyzn (30%), 7 kobiet (30% ) oraz 8 dzieci (35% ) i 1 osobnika m łodo cianego (5%). D okonane określenia płci osobników do rosłych, w ieku oraz zachow ania szczątków kostnych zestaw iono w tabeli 1.
P rzybliżony w iek w chw ili zgonu określono w 21 przypadkach a w p ozostałych dw óch tylko jak o „doro sły ”. R ozkład w kategoriach w ieku przedstaw ia się na stępująco: infans 1 - 2 , infans I I — 6 ,ju v e n is - 1, a dul
tus - 5, m aturus - 6, sen ilis - 1. Średni w iek zgonów u
m ężczyzn w ynosi około 42 lata, a u kobiet około 30 lat. Z naczna śm iertelność ko b iet w okresie reproduk cyjnym (71% ), najpraw dopodobniej w iązana z kom pli kacjam i ciąży, porodu i połogu, w ów czesnych czasach była zjaw iskiem dość częstym (G. A csadi i J. N em ec- keri 1970, S. C larke 1977, M. H enneberg 1975, В. Ł u czak 1982).
W ysokość ciała została określona u 10 (71% ) osob ników dorosłych, w tym: 5 m ężczyzn i 5 kobiet. W tabe li 2 zam ieszczono charakterystyki m etryczne kości dłu gich oraz zrekonstruow aną na ich podstaw ie przyżycio w ą w ysokość ciała zm arłych.
A n a l i z a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h z c m e n t a r z y s k a X IV -X V w i e c z n e g o w C h e ł m i e 131
Tab. 1. Charakterystyka materiałów kostnych pod względem płci, wieku i stanu zachowania szkieletów.
L.p. Nr grobu Płeć Wiek (w latach) Stan zachowania szczątków kostnych 1 1 M 40-50 fragmentaryczny, czaszka: drobne fragmenty mózgoczaszki; 2 2 К 20-30 fragmentaryczny, dość silnie zniszczony czaszki brak; 3 3 К 30-40 bardzo fragmentaryczny, silnie zniszczony, czaszki brak; 4 4 К 20-30 niekompletny, czaszka: fragmenty kości potylicznej i żuehwy; 5 5 ? około 14 prawie kompletny, czaszka kompletna we fragmentach;
6 6 ? około 12 fragmentaryczny, słabo zachowany, czaszka: tylko kość czołowa;
7 7 ? 12-14 fragmentaryczny, silnie zniszczony, czaszka: kości mózgoczaszki i żuchwa; 8 8a ? około 6 prawie kompletny, dobrze zachowany, czaszka bez lewej części żuchwy; 9 8b ? 12-14 niekompletny, dość silnie zniszczony, czaszki brak;
10 9 Μ osobnik dorosły fragmentaryczny, zachowane tylko kości kończyn dolnych; 11 10a Μ 40-50 fragmentaryczny, silnie zniszczony, czaszki brak;
12 10b к osobnik dorosły silnie zniszczony, tylko kości szkieletu postkranialnego;
13 11 ? 15-18 fragmentaryczny, silnie zniszczony, czaszka kompletna, we fragmentach; 14 12 Μ 20-30 dość silnie zniszczony, niekompletny, czaszka we fragmentach;
15 13 ? 10-11 fragmentaryczny, słabo zachowany, czaszka prawie kompletna, zniszczona; 16 14 к 20-30 niekompletny, średnio zachowany, czaszka prawie kompletna;
17 15 к 40-50 bardzo fragmentaryczny, silnie zniszczony, czaszki brak; 18 16 Μ 50-60 silnie zniszczony, fragmentaryczny, czaszka prawie kompletna; 19 17 к 20-30 bardzo fragmentaryczny, zniszczony, czaszka: tylko fragment żuchwy
20 18 ? 9-11 prawie kompletny, dobrze zachowany, czaszka kompletna;
21 19 Μ 30-40 zachowana tylko czaszka (Calvaria), szkieletu postkranialnego brak;
22 20 Μ 40-50 fragmentaryczny, czaszka zachowana dobrze, kompletna;
23 21 7 3-4 fragmentaryczny, zniszczony, czaszka prawie kompletna;
M-mężczyzna, K-kobieta,
Tab. 2. Zestawienie wybranych cech metrycznych kości długich (w mm) i wysokości ciała.
L.p. Nr obiektu Płeć Humerus radius ulna fem ur tibia Wysokość ciała [cml
1 1 M 333 (L) - 262 (L) - - około 167 2 2 К 290 (P) 213 (P) 231 (P) - - 151,8 3 3 К - - - 389(P) - -4 4 К - - - 400 (L) 332 (L) 151,7 5 9 Μ - - - 434 (P) 434 (L) 359 (P) 361 (L) 163,5 6 10a Μ 337 (P) - - 470 (P) 384 (P) 169,5 7 12 Μ 329 (L) 251 (L) 277 (L) 468 (P)469 (L) 383 (L) 168,5 8 14 к 283 (L) 204 (L) 226 (L) 387 (P) 387 (L) 318(P) 315 (L) 148,9 9 15 к 288(L) - - 412 (L) - 151,9 10 16 Μ 335 (P) - - - - -11 17 к 321 (L) 245 (L) - - - 161,7 12 2 Μ 326 (P) 244 (P) 264 (P) - - 165,4
132 Be a t a Bo r o w s k a
W yliczona śre d n ia a ry tm e ty c z n a b ad an ej cechy u m ężczyzn w ynosi 167,4 cm, a u kobiet 157,1 cm. W ba danej grupie przew ażali osobnicy niskorośli (6) i śred- niorośli (3). Tylko w przypadku jednej kobiety w zrost został określony ja k o w ysoki. N aw et tak m ała liczba danych m oże w skazyw ać na ew entualność, że pozostali członkow ie badanej p o p u lacji, także p o siad ali n isk ą i średnią w ysokość ciała. N iew ielka liczba obserw acji ograniczyła znacznie m ożliw ości interpretacyjne, m oż na jedynie stw ierdzić, że pod w zględem w ysokości ciała populacja nie odbiegała w sposób istotny od innych p ó ź nośredniow iecznych populacji polskich (H. Stolarczyk, W. L orkiew icz 1993).
M im o silnego zniszczenia w iększości czaszek, m oż liwe było dokonanie pom iarów i ogólnej charakterysty ki czterech z nich (tabela 3). N a podstaw ie w yliczonych w skaźników kraniologicznych, m ożna badane czaszki określić ja k o krótkie, w ysokie i niezbyt spłaszczone.
W jed n y m przypadku (grób n r 20) m ożna było do konać bardziej szczegółow ego opisu, określając badaną czaszkę m ęsk ą jak o dość krótką, w ysoką, niezbyt w y- sk lep io n ą o dość w ysokim licu, w ąskaw ej szczęce, dość niskich oczodołach i w ąskaw ym nosie. Przedstaw ione charakterystyki pozw alają ustalić przynależność takso nom iczną osobnika do typu alpejskiego.
Tab. 3. Zestawienie pomiarów i wskaźników ilorazowych za chowanych czaszek.
O sobnicy o podobnym zesp o le cech w ystępow ali dawniej niezw ykle rzadko. N a naszych ziem iach poja wili się liczniej dopiero w czasach now ożytnych, kiedy to nastąpiła zm iana częstości w ystępow ania dom inują cych dotąd form długo i średniogłow ych na korzyść krót ko głow y ch. Fakt, że w szystkie badane czaszki charakte ryzow ały się krótkogłow ością, daje podstaw ę aby dopa tryw ać się w badanej grupie elem entów w spółczesnej struktury antropologicznej (M . H enneberg i in. 1984, Z. K apica 1970).
Z innych inform acji charakteryzujących badaną p o pulację pod w zględem biologicznym zanotow ano kilka przypadków schorzeń dających obraz w układzie kost nym. N a badanym m ateriale osteologicznym różnego typu anom alie i patologie kośćca zaobserw ow ano na szczątkach 11 (48% ) osobników , w tym: u 7 m ężczyzn, 1 kobiety, 1 osobnika m łodocianego i 2 dzieci.
Do najliczniejszych schorzeń zaliczyć należy, scho rzenia aparatu żującego (próchnica, przyzębica, ropnie przykorzeniow e oraz przyżyciow a utrata zębów). O dno tow ano je w 7 (41% ) przypadkach. Pow szechnie uw aża się, że schorzenia aparatu żującego zw iązane są z w a runkam i bytow ania takim i ja k ubóstw o, złe odżyw ianie, które m ają pośredni w pływ na odporność organizm u (J. G ładykow ska-R zeczycka 1978).
Inną grupą schorzeń, która pozostaw iła swój ślad na szczątkach kostnych są zm iany o charakterze zapalnym nieswoistym , do których należą m. in. osteofity, zmiany degeneracyjne, w yrośla kostne (ryc. 1: 3, 4). Zostały one odnotowane w 5 (29% ) przypadkach. Według pow szech nie panującej opinii, w ystępow anie tego typu schorzeń je st związane z w iekiem osobnika, uciążliw ą pracą fizycz ną, podnoszeniem ciężarów, infekcjami czy predyspozy cjami genetycznym i (E. Gleń-H aduch i in. 1993, А. К. K nowles 1983, В. Łuczak 1982, A. Szwedzińska 1976).
Ślady w ystępow ania tego typu schorzeń są często obserw ow ane na m ateriałach szkieletow ych z cm enta rzysk pradziejow ych.
D w ukrotnie odnotow ano schorzenie w yw ołane nie praw idłow ym żyw ieniem tzw. cribra orbitalia. P ow sta nie tej patologii przypisyw ane je s t niedoborow i żelaza w organizm ie i je s t oznaką anem ii. Pow oduje ona prze rost substancji gąbczastej kości, co uw idacznia się licz nymi otw orkam i w stropie oczodołów (J. G ładykow ska- Rzeczycka 1976).
Stw ierdzono ró w n ież w b ad an y m m ateriale dwie zm iany pourazow e na szczątkach kostnych z grobów 1 i 19. U m ężczyzny (40-50 lat) z grobu nr 1 zaobserw o wano narośl kostną na trzonie lewej kości udow ej, p o w stałą w wyniku urazu kości (ryc. 1:4). N atom iast u męż czyzny 30-40 letniego (grób 19), stw ierdzono na kości czołowej ranę p ourazow ą spow odow aną ostrym narzę dziem. R ana nie była p rzyczyną zgonu poniew aż widać na niej ślady w ygojenia (ryc. 1: 1).
U dziecka 12-14 letniego na ostatnich kręgach pier siow ych i kręgach lędźw iow ych zaobserw ow ano silne Cechy Numery grobów męskich
Grób żeński 16 19 20 14 Pomiary g-op 172 181 182 167 eu-eu 156 149 151 136 ba-b 145 143 140 -n-gn - 124 118 -n-pr - 76 72 -zy-zy 142 - 135 -zm-zm - - 100 -co-co - 130 117 117 ft-ll 108 104 96 96 n-ns - 50 54 -apt-apt - - 27 -mf-ek - - 41 -sbk-spa - - 31 -au-au 135 130 126 118 ast-ast 117 116 117 107 ms-ms 113 108 106 101 Wskaźniki eu-eu:g-op x 100 90,7 82,3 83,0 81,4 ba-b:g-op x 100 84,3 79,0 76,9 -ba-b:eu-eu x 100 92,9 96,0 92,7 -n-pr:zy-zy x 100 - - 53,3 -n-pr:zm-zm x 100 - - 72,0 -apt-apt. :n-ns x 100 - - 50,0 -sbk-spa. :mf-ek x 100 - - 75,6 -ft-ft:co-co x 100 - 80,0 82,0 82,0
An a l i z aa n t r o p o l o g i c z n as z c z ą t k ó w k o s t n y c hzc m e n t a r z y s k a X I V - X V w i e c z n e g ow Ch e ł m i e 1 3 3
Ryc. 1. Chełm, stan. 143. Szczątki kostne z cmentarzyska XIV-XV wiecznego przy PI. Łuczkowskiego 17. 1 - grób 19: czaszka mężczyzny 30-40 letniego ze śladem rany pourazowej; 2 - grób 7: silne zmiany na kręgach (dziecko 12-14 lat); 3 - grób 20: rękojeść mostka z widocznymi skostniałymi przyczepami (mężczyzna, 40-50 lat); 4 - grób 1 : narośl kostna na trzonie lewej kości udowej (mężczyzna, 40-50 lat).
1 3 4 Bea t a Bo r o w s k a
zm iany patologiczne typow e dla gruźliczego zapalenia kręgosłupa (ryc. 1: 2). Proces chorobow y doprow adził do silnych zniekształceń górnej pow ierzchni i ubytków w dolno-przedniej części trzonu kręgów piersiow ych oraz zrostów kostnych w boczno-przedniej pow ierzchni trzo nu kręgów lędźw iow ych.
Jak ju ż w spom niano w ielokrotnie, szczątki kostne były zachow ane w w iększości przypadków fragm enta rycznie i silnie zniszczone, z tego pow odu wiele zm ian chorobow ych m ogło pozostać niezauw ażonych.
Podsum ow ując w yniki badań szczątków kostnych z późnośredniow iecznego cm entarzyska w Chełm ie, n a leży podkreślić, że uzyskane dane dotyczące struktury w ieku zgonów, w ysokości ciała, czy zm ian patologicz nych pozostaw iających ślad w tkance kostnej stanow ią jed y n ie skrom ną b azę materiałow ą. W przyszłości nato m iast dalsze badania cm entarzyska pozw olą na podjęcie rozw ażań o charakterze biokulturow ym , co w chw ili obecnej uniem ożliw ia zbyt m ała reprezentatyw ność m a teriału.
Lit e r a t u r a
A c s a d i G., N e m e s k e r i J.
1970 History o f Human Life Span and Mortality. Aka-demiai Kiado, Budapest.
C l a r k e S.
1977 Mortality Trends in Prehistoric Populations Hum. Biol., 49, 2, s. 181-186.
F l o r k o w s k i A., K o z ł o w s k i Τ.
1994 Ocena wieku szkieletowego dzieci na podsta wie wielkości kości, PAntr., t. 57, s. 71-87. G l e ń - H a d u c h E., P o c i e c h a A.,
S z y b o w i c z B.
1993 Cmentarzysko szkieletowe z XVI-XVIII wieku w Maniowach gm. Czorsztyn (zmiany patolo giczne), [w:] Człowiek w czasie i przestrzeni, Gdańsk, s. 359-363.
G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.
1976 Zmiany w układzie kostnym ludności ze śre dniowiecznych cmentarzysk, [w:] Badania po
pulacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych. Wydaw. Uniw. im. A. Mickie
wicza, Seria Antrop., nr 4, s. 85-103.
1978 Częstość występowania niektórych zmian cho robowych widocznych w obrębie układu kost nego na przestrzeni tysiącleci, PAntr., t. 44, s. 409-415.
H e n n e b e r g M.
1975 Notes on the reproduktion possibilités of hu man prehistorical populations, PAntr., t. 41, s. 75-89.
H e n n e b e r g M., B u d n i k A., P e z a c k a M., P u c h A. E.
1984 Mechanizm procesu brachycefalizacji: różnico wa wrażliwości na choroby inwazyjne wieku dziecięcego. Doniesienia wstępne, PAntr., t. 50, s. 325-333.
K a p i c a Z.
1970 Człowiek w regionie Brześcia Kujawskiego. Mo nografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek, s.
7-52.'
K ó č k a W.
1958 Zagadnienia etnogenezy ludów Europy, Mate riały i Prace Antropologiczne, nr 22, Wrocław. K n o w l e s А. К.
1983 Acute Traumatic Lesions, [w:] Disease in An
cient Man, red. G. H. Hart, Clarke Irwin, To
ronto, s. 61-83. Ł u c z a k В.
1982 Rekonstrukcja antropologiczo-demograficzna Xlll-wiecznej populacji z grodziska Raciąż (pow. Tuchola). Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica, t. 2, s. 87-161.
M a r t i n R., S a l i e r K.
1957 Lehrbuch der Anthropologie, Stuttgart.
M i c h a l s k i I.
1949 Struktura antropologiczna Polski. Acta Antro-pologica Universitatis Lodziensis, t. 3, s. 1-236. P i o n t e k J.
1996 Biologia populacji pradziejowych, Poznań.
S t o l a r c z y k H., L o r k i e w i c z W.
1993 Wysokość ciała ludności terytorium Polski od neolitu do współczesności, [w:] Miscellanea archaeologica Thaddaeo Malinowski dedicata, Słupsk-Poznań, s. 325-340.
S t r z a ł k o J., H e n n e b e r g M.
1975 Określanie płci na podstawie morfologii szkie letu, PAntr., t. 41, s. 105-126.
S z w e d z i ń s k a A.
1976 Badania antropologiczne wczesnośredniowiecz nego m ateriału kostnego z cm entarzyska w Niemczy, pow. Dzierżoniowski. Acta Univer sitatis Wratislaviensis, nr 280, s. 141-161. W a n k e A.
1955 Indywidualne określenie taksonomiczne (Indi vidual taxonomical determination). PAntr., t. 21, s. 968-990.
An a l i z aa n t r o p o l o g i c z n as z c z ą t k ó wk o s t n y c hzc m e n t a r z y s k a X I V - X V w i e c z n e g ow Ch e ł m i e 1 3 5
Be a t a Bo r o w s k a
An An t h r o p o l o g ic a l An a l y s iso f Bo n e Re m a in sf r o m a Fo u r t e e n t h- Fif t e e n t h Ce n t u r y Ce m e t e r y a t 1 7 Łu c z k o w k i Sq u a r e in Ch e ł m
As a result of an anthropological analysis it was possible to establish certain facts concerning the gender and age of the individuals, their intravital body height, and, where possible, provide morphological characteristics of the skulls. Some chro nic illnesses and anomalies, which had left their trace on the bone systems, were also recorded.
In 21 grave assemblages bone remains o f 14 adult indivi duals including 7 men, 7 women, 8 children and 1 juvenile individual were recorded. The average age at death was aro und 42 for the male, and 30 for the female individuals. The considerable death rate among women at reproductive age (71%) is most probably connected with perinatal complica tions, which in those days were a common phenomenon.
The local group of people can be characterised as low and medium height. With respect to the morphological features of
the studied skulls they may be characterised as short, high and barely flattened. The observed morphological characteristics of the skulls under investigation (shortheadedness) gives us reasons for connecting them with elements of modern mor phological structure.
The analysis of pathological changes, which were obse rved on the bone remains, revealed that the most common ill nesses were those connected with the mastication apparatus as well as illnesses of inflammatory and non-specific character. The fairly numerous occurrence of these illnesses may have resulted from malnutrition and overwork.
Further examination of the late mediaeval cemetery in Chełm will make it possible to improve our knowledge con cerning the living conditions and morphology of the people inhabiting this particular area.
