Zbiory mineralogiczne Ignacego Domeyki
(Chile, Francja, Polska)
Andrzej Paulo*, Ewa Koszowska**, Zdzis³aw Jan Ryn***, Zbigniew Wójcik****
Mineralogical collections of Ignacy Domeyko (Chile, France, Poland). Prz. Geol., 50: 487–495.
S u m m a r y . Ignacy Domeyko (1802–1889), outstanding scientist of Polish origin, is recognised a „smith” of modern mining in Chile. He has founded there in 1838 the School of Mines in La Serena, and in 1847 introduced engineering sciences (among them mi-ning) into university teaching in Santiago. He taught the art of chemical assaying of ores and mineralogy, which were important grounds of mining of that epoch. During extensive voyages to Chilean mines, Domeyko prepared rich collections of minerals, which served a didactic tool as well as advertising materials illustrating mineral riches of the country during international exhibitions in Santiago (1875), Philadelphia (1876) and Paris (1867, 1878, and 1889). The minerals were assayed and thoroughly described, many were sent to European mineralogists as documentation samples of newly discovered mineral species. Special collections were pre-pared for museums, École Superieure des Mines in Paris and the universities in his homeland. The authors describe the most important collections, their origin and some musea problems. They are exposed in La Serena (2160 samples), École des Mines (only 48 specimens at present), and two institutions in Cracow: the Jagiellonian University (97 samples), and the Polish Academy of Sciences (50–54 sam-ples and two big meteorites found in Chile). The collection of 62 or 63 minerals offered to the predecessor of the University of Warsaw was lost during II World War destruction of Polish capital. Supergenic ores, and among them silver halogens, form the most interesting group of minerals in Domeyko’s collections.
Key words: Domeyko, minerals, collection, silver halogens Talent Ignacego Domeyki objawi³ siê w wielu dzie-dzinach nauki, lecz przede wszystkim w geologii i mineralo-gii. Uczony pozostawi³ po sobie podrêcznikowe monogra-fie probierstwa i mineralogii — Tratado de ensayes (1844) i Elementos de mineralojia (1845) — wielokrotnie wzna-wiane i uzupe³niane, m.in. o analizy i opis nowych mine-ra³ów w Chile i krajach oœciennych. W podrêcznikach podawa³ sposoby identyfikacji minera³ów, paragenezy i œrodowisko geologiczne ich wystêpowania. Wiele prac poœwiêci³ chilijskim meteorytom oraz wodom mineralnym i leczniczym Chile. We Francji i w Polsce opublikowano jego rozprawy o budowie geologicznej Chile. Poœmiertnie wydano na koszt rz¹du chilijskiego kilkutomowe dzie³a zbiorowe Domeyki (1903). Bibliografia podmiotowa Domeyki przekracza 500 publikacji, a przedmiotowa kilka tysiêcy publikacji (Ryn, 2002). Wiêkszoœæ prac dotyczy nauk przyrodniczych: geologii, mineralogii, geofizyki, meteorologii, metod analitycznych i in.
Szczególn¹ wartoœæ maj¹ zbiory mineralogiczne Domey-ki. Najwiêksze z nich znajduj¹ siê w Muzeum Mineralo-gicznym Uniwersytetu La Serena (Chile), w Instytucie Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagielloñskiego w Kra-kowie, ING PAN w Krakowie oraz w École Nationale des Mines w Pary¿u. Poza zbiorami w³asnymi, gromadzonymi podczas wypraw terenowych, Domeyko otrzymywa³ wiele próbek od w³aœcicieli kopalñ z proœb¹ o ich analizê, a zapew-ne i w rewan¿u za przekazazapew-ne okazy. Wa¿niejsze przesy³ki minera³ów odnotowa³ zarówno w publikacjach, jak i w korespondencji.
Domeyko porz¹dkowa³ kolekcje, uzupe³nia³ je, sporz¹dza³ odrêczne spisy, które s³u¿y³y póŸniej do przy-gotowania katalogów na wystawy krajowe i zagraniczne oraz do sporz¹dzania zestawów dla poszczególnych insty-tucji, jak muzea i uczelnie. Przygotowywa³ tak¿e zbiory na wystawy miêdzynarodowe, np. w Filadelfii (1876), Santia-go (1875) i Pary¿u (1867, 1878 i 1889), które uzyskiwa³y liczne nagrody (Domeyko, 1876; Catalogue of the Chilean Exhibition, 1876; Catalogue, 1889, Raczkowska, 2002). PóŸniejsze losy tych kolekcji nie s¹ znane.
Na proœbê rz¹du Domeyko opracowa³ wzorcowy zestaw minera³ów dla liceów chilijskich. Wspiera³ te¿ zak³adanie kolekcji mineralogicznych w szko³ach regionalnych oraz w miejscowych muzeach. Dowodem tego mo¿e byæ podziê-kowanie rektora liceum w Copiapó z 1876 r. za pomoc we wzbogaceniu kolekcji minera³ów w miejscowym muzeum (Carvajal, 1876).
Nastêpca Domeyki, rektor J. Huneeus (1884) w spra-wozdaniu z dzia³alnoœci Uniwersytetu Chilijskiego pod-kreœli³, ¿e Domeyko pozostawi³ bezcenn¹ i uporz¹dkowan¹ kolekcjê minera³ów, najbogatsz¹ w ca³ym kraju.
Poni¿szy opis wa¿niejszych zbiorów mineralogicznych Domeyki uwzglêdnia okolicznoœci i warunki ich powsta-wania, cechy inwentarza oraz póŸniejsze problemy muze-alnicze.
Zbiory w Muzeum Mineralogicznym im. I. Domeyki w La Serena
La Serena jest stolic¹ Regionu Coquimbo, po³o¿on¹ oko³o 500 km na pó³noc od stolicy kraju Santiago i 10 km od portu Coquimbo. Bezpoœrednio po przybyciu do Chile, w 1838 r., Domeyko za³o¿y³ w miejscowym liceum szko³ê górnicz¹ dla najwa¿niejszego wówczas przemys³u w pó³nocnym Chile. Zorganizowa³ równie¿ od podstaw doskona³y warsztat pracy: laboratorium chemiczne i fizyczne, kolekcjê minera³ów i ska³. Obecnie Uniwersytet La Serena (ULS) jest spadkobierc¹ tradycji tej szko³y. Wa¿n¹ jego czêœci¹ jest Zak³ad Górnictwa na Wydziale In¿ynierii, nosz¹cy historyczn¹ nazwê domeykowskiej *Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska,
Aka-demia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; paulo@geol.agh.edu.pl
**Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Oleandry 2a, 30-063 Kraków; ewa@geos.ing.uj.edu.pl
***Zak³ad Patologii Spo³ecznej, Katedra Psychiatrii Colle-gium Medicum, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Kopernika 21a, 31-501 Kraków; mzryn@cyf-kr.edu.pl
****Muzeum Ziemi PAN, al. Na Skarpie 20/26, 00-488 War-szawa
Escuela de Minas. Jednostka ta odziedziczy³a zbiory mine-ralogiczne, w tym 2160 próbek rud zebranych przez Domeykê podczas jego podró¿y do okrêgów górniczych pó³nocnego Chile. Zbiór ca³ego ¿ycia by³ znacznie obfit-szy.
W 1845 r., kiedy Domeyko odbywa³ podró¿ s³u¿bow¹ na po³udnie kraju (Araukania), po¿ar strawi³ laboratorium i gabinety w La Serenie. Po powrocie Domeyko szybko je odbudowa³ i unowoczeœni³. Koñcz¹c swój kontrakt w La Serenie zdo³a³ uporz¹dkowaæ i sklasyfikowaæ zbiory Gabi-netu Mineralogicznego, które zgromadzi³ w pierwszych latach swej pracy. Czêœæ tej kolekcji wêdrowa³a póŸniej wraz z Domeyk¹ do Santiago. Tam zorganizowa³ podobny gabinet i laboratorium, zrazu w Muzeum Historii Natural-nej — gdzie mieœci³a siê jego katedra — a nastêpnie w gmachu g³ównym Universidad de Chile, nad budow¹ którego czuwa³ jako delegat rz¹du do spraw reorganizacji szkolnictwa. Czêœæ powiêkszaj¹cych siê zbiorów w³as-nych, ale i wymienianych z naukowcami zagranicznymi lub przekazywanych w darze, przechowywa³ we w³asnym domu przy ulicy Cueto. Nieliczne okazy do dzisiaj stanowi¹ ozdobê gabinetu Domeyki.
W styczniu i lutym 1884 r., przed podró¿¹ do Europy, Domeyko uporz¹dkowa³ ponownie kolekcjê i zdo³a³ sporz¹dziæ szczegó³ow¹ inwentaryzacjê. Po jego œmierci kolekcja zosta³a wyceniona przez powo³anego przez rz¹d chilijski mineraloga J. Brüggena (1933) na kwotê 970 000 pesos. Brüggen okreœli³ oddzielnie wartoœæ minera³ów oraz wartoœæ meteorytów i próbek srebra. Decyzjê o przyznaniu funduszy na zakup kolekcji Domeyki podj¹³ parlament chi-lijski na wniosek Ministerstwa Ziem i Kolonizacji z 22 czerwca 1951 r. Zakupiona kolekcja zosta³a spakowana do 46 paczek i specjalnym transportem przes³ana do La Sere-ny. Kolekcja stanowi dzisiaj prawdziwy skarb Muzeum Mineralogicznego im. Ignacego Domeyki w Universidad de La Serena (Sobre Collección, 1951).
Uniwersytet w La Serenie jest najwa¿niejsz¹ uczelni¹ wy¿sz¹ w Regionie Coquimbo. Na Wydziale In¿ynierii prowadzony jest kierunek in¿ynierii górniczej z solidnymi tradycjami mineralogii i geologii dawnej Escuela de Minas, za³o¿onej przez wielkiego polskiego uczonego (gran sabio polaco). Zespo³owi budynków Universidad de La Serena, gdzie mieœci siê Muzeum Mineralogiczne, nadano nazwê Campus Ignacio Domeyko (ryc. 1). Ostatnio zbiory Domeyki zosta³y umieszczone w przestronniejszym lokalu Wydzia³u In¿ynierii i Budownictwa i uzyska³y nowoczesn¹ oprawê (ryc. 2).
Muzeum Mineralogiczne im. I. Domeyki zosta³o otwar-te oficjalnie 26.08.1954 r. Obecnie posiada ponad 7000 okazów mineralogicznych, w tym 2160 minera³ów z kolekcji Domeyki. Zbiory zosta³y uzupe³nione m.in. przez kolekcjê jednego z uczniów Domeyki — Antonio Alfonso Cavada (Canut de Bon, 1987). Szczególnie interesuj¹c¹ i unikaln¹ grup¹ minera³ów w tych zbiorach s¹ halogenki srebra, zidentyfikowane po raz pierwszy w pocz¹tkach XIX wieku. Powstaniu tych minera³ów sprzyja³ nadzwy-czaj suchy klimat Atakamy. Wiele próbek opatrzonych jest etykietami, na których zachowa³y siê oryginalne objaœnie-nia pisane rêk¹ Domeyki. Tylko czêœæ zbioru ma numera-cjê. Niektóre próbki zosta³y opisane przez potomnych, nie wiadomo jednak czy przez powtórzenie zniszczonego opi-su, czy przez utworzenie w³asnej identyfikacji. Tê histo-ryczn¹ kolekcjê wzbogacono o nowe próbki z ró¿nych
W latach 1985–1990 podjêto (Cucurella i in., 1990, 1991) próbê weryfikacji i nowoczesnego opisu 155 próbek pochodz¹cych z kopalñ rud srebra w Regionie Coquimbo, które by³y eksploatowane od 1825 r. do pocz¹tków XX wieku. Najwiêksza z kopalñ dostarczy³a ponad 550 ton sre-bra. Wszystkie kopalnie eksploatowa³y ¿y³y epitermalne w ska³ach wulkanicznych, z³o¿one z kwarcu, kalcytu, lokal-nie rodochrozytu, syderytu, barytu, zeolitu (heulandyt) i minera³ów kruszcowych. Do badañ u¿yto mikroskopu polaryzacyjnego do œwiat³a odbitego, a w pojedynczych przypadkach mikrosondy elektronowej. Stwierdzono znacz-nie bogatszy zespó³ minera³ów ni¿ to podawa³y wstêpne opisy polowe, ograniczone do sk³adników rozpoznawal-nych go³ym okiem i determinuj¹cych technologiê produk-cji srebra. Potwierdzono obecnoœæ specyficznych dla Chile halogenków srebra — chlorargyrytu i jodargyrytu oraz odkrytego przez Domeykê amalgamatu AgHg, nazwanego arquerytem. Po latach okaza³o siê, ¿e amalgamat nazwany w Europie kongsbergitem ma podobny sk³ad i ta druga nazwa zosta³a zatwierdzona przez International Mineralo-gical Association (IMA). O ile zespó³ minera³ów strefy utlenienia i cementacji nie uleg³ wiêkszym zmianom, o tyle znacznie uzupe³niono inwentarz minera³ów strefy pierwotnej — gêsto poprzerastanych siarczków i siarkosoli. W zespole egzogenicznym zidentyfikowano: srebro rodzime, arque-ryt, argentyt, chlorargyarque-ryt, embolit, broamargyarque-ryt, jodar-gyryt oraz goethyt i szereg minera³ów miedzi. W zespole endogenicznym zidentyfikowano m.in. pirargyryt, pirargy-ryt-proustyt, polibazyt, sternbergit, stromeyeryt, argyropi-ryt oraz minera³y nie srebrowe, jak magnetyt, hematyt, z³oto rodzime, piryt, bornit, chalkopiryt, digenit, galena, sfaleryt i arsenopiryt. Badania zespo³u ULS wspiera³ finan-sowo FONDECYT — chilijski odpowiednik polskiego Komitetu Badañ Naukowych.
Kolekcja Domeyki jest niezast¹pionym Ÿród³em infor-macji o warunkach powstawania minera³ów, zapisanych w ich strukturze, wrostkach, specyficznej geochemii itp. Kopalnie s¹ od dawna niedostêpne, a poszukiwania resztek rudy na zwa³ach wœród pustyni — ma³o efektywne.
Przyk³adem wspó³czesnego zastosowania zbioru ULS do badañ nad œrodowiskiem geologicznym, sk³adem mine-ralnym i rekonstrukcj¹ genezy z³o¿a rud srebra Condoriaco jest praca Cucurella & Flores (1994), ³atwo dostêpna dla czytelnika polskiego. Na podstawie wrostków ciek³ych w barycie, kwarcu, kalcycie i pirargyrycie autorki oszacowa³y zasolenie roztworów hydrotermalnych na 5–21% NaCl eq., a zakres precypitacji na 340–160oC, w tym siarczków na 290–220oC. Podkreœli³y one istotn¹ rolê procesów wietrze-niowych w koncentracji srebra. W przedstawionym mode-lu z³ó¿ rud srebra w okolicy La Serena (Cucurella i in., 1991) ocenia siê, ¿e z³o¿e pierwotne powstawa³o na g³êbo-koœci 300–1000 m w górnej kredzie lub z pocz¹tkiem pale-ogenu, po czym erozja zesz³a oko³o 600 m poni¿ej powierzchni terenu, która istnia³a w czasie procesów hydrotermalnych. Procesy egzogeniczne doprowadzi³y do powstania strefy utlenienia z halogenkami, amalgamatami i rodzimkami srebra, od powierzchni do g³êbokoœci 60–200 m, oraz, zalegaj¹cej poni¿ej, strefy cementacji z wtórnymi siarczkami i siarkosolami, która zajmuje interwa³ oko³o 100 m. Istniej¹ca g³êbiej mineralizacja pierwotna jest ju¿ nieekonomiczna.
W 1992 r. Akademia Górniczo-Hutnicza podpisa³a umowê o wspó³pracy z Uniwersytetem La Serena, a w 1994 r. z Uni-wersytetem Católica del Norte w Antofagasta (Paulo, 2002b).
Chile, oraz rektor AGH a jednoczeœnie wicepremier RP, prof. Jan Janowski. Rektor Janowski przewodniczy³ wówczas polskiej delegacji parlamentarnej do Chile.
Efektem wspó³pracy polsko-chilijskiej s¹ m.in. pierw-sze badania mineralogiczne rud srebra zebranych przez Domeykê w Chañarcillo (Region Atacama, Chile) i praw-dopodobnie póŸniejszych uzupe³nieñ zbiorów Uniwersyte-tu La Serena materia³em z tych samych kopalñ. Badania podjête w 2000 r. s¹ w toku. Objê³y one próbki minera³ów drobnoziarnistych z kolekcji Domeyki, zidentyfikowanych jako halogenki i oznaczonych numerami 1235 (chlorargy-ryt), 1261 (embolit) i 1314 (jodargy(chlorargy-ryt), oraz kilkanaœcie próbek nie numerowanych, ogólnikowo okreœlonych jako czerwone rudy srebra (ryc. 3). Miejsce pochodzenia tych próbek opisuje Paulo (2002a). Nie uprzedzaj¹c wyników koñcowych ju¿ dziœ mo¿na stwierdziæ, ¿e lista minera³ów z Chañarcillo jest znacznie d³u¿sza od znanej z literatury, lecz czêœæ opisów jest nietrafna.
Kolekcja mineralogiczna w domu Domeyki w Santiago de Chile
W gabinecie Ignacego Domeyki, pozostawionym jako rodzaj rodzinnego muzeum w domu przy ul. Cueto w San-tiago, obok zabytkowych mebli i biblioteki licz¹cej oko³o tysi¹ca woluminów, znajduje siê oko³o 50 okazów geo-logicznych, mineralogicznych i przyrodniczych (ryc. 4). Maj¹ one charakter zbioru osobliwoœci, symbolicznej pami¹tki zainteresowañ uczonego. Najcenniejsza czêœæ zosta³a przekazana przez niego do muzeów i placówek naukowych œwiata.
Kolekcja ta do tej pory nie by³a uporz¹dkowana ani opisana; tylko przy kilku próbkach zachowa³y siê oryginal-ne etykietki sporz¹dzooryginal-ne przez Domeykê.
Wœród tematów zbioru zwracaj¹ uwagê formy organo-geniczne — kilka okazów drewna wydr¹¿onego przez owady, skrzemienia³e drewno, wapienie wydr¹¿one przez ska³otocze oraz ró¿ne wapienie organogeniczne i pojedyn-cze skamieliny. Innymi tematami s¹ ska³y osadowe (mu³owce i piaskowce), wulkaniczne i przeobra¿one oraz otoczaki porfiru, szk³a i toczeniec ilasty.
Ryc. 1. Wejœcie do budynku Wydzia³u In¿ynierii w kampusie Ignacego Domeyki Uniwersytetu La Serena. Fot. A. Carvajal Fig. 1. Entrance to the Faculty of Engineering in the campus Igna-cio Domeyko of the Uniwersity of La Serena
Ryc. 2. Plansza objaœniaj¹ca przy wejœciu do Muzeum Minera-logicznego im. Ignacego Domeyki na ULS. Fot. C. Canut de Bon Fig. 2. Entrance chart at the Mineralogical Muzeum Ignacio Domeyko of the ULS
Ryc. 4. Fragment kolekcji w gabinecie I. Domeyki. W tle XIX-wieczna rycina — dziedziniec Uniwersytetu Wileñskiego. Fot. Z.J. Ryn
Fig. 4. A part of mineralogical collection in the home study of I. Domeyko in Santiago. At the background 19thcentury drawing of the University of Vilnius yard
Ryc. 3. Prustyt (mikrokryszta³ wielkoœci 1 mm) z Chañarcillo. Fot. C. Canut de Bon
Wœród minera³ów znajduj¹ siê: okaza³y nerkowaty malachit, bogaty w inkluzje monokryszta³ kwarcu, w³ókni-sty halit, grubokrystaliczne formy pirytu, hematytu (speku-laryt) i siarki rodzimej, geoda kalcytowa, gips (selenit) oraz zbite rudy miedzi (chalkopiryt, bornit, chryzokola, brochantyt, malachit, kupryt i tenoryt).
W kwietniu 2002 r. Andrzej Paulo i Zdzis³aw J. Ryn przeprowadzili inwentaryzacjê tej kolekcji oraz sporz¹dzili opis próbek (Paulo & Ryn, 2002). Obok minera³ów w zbio-rze tym znajduj¹ siê okazy przyrodnicze, paleontologiczne, etnograficzne i archeologiczne niewiadomego pochodze-nia, a tak¿e wyroby z kamienia i przetworzone surowce mineralne. Kilka okazów zosta³o niew¹tpliwie dodanych przez potomków i goœci rodziny, np. odlew miedzi meta-licznej z huty Ventanas, odlew metalicznego antymonu, lapis lazuli ze z³o¿a Flor de los Andes, chryzolola z bro-chantytem z okolic Pueblo Domeyko i fragment rdzenia wiertniczego z ¿y³kami rud miedzi.
Kolekcja Ignacego Domeyki na Uniwersytecie Jagielloñskim
Kolekcja mineralogiczna prezentowana w Muzeum Geologicznym Instytutu Nauk Geologicznych UJ jest jedn¹ z trzech ofiarowanych przez Ignacego Domeykê zak³adom naukowym w Polsce. Poza Uniwersytetem Jagielloñskim, który otrzymywa³ dary mineralogiczne od Domeyki kil-kakrotnie, uczony ten, podczas swego pobytu w kraju w 1884 r., przekaza³ zbiory minera³ów tak¿e Akademii Umie-jêtnoœci w Krakowie oraz ówczesnemu Carskiemu Uni-wersytetowi Warszawskiemu.
Wiêkszoœæ okazów przekazana Gabinetowi Mineralo-gicznemu Uniwersytetu Jagielloñskiego zachowa³a siê. Przetrwanie kolekcji na UJ, wbrew zawieruchom wojen-nym i zmianom lokalowym by³o w du¿ej mierze zas³ug¹ Antoniny Dylewskiej — kustosza Muzeum Mineralogicz-nego w okresie miêdzywojennym. W trakcie sporz¹dzania spisu inwentarzowego okazów mineralogicznych (w latach 1932–1936), w 1936 r. wyodrêbni³a ona z ogólnego zbioru okazy przekazane przez Ignacego Domeykê. Niestety czêœ-ci okazów nie uda³o siê zidentyfikowaæ, bowiem zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, jego kolekcja uzupe³ni³a zbio-ry mineralogiczne w taki sposób, ¿e poszczególne mine-ra³y do³¹czono do odpowiednich grup klasyfikacji mi-nera³ów. Dylewskiej uda³o siê odnaleŸæ 64 okazy, które skatalogowa³a jako Dar I. Domeyki 1853/4. W rzeczywi-stoœci Domeyko przekazywa³ zbiory uniwersytetowi trzy-krotnie.
Pierwsz¹ kolekcjê uniwersytet otrzyma³ w 1853 r. W lip-cu 1850 r. Ludwik Zejszner przes³a³ I. Domeyce
propozy-cjê powo³ania go na wyk³adowcê chemii, fizyki lub innych nauk przyrodniczych w Akademii Krakowskiej. Ze wzglê-dów osobistych uczony propozycji nie móg³ przyj¹æ; przes³a³ jednak¿e w darze szacownej uczelni 26 okazów rzadkich minera³ów.
Drugi dar pochodzi z 1870 r. Na podstawie analizy numerów inwentarzowych sugerowano to ju¿ wczeœniej (Koszowska & Wolska, 1984). Potwierdzi³y to tak¿e zapisy w odnalezionych niedawno starych ksiêgach inwentarzo-wych, które mówi¹ o kolekcji 30 minera³ów, darowanych przez I. Domeykê, a przekazanych w 1871 r. uniwersyteto-wi przez dr. J. ¯uliñskiego.
Trzecia kolekcja zosta³a przywieziona i ofiarowana oso-biœcie, podczas pobytu I. Domeyki w Krakowie w 1884 r. Czêœæ zbioru, w tym dwa wielkie meteoryty, przypad³a w udziale Akademii Umiejêtnoœci, natomiast uniwersytet otrzyma³ w darze oko³o 60 okazów.
Wspó³czeœni wysoko ocenili wartoœæ darów mineralo-gicznych Domeyki, a w prasie ówczesnej mo¿na by³o zna-leŸæ takie informacje (Kirkor, 1884): Dr zaœ Kuczyñski z kustoszem Jelskim pokazywali zbiory przyrodnicze, w licz-bie których s¹ dary Domeyki z Chile jeszcze nades³ane w nader rzadkich okazach mineralogicznych, tak dalece rzadkich, ¿e niektóre z nich w ca³ej Europie tylko Kraków i Pary¿ posiadaj¹.
Obecnie kolekcja Domeyki na Uniwersytecie Jagielloñ-skim liczy 97 okazów. Z pierwszej kolekcji zachowa³y siê 22 okazy, a z drugiej 25. Zachowa³o siê te¿ 49 minera³ów przekazanych przez Domeykê osobiœcie. Niemo¿liwe jest ustalenie, do której kolekcji nale¿a³ jeden okaz, ze wzglêdu na niepe³n¹ dokumentacjê i brak metryczki.
Wiêkszoœæ okazów przes³anych przez I. Domeykê to kruszce srebra i miedzi, wystêpuj¹ce w formie arsenków, siarczków, siarkosoli i siarczanów. Do szczególnie cen-nych i interesuj¹cych z mineralogicznego punktu widzenia nale¿¹ halogenki srebra. Kolekcja UJ obejmuje, podobnie jak pozosta³e, minera³y pochodz¹ce g³ównie ze stref utle-nienia i cementacji ¿y³ kruszcowych, takie jak: srebro rodzime, arqueryt, eukairyt, kerargyryt (chlorargyryt), em-bolit (ryc. 51), bromit (bromargyryt), jodyt (jodargyryt?), atacamit, kröhnkit, brochantyt, kupryt, tenoryt, schwar-tzembergit, copiapit, ammiolit2 (ryc. 6), chlorotellurek o³owiu?, tocornalit3, taznit4, wanadynit, mimetezyt, chileit (ryc. 7, descloizyt), adamin, chryzocolla i ulexyt. Nato-miast zespó³ minera³ów endogenicznych reprezentowany jest przez: pirargyryt, proustyt, stromeyeryt, domeykit (ryc. 8), algodonit oraz bornit, „hermesyt” — rtêcionoœny tennantyt, enargit, bournonit, antymonit, cynober i schee-lit. Ponadto w kolekcji znajduj¹ siê: meteoryty (Imilac i Vaca Muerta), skrzemienia³e drewno, wêgiel kamienny, bli¿ej nie zidentyfikowane fazy opisane jako: srebro b³êkit-ne (plata azul)5, krzemiany Cu oraz krzemian ¿elaza zasob-ny w z³oto.
Jak widaæ, czêœæ z tych okreœleñ nie dotyczy faz mine-ralnych lecz zwi¹zków chemicznych. Okreœlenie struktury minera³u nie tworz¹cego rozpoznawalnych makroskopo-wo kryszta³ów w owych czasach by³o niemo¿liwe. Zazna-czyæ nale¿y, ¿e w czasach Domeyki pojêcie minera³u by³o to¿same ze zwi¹zkiem chemicznym powsta³ym w warun-kach przyrodniczych. Inwentaryzuj¹c okazy Domeyko 1ryciny 5–9 zosta³y zamieszczone na str. 466
2mieszanina tlenków Cu, Sb, podrzêdnie ziemistych siar-czków
3mieszanina AgJ i Hg
2J z Chañarcillo, uwa¿ana przez I. Do-meykê za nowy minera³; jego w³aœciwoœci patrz Domeyko (1867)
4mieszanina ochr Bi (wg Domeyki: chloroarsenian i antymo-nian Bi) z kaolinitem, dawniej uwa¿ana za odrêbny minera³
5mieszanina AgCl, Ag
2S i antymonianów, wg Domeyki spe-cyficzna dla Caracoles w Boliwii
czasami podawa³ tylko ich charakterystykê chemiczn¹ (np. stromeyeryt opisa³ jako sulfuro de cobre y de plata), czy górnicz¹ cobre negro CuO (tenoryt). W kolejnych edy-cjach Mineralojia [de Chile] opisywa³ szczegó³owo cechy fizyczne okazów, a niekiedy procedury identyfikacji che-micznej. Zwraca³ uwagê na drobnoziarnistoœæ rud i bezu-¿ytecznoœæ goniometru. Nieraz podkreœla³, ¿e próbka sta-nowi mieszaninê. Nazwy mineralogiczne tak opisanym okazom przyporz¹dkowywa³y poŸniej inne osoby, wpro-wadzaj¹ce je do ksi¹g inwentarzowych. St¹d nie mo¿na wykluczyæ pewnych mineralogicznych nieœcis³oœci.
Nale¿y tu wspomnieæ, ¿e I. Domeyko w przeci¹gu kil-kudziesiêcioletniej dzia³alnoœci naukowej zg³osi³ odkrycie kilku nowych minera³ów. Trzy z nich: domeykit (Cu3As), kröhnkit (Na2Cu[SO4]2.2H2O) i daubréeit BiO(Cl,OH) zosta³y uznane przez IMA. Inne nowe nazwy by³y syno-nimami niemal równoczeœnie odkrytych minera³ów (np. arque-rite odpowiada kongsbergitowi), jeszcze inne okaza³y siê byæ mieszaninami kilku faz mineralnych. Na przyk³ad tocornalit jest mieszanin¹ jodków srebra i rtêci, taltait — mieszanin¹ turmalinu i kruszców miedzi. Poza kilkunasto-ma okazami o wykszta³ceniu krystalicznym, np. brochan-tytem i adaminem, wiêkszoœæ to formy masywne (arsenki, siarczki i siarkosole) lub skrytokrystaliczne, ziemiste i ³useczkowe (halogenki i tlenki). Te ostatnie, jak wskazuj¹ badania w mikroskopie elektronowym, s¹ zwykle miesza-ninami kilku faz mineralnych. Pomimo zastosowania wspó³czesnych metod badawczych (rentgenowska analiza fazowa i analiza EDS w mikroobszarze) ich identyfikacja jest czêsto niezwykle trudna.
Wiêkszoœæ okazów ma metryczki pisane rêk¹ Domey-ki. Ponadto, do niektórych okazów zosta³y do³¹czone wyniki analiz chemicznych wykonanych przez niego oso-biœcie. Niekiedy podana jest tylko zawartoœæ Ag w próbce.
Lokalizacja pochodzenia poszczególnych okazów jest bardzo zró¿nicowana. W minera³ach nale¿¹cych do pierwszej kolekcji jest ona podana bardzo dok³adnie. Wymieniona jest prowincja, departament, a nawet nazwa kopalni. Natomiast minera³y nale¿¹ce do ostatniej kolekcji maj¹ lokalizacjê bardzo ogólnikow¹, czêsto obejmuj¹c¹ ca³¹ prowincjê. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e np. Atakama pojawia siê w ró¿nych znaczeniach — jako prowincja Ata-cama (Region III, Copiapó) lub pustynia Atakama.
Dziêki starannemu œwiadectwu zapisanemu w pamiêt-nikach i dodatkach do kolejnych wydañ dzie³a Mineralojia
mo¿na ³atwo powi¹zaæ niektóre metryczki z konkretnym miejscem lub sytuacj¹. Na przyk³ad o kopalni srebra San Lorenzo, z której pochodzi jeden z okazów stromeyerytu, Domeyko (1963) pisa³:
O po³udniu obejrza³em kopalniê w San Lorenzo. Pok³ad warstwowy ze ska³ metamorficznych porfirowych; ¿y³a na ³okieæ szeroka, kruszec z siarczyku miedzi i srebra miejscami bogaty w srebro. Tu w istocie odkryto minera³ tego rodzaju, maj¹cy od 11 do 20 i wy¿ej na sto srebra, 7 do 8 na sto arszeniku, a reszta z³o¿ona z miedzi i siarki; mine-ra³, który w innych kopalniach w Chile, a nawet w ¿adnym innym kraju na œwiecie — o ile mi wiadomo — nie znajduje siê. Na nieszczêœcie górników tutejszych czêœæ bogat¹ w srebro tego kruszcu w ma³ej dot¹d znaleziono iloœci i tylko rozproszony w swojej macicy (gangue), w ma³ej te¿ iloœci znajduje siê w skale, któr¹ przerzyna ¿y³a. W krótkim cza-sie, kiedy siê powiod³o w tej ¿yle natrafiæ na masê prawie czyst¹, nieforemn¹ tego minera³u, to jest czystego siarczy-ku miedzi i srebra, w trzy czy cztery miesi¹ce przynios³a ta kopalnia jej w³aœcicielowi sto tysiêcy piastrów.
Kolekcja Ignacego Domeyki
w zbiorach Muzeum Geologicznego PAN w Krakowie Kolekcja ta, oznaczona symbolem ZNG PAN B-V-65, obejmuje zarówno minera³y, jak i meteoryty (£aptaœ & Æwi¿ewicz, 1998). Zachowa³y siê etykietki do 45 okazów minera³ów pisane rêk¹ Domeyki po francusku (nie zawsze wyraŸnie, czasem z drobnymi b³êdami jêzykowymi), 5 oka-zów z innymi starymi etykietkami oraz kilka okaoka-zów bez etykietek, lecz prawdopodobnie z tego samego zbioru. Jeden z najpiêkniejszych okazów (ryc. 9), monokryszta³ bizmutu rodzimego z „listkiem” (pow³ok¹) z³ota rodzime-go, oprócz nowszej metryczki ma dodatkowe (historyczne) objaœnienie:
Okaz ze zbioru prof. Domejki [sic!], w³asnoœæ Muzeum Przyrodniczego, po rozdziale zbiorów nale¿¹cy do Muzeum Geologicznego, lecz na proœbê kierownika dra Kracha przechowywany w biurku kierownika dzia³u zoologicznego z powodu braku odpowiedniego zabezpieczenia w Muzeum Geologicznym.
W kolekcji znajduj¹ siê6: ammiolit, antymonek miedzi towarzysz¹cy arsenkowi ¿elaza i blendzie, aragonit, arque-ryt, arsenek miedzi (domeykit), arsenian o³owiu, arsenoan-tymonian bizmutu, atakamit, bizmut rodzimy ze z³otem rodzimym, boleit7(ryc. 108), boliwit9(ryc. 11); cacheutit10 (selenek Pb, Ag, Cu, Fe i Co — sk³ad zmienny), chlorek miedzi i rtêci, chlorek srebra [chlorargyryt], chlorojodek srebra i miedzi, ciemna czerwona ruda srebra [pirargyryt], cuproscheelit11, cynober, darwinit (arsenek miedzi zawie-raj¹cy mniej arsenu ni¿ Cu3As), daubréeit, embolit (ryc. 12), megabazyt [hübneryt], miedŸ czarna (CuO), miedŸ rodzi-ma (ryc. 13), miedŸ szara [chalkozyn ], miedŸ szara rtêcio-wa, miedŸ ¿ywiczna (Pechkupfererz)12, philippit (a³un [witryol ?] ¿elazomiedziowy) (ryc. 14), proussit [proustyt] (ryc. 15), ruda chlorkowa i chlorobromkowa srebra bogata w z³oto (brunatna czêœæ w œrodku próbki zawiera 6–7% Ag i 0,002% Au), ruda zawieraj¹ca ponad 32% srebra z³o¿ona z siarczku miedziowo-srebrowego i miedzi szarej arseno-wej srebronoœnej (odmiana rzadka, która znajduje siê tylko 6cytujemy stosuj¹c nazwy oryginalne (przet³umaczone z j.
francuskiego) lecz na ogó³ opuszczaj¹c komentarze Domeyki; autorzy umieœcili wspó³czesne nazwy w nawiasach kwadratowych a komentarze w³asne w odsy³aczach
7z³o¿ony uwodniony wodorotlenochlorek o³owiu, miedzi i srebra
8ryciny 10–20 zosta³y zamieszczone na str. 551 i 552 9minera³ zdyskredytowany, uznany za mieszaninê bismutyni-tu z bismutytem
10powinno byæ: cacheutait; póŸniej minera³ zdyskredytowa-no, uznaj¹c go za mieszaninê selenków z przewag¹ clausthalitu
11mieszanina cuprotungstytu i scheelitu
12uwaga: ten okaz jest pomylony, w pude³ku znajduje siê miedŸ rodzima z kwarcem i nalotem czerni manganowej; powin-no byæ: mieszanina chalkozynu, chryzokoli i tlenków manganu
w Chile); schwartzembergit; siarczek srebra antymonowe-go zawieraj¹cy 77–78% Ag i oko³o 5–6% Sb; srebro nie-bieskie (z³o¿one z chlorku i siarczków srebra i ... [wyraz nieczytelny] antymonu); srebro rodzime (ryc. 16); srebro czarne selenitowe (g³ównie selenit, 30–31% siarczku sre-bra rtêciowego); stop rodzimy sresre-bra, bizmutu, miedzi i arsenu — prawdopodobnie mieszanina srebra bizmutowe-go i arsenku miedzi; taznit (chloroarsenian i antymonian bizmutu)13; tefroit; tocornalit, williamsyt (chryzotyl), wol-framian miedzi.
Wiêkszoœæ okazów, to te same minera³y srebra i miedzi, które otrzyma³ Uniwersytet Jagielloñski. Zawsze, za wyj¹tkiem enigmatycznego miejsca w Teksasie, okreœlone jest pochodzenie próbki, w tym przypadku konkretnej kopalni w Chile, Boliwii, Peru lub Argentynie. Mo¿na st¹d wnosiæ, ¿e czêœæ okazów pochodzi z wymiany Domeyki z zagranic¹. Numeracja podlega³a zmianom, nieraz zacho-wane s¹ dwa numery. W próbkach drobnoziarnistych poli-mineralnych okreœli³ dok³adnie miejsce, w którym wystê-puje rzadkoœæ mineralogiczna, stanowi¹ca o cennoœci oka-zu. W kilku przypadkach do³¹czy³ tak¿e do informacji o zawartoœci istotnego metalu, stwierdzonej analiz¹, komen-tarz co do niezgodnoœci wyniku ze stechiometri¹ w ideal-nym minerale, a nawet rozbiór chemiczny najrzadszych minera³ów (ryc. 17).
Niektóre okazy sk³adaj¹ siê z kilku elementów, aby udokumentowaæ proces, na który Domeyko zwraca uwagê. Na przyk³ad do metryczki Kryszta³y aragonitu i miedzi epigenetycznej po aragonicie z Coro Coro w Boliwii do³¹czony jest komentarz: S³upowe kryszta³y miedzi epige-netycznej — zast¹piony aragonit i dwa kryszta³y aragonitu czêœciowo zast¹pione i jeden kryszta³ czystego aragonitu. Ponadto zbiór zawiera du¿y okaz zrostów krystalicznego aragonitu z miedzi¹ rodzim¹ z tego samego z³o¿a, w któ-rym nie od razu zauwa¿amy tak subtelne zjawiska.
Etykietka do okazu embolitu (ryc. 18) zawiera szcze-gólny zapis: Jest to otoczak lub fragment ska³y otaczaj¹cej ¿y³ê — jest pokryty na zewn¹trz skorup¹ chlorko-bromku. Próbka jest przedewszystkim bardzo wa¿na odnoœnie wyjaœnienia teorii zastêpowania ¿y³ metalicznych.
Jest to dowód opowiedzenia siê Domeyki za rodz¹c¹ siê koncepcj¹ zmian wietrzeniowych w z³o¿ach siarczków. W owym czasie w œwiecie geologów trwa³a ostra dyskusja miêdzy neptunistami i plutonistami, a geolog kopalni Valenciana w Chañarcillo, F. Moesta, wspó³pracuj¹cy z uczonymi niemieckimi, wypowiada³ siê za osadowym pow-staniem warstw halogenków srebra w warstwach (mantos) i sekrecyjno-lateralnym powstaniem ¿y³.
Dziêki systematycznie opracowywanym suplementom do Mineralojia, tytu³owanym niekiedy Mineralojia de Chile (Domeyko, 1967), gdzie opisywa³ nowe odkrycia w
dziedzinie królestwa minera³ów Chile i republik s¹sia-duj¹cych, stan wiedzy o nowych rodzajach minera³ów, nowych miejscach wystêpowania minera³ów rzadszych i nowe analizy znanych minera³ów, na podstawie prac wykonanych w laboratorium Instituto Nacional i wyci¹gów z naukowych czasopism zagranicznych, mo¿na poszerzyæ wiedzê o okazach, ponad krótki opis na metryczce. W ten sposób okaz i dokumentacja analityczna tworz¹ spójny system.
W szczególnych przypadkach metryczki zawieraj¹ wskazówki dla przechowuj¹cych. Na przyk³ad przy okazie a³unu — philippitu (ryc. 14), Domeyko zanotowa³: prze-chowywaæ w butelce szczelnie zakorkowanej, a przy okazie chlorku srebra, czystego, przeŸroczystego za³¹czy³ dopi-sek: Konieczne jest przechowywanie tego okazu zawiniête-go w czarn¹ kopertê lub .... [nieczytelne s³owo] zielon¹ gazê14.
Wspóln¹ cech¹ wszystkich zbiorów Domeyki zacho-wanych w Polsce jest brak okazów minera³ów pospolitych i skupienie uwagi ofiarodawcy na rzadkich zwi¹zkach mineralnych. Podkreœla³ to nieraz, wpisuj¹c na metryczce Okaz bardzo rzadki lub Spotka³em zaledwie dwa-trzy takie okazy. O wartoœci materialnej kolekcji przekazanych przez Domeykê niech œwiadczy fakt, ¿e ma³y kryszta³ boleitu o wielkoœci 3 mm w zbiorze Uniwersytetu Jagielloñskiego, zakupiony w firmie Kranza w 1893 r. kosztowa³ 9 marek. W kolekcji ING PAN znajduj¹ siê 32 kryszta³y i niektóre osi¹gaj¹ rozmiary 10 mm.
W zbiorach Muzeum Geologicznego ING PAN znaj-duj¹ siê te¿ dwa wielkie meteoryty z Chile ofiarowane przez I. Domeykê (ryc. 19 i 20) — pallasyt15Imilac (5 ca³-kowitych okazów, najwiêkszy o ciê¿arze 22,6 kg) i mezo-syderyt16Vaca Muerta (20 kg). S¹ to okazy bezcenne. Tak du¿e meteoryty by³y w XIX w. niezwyk³¹ rzadkoœci¹. Doœæ powiedzieæ, ¿e pod koniec XX wieku na œwiecie znanych by³o zaledwie 6 miejsc upadku (elips rozsiania) mezosy-derytów. Vaca Muerta jest jednym z najwczeœniejszych i najelepiej znanych znalezisk mezosyderytów, opisanym po raz pierwszy przez Domeykê (1862), który starannie moni-torowa³ postêpy prospektorów i otrzymywa³ do rozpozna-nia kolejne okazy. Ocerozpozna-nia siê, ¿e wszystkie muzea œwiata, pomimo wielokrotnych i prowadzonych nowoczesnymi metodami poszukiwañ w dobrze rozpoznanym polu rozsia-nia, posiadaj¹ okruchy meteorytu Vaca Muerta o ³¹cznym ciê¿arze oko³o 45 kg (Pedersen i in., 1992).
Zbiory mineralogiczne w Warszawie
Kontakty osobiste Domeyki ze œrodowiskiem warszaw-skim by³y niewielkie, a mimo to myœla³ on o wyposa¿eniu oœrodków naukowych sto³ecznego miasta. Jesieni¹ 1830 r. spotka³ siê po raz pierwszy z J. Lelewelem — wyk³adowc¹ na Uniwersytecie Warszawskim. Nastêpnie zwiedza³ tê uczelniê — ju¿ jako rosyjsk¹ — w sierpniu 1884 r. Kores-ponduj¹c z Zejsznerem, profesorem mineralogii Uniwer-sytetu Jagielloñskiego, dowiedzia³ siê o powstaniu w 1857 r. Akademii Medyko-Chirurgicznej oraz jej w³¹czeniu w 1862 r. do polskiego uniwersytetu sto³ecznego, zwanego Szko³¹ G³ówn¹. Skontaktowa³ siê korespondencyjnie z jej pro-fesorem J. Aleksandrowiczem i postanowi³ zasiliæ Szko³ê 13okaza³o siê to nieœcis³e; póŸniej stwierdzono mieszaninê
ochr bizmutowych i kaolinitu
14niestety, znaleŸliœmy ten okaz nie zabezpieczony od œwiat³a; straci³ swe w³aœciwoœci na skutek reakcji fotochemicznych
15pallasyt — meteoryt oliwinowy
G³ówn¹ okazami chilijskich minera³ów. W zwi¹zku z tym w kwietniu 1863 r. pisa³ do W³adys³awa Laskowicza w Pary¿u (Domeyko, 1976):
Posy³am do ciebie [...] szkatu³gê minera³ów, które od dawna mia³em przygotowane dla gabinetu mineralogicz-nego w Warszawie. Ja s¹dzê, ¿e uniwersytet znios¹ albo rozrzuc¹, dlatego te¿ minera³y zatrzymaj u siebie, a¿ coœ siê ustali, a je¿eli obaczysz, ¿e owa Szko³a G³ówna Warszaw-ska, na któr¹ tyle liczyliœmy, zmieni siê na jak¹ czysto moskiewsk¹, to minera³y oddasz do Szko³y Polskiej Parys-kiej. S¹ one prawie wszystkie odkryte i opisane przeze mnie w nowszych traktatach mineralogicznych, dosyæ rzadkie i wiele z nich tylko w Chile znajduje siê. Dlatego mog¹ mieæ interes jaki dla Polaków.
W 1869 r. Szko³a G³ówna zosta³a przekszta³cona w rosyj-skojêzyczny Cesarski Uniwersytet Warszawski. Domeyko postanowi³ jednak wspieraæ tê uczelniê oficjalnymi publi-kacjami chilijskimi. W 1874 r. nades³a³ do Warszawy 19 dzie³ i wydañ — jak to zapisa³ T. Korzon (1874) — w tym tomy 38–42 Anales de la Universidad ze sprawozdaniami z prac Domeyki jako rektora chilijskiej uczelni sto³ecznej oraz wzmiankami o badaniach geologicznych w tym kraju. Nades³ane wówczas publikacje w wiêkszoœci przetrwa³y burze dziejowe i dziœ znajduj¹ siê w Bibliotece Uniwersy-tetu Warszawskiego.
W 1884 r. wybieraj¹c siê do Europy Domeyko zabra³ kilka du¿ych pak minera³ów i ska³. Wiêkszoœæ z nich ofia-rowa³ Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie i Uniwersyteto-wi Warszawskiemu. Ani w KrakoUniwersyteto-wie, ani w WarszaUniwersyteto-wie nie og³oszono drukiem inwentarza tego daru. W prasie war-szawskiej zachowa³o siê kilka przekazów, ogólnie charak-teryzuj¹cych rodzaj i wielkoœæ kolekcji. Przywo³amy dwa z nich.
(Jurkiewicz, 1889): Domeyko w Warszawie bawi¹c dni kilka zwiedzi³ okolice miasta, zajrza³ te¿ ciekawie i do gabi-netu uniwersyteckiego, któremu z³o¿y³ w darze 62 okazy rzadkich i cennych minera³ów przewa¿nie chilijskich*17,
jedynaœcie dzie³ i broszur, wydanych w Chile, oraz
szcze-gó³ow¹ kartê topograficzno-gieologiczn¹ w skali 1 : 1 250 000 rzeczypospolitej chilijskiej w 13 wielkich arkuszach.
(Weyberg, 1898): Z nowszych nabytków na pierwszym [...] miejscu po³o¿yæ nale¿y bez w¹tpienia zbiór, ofiarowa-ny przez rektora Domeykê. Z dalekich krain, z za oceanu przywióz³ ten wybitny uczony najlepsze okazy gabinetowi naszemu na pami¹tkê, a mianowicie 63 okazy najrzadszych minera³ów w tak niezwyk³ych kszta³tach, ¿e stanowiæ mog¹ ozdobê najbogatszego niemal gabinetu: przytoczê tu np. doskonale wykszta³cone i przezroczyste piêknej ciemno-wiœniowej barwy kryszta³y prusytu, dalej zielone kryszta³y kamienia amazoñskiego, bogate w rozmaite rzadko napoty-kane p³aszczyzny, rzadkie bardzo okazy ¿elaza meteorycz-nego i t.d. [...] Daleko wiêcej jeszcze daje do myœlenia ka¿da szara wyblak³ym pismem zape³niona kartka, spod którego kolwiek dawnego okazu wyjêta, gdy siê pozna, czy-ja rêka j¹ nakreœli³a, i gdy siê pomyœli, ¿e le¿¹cy na niej okaz sprowadzono umyœlnie z niezmiernie od nas odleg³ej Ziemi Ognistej, g³uchych tajg syberyjskich lub niebotycz-nych Kordylierów.
Czytaj¹c te s³owa mimo woli przypomina siê refleksja J. Siemiradzkiego (1896), zapisana w czasie jego pobytu w Chile w 1893 r. W piêknym zbiorze minera³ów, obecnie bêd¹cym w³asnoœci¹ syna, specjaliœci dostrzegaj¹ brak najcenniejszych okazów: s¹ to per³y zbioru, ofiarowane przez œp. Domeykê do muzeum mineralogicznego War-szawskiego Uniwersytetu i krakowskiej Akademii Umiejêt-noœci.
Wysoka ocena kolekcji Domeyki przekazanej do War-szawy znajduje siê w liœcie J. Morozewicza do W. Wier-nadskiego z oko³o 1890 r., przechowywanym w Archi-wum Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie. Jest tam podana charakterystyka minera³ów i ska³, dokumentuj¹ca minera³y opisane w europejskich czasopismach nauko-wych.
Kolekcja warszawska sp³onê³a w 1939 r. Z gruzów w 1945 r. wygrzebano nieco okazów, których identyfikacja nie by³a mo¿liwa.
Wszystkie wiêksze zbiory maj¹ obecnie domeykit, pozyskany z ró¿nych Ÿróde³.
Zbiory w École Nationale des Mines de Paris Parysk¹ Szko³ê Górnicz¹ darzy³ Domeyko najwiêk-szym sentymentem. Na jej adres wys³a³ z Chile najwiêksz¹ liczbê okazów geologicznych, mineralogicznych oraz meteorytów. Innym odbiorc¹ by³o Muzeum Historii Natu-ralnej w Pary¿u. Wysy³ka poch³ania³a wiele czasu oraz by³a kosztowna. Domeyko wykorzystywa³ wszelkie sposo-by, aby paczki z okazami dotar³y do celu. W systematycz-nej korespondencji domaga³ siê potwierdzenia otrzymania kolejnych przesy³ek. Szczególn¹ pomoc okaza³ mu w tym przyjaciel z lat m³odoœci, W³adys³aw Laskowicz (Domey-ko, 1976).
Zbiory paryskie Domeyko zasila³ od pocz¹tku swej pracy w Coquimbo. Zachowana korespondencja pozwala ustaliæ szczegó³owo daty wysy³ek oraz ich zawartoœæ18. Obok minera³ów wysy³a³ tak¿e ska³y wulkaniczne, ska-mieliny oraz koœci mastodonta. Przesy³kom okazów zwy-kle towarzyszy³y opracowania naukowe, publikowane 17*o minera³ach tych szczegó³ow¹ wiadomoœæ podamy
póŸ-niej, kiedy wrócimy do treœciowego sprawozdania z prac Domey-ki w zakresie fizjografii mineralnej — zapowiedŸ JurDomey-kiewicza nie zosta³a spe³niona
18oto niektóre przesy³ki zanotowane w korespondencji i dokumentach Domeyki. 23 VI 1842 r.: paczki minera³ów do Pary¿a; marzec 1843 r.: paczki minera³ów do Pary¿a; 21 III 1844 r.: skamienia³oœci do Pary¿a; 24 XII 1844 r.: 4 paki minera³ów do Pary¿a przez Konsula Francji w Valparaiso; styczeñ 1847 r.: zbiór minera³ów, ska³ wulkanicznych i skamielin dla École des Mines do Pary¿a; sierpieñ 1848 r.: przesy³ka minera³ów do Pary¿a; paŸ-dziernik 1851 r.: kolejny zbiór minera³ów do Pary¿a; czerwiec 1859 r.: 10 paczek minera³ów do Pary¿a; czerwiec 1860 r.: 2 pacz-ki koœci mastodonta do Pary¿a; paŸdziernik 1862 r.: za poœrednic-twem MSZ partia minera³ów do Szko³y Górniczej w Pary¿u, w tym meteoryt z Atakamy (3 kg) wraz z memoria³em; wrzesieñ/paŸ-dziernik 1866 r.: 30 paczek minera³ów na wystawê w Pary¿u, w tym szesnastokilogramowy meteoryt dla Muzeum Ogrodu Botanicznego w Pary¿u. Zob. tak¿e: Kalendarium ¿ycia Ignace-go Domeyki [W:] Ryn, 2002; Bayle A. & Coquand H., 1851; Beaumont E. de, Coquand H. & Bayle A., 1851.
póŸniej w fachowych czasopismach paryskich i berliñ-skich.
Szczegó³owy wykaz zbiorów mineralogicznych Domey-ki w Pary¿u zawdziêczamy Cha³ubiñsDomey-kiej (1974).
Muzeum Mineralogii École Nationale des Mines w Pary¿u posiada obecnie tylko 48 okazów przekazanych przez Domeykê. Ich spis dostarczy³a nam Lydia Touret. W latach 1861–1884 wpisano do zbiorów 29 okazów, a data przyjêcia pozosta³ych jest nieznana. Z Chile pochodzi 37 próbek, pozosta³e z innych krajów Ameryki £aciñskiej. Wœród chilijskich okazów reprezentowane s¹ g³ównie minera³y strefy utlenienia kruszców: annabergit, atacamit, chlorargyryt, jodargyryt, nantokit, ammiolit, srebro rodzi-me bizmutowe i miedziowo-bizmutowe, arqueryt, schwar-tzembergit oraz bli¿ej nie sprecyzowane, jak tlenek miedzi, siarczek srebra, argyrose (siarczek jodowy i siarczek anty-monowy srebra), tlenochlorojodek o³owiu i adamin. Z pier-wotnej strefy ¿y³ kruszcowych Chile pochodz¹ rammels-bergit, miargyryt, domeykit, algodonit, clausthalit, scheelit oraz bli¿ej nie specyzowane arsenek srebra i arsenek mie-dzi. Ponadto kolekcja obejmuje apatyt, thenardyt, nitratin (prawdpodopodobnie póŸniej nazwany darapskitem), hay-esin (ulexyt) i hefsit (nie notowany na liœcie IMA, byæ mo¿e hessyt) oraz meteoryty ¿elazno-kamienne.
W 1889 r. z Chile wys³ano na wystawê œwiatow¹ w Pary¿u du¿y zbiór rud miedzi, srebra, o³owiu, z³ota i innych metali, który mia³ zaœwiadczyæ o bogactwie kopalin i zachêciæ do inwestowania w tym kraju. Katalog do tej wystawy (Catalogue, 1889) Domeyko przygotowa³ tu¿ przed œmierci¹. Na 21 stronach podano opis regionów górniczych Chile, a na nastêpnych 63 stronach listê mine-ra³ów wed³ug kopalñ i wystawców okazów. W sumie dostarczono ponad 1300 wielomineralnych okazów, z któ-rych Domeyko skatalogowa³ 946. W tê pracê zaanga¿owa³ ca³¹ swoj¹ wiedzê i wiele czasu, a by³ ju¿ wówczas schoro-wany i w podesz³ym wieku. Powystawowe losy tego zbio-ru niestety nie s¹ znane.
***
Zbiory mineralogiczne Domeyki mog³y zachowaæ siê w ró¿nych instytucjach w Niemczech. By³ on bowiem cz³onkiem tamtejszych organizacji naukowych. Zasila³ artyku³ami czasopisma tych organizacji, które zawsze dokumentowa³ okazami odkrytych zwi¹zków mineral-nych. Wysy³a³ okazy — zw³aszcza meteorytów z Atakamy — tak¿e do innych krajów, w tym do USA. Jednym z od-biorców by³ Smithsonian Institute. Warto by przeprowa-dziæ badania nad obecnym stanem tych zbiorów.
***
Dba³oœæ Domeyki o zbiory mineralogiczne w Chile oraz w oœrodkach zagranicznych zosta³a uhonorowana szeregiem wyró¿nieñ i nagród. W paŸdzierniku 1877 r. mini-ster edukacji wyrazi³ mu podziêkowanie na forum Kongre-su Narodowego Chile za opracowanie katalogu minera³ów do celów dydaktycznych (Amunátegui, 1877). W nastêp-nym roku otrzyma³ podziêkowanie ministra za za³o¿enie dwóch muzeów w Santiago: Muzeum
Mineralogiczno-Ge-ologicznego, posiadaj¹cego 3900 okazów, w tym dwa tysi¹ce skamielin europejskich, oraz Muzeum Metalur-giczno-Geologicznego (Amunátegui, 1878).
Do Domeyki dotar³y tak¿e wyrazy uznania z zagranicy. Wa¿niejsze z nich to medale i nagrody miêdzynarodowych wystaw w Filadelfii (1876 r.), Pary¿u (1867, 1878 i 1889) oraz wyró¿nienia Szko³y Górniczej w Pary¿u (Consejo, 1874; Raczkowska, 2002). Dary mineralogiczne oraz licz-ne publikacje w pismach francuskich uzasadni³y kilka-krotn¹ nominacjê Domeyki na cz³onka Akademii Fran-cuskiej. Niestety nominacje te nie uzyska³y wystarczaj¹cej liczby g³osów.
Warto przypomnieæ, ¿e jedn¹ z ostatnich fundamental-nych prac Domeyki by³ wspomniany katalog minera³ów chilijskich na miêdzynarodow¹ wystawê w Pary¿u, opubli-kowany ju¿ po jego œmierci (Catalogue, 1889). W przed-mowie Luis L. Zegers wyjaœni³ okolicznoœci powstania tego dokumentu opracowanego przez I. Domeykê.
Osi¹gniêcia naukowe i praktyczne Domeyki w zakre-sie geologii (Muñoz Cristi, 1953) i mineralogii (Flores Wil-liams, 1953) nie zosta³y do tej pory opracowane w sposób wyczerpuj¹cy. Kolekcje mineralogiczne, w tym minera³y odkryte i opisane przez Ignacego Domeykê, stanowi¹ trwa³y dorobek w tych dziedzinach nauki.
* * *
Pracê wykonano w ramach grantu KBN nr 6P04D 05519 Literatura
AMUNÁTEGUI M.L. 1878 — Instrucción Pública. Su estado en el año último según la memoria ministerial pasada al Congreso Nacional por el ministro del ramo en 1878, Santiago.
BAYLE A. & COQUAND H. 1851 — Mémoire sur les fossils secon-daires recueillis dans le Chili par I. Domeyko. Mém. Soc. Géol. France, ser. 2, t. 4: 1–47.
BEAUMONT E. DE, COQUAND H. & BAYLE A. 1851 — Memoría sobre los fósiles secundarios recojidos en Chile por don Ignacio Domeyko y sobre los terrenos a que pertenecen. Mémoires de la Soc. Géol. de France, IV, serie 2, parte 1, Paris.
BRÜGGEN J. 1933 — Aváluo de la colección Domeyko de minerales, Santiago, 27 XI 1933 r., maszynopis w j. hiszp., s. 2 [Zbiory rodzinne w Santiago]; Aváluo de la Colección Domeyko de Minerales, Santiago, 27 XI 1933 r., maszynopis w j. hiszp., s. 3 [Zbiory rodzinne w Santia-go]; El valor de las meteoritas de la colección Domeyko, Santiago, 27 XI 1933 r., maszynopis w j. hiszp., s. 1 [Zbiory rodzinne w Santiago]; Valor de las muestras de Plata y Minerales de Plata de la Colección Domeyko, Santiago, 27 XI 1933 r., maszynopis w j. hiszp., s. 4 [Zbiory rodzinne w Santiago].
CANUT DE BON URRUTIA C. 1987 — Ignacio Domeyko educador y investigador. [W:] La Escuela de Minas de La Serena. Derrotero de sus origenes: 20–38. Universidad de La Serena, La Serena.
CARVAJAL J.A. 1876 — Liceo de Copiapó. Anales de la Universidad de Chile, 50: 312–319.
Catalogue 1876 — Catalogue of the Chilian [!] Exhibition at the
Cen-tenary of Philadelphia. Valparaiso, Mercurio Printing Office.
Catalogue 1889 — Catalogue de la Collection Minéralogique de Chili
envoyée a l`Exposition Universelle de Paris de 1889 par la Section de Minéralogie de la Commission de L`Exposition Chilienne. Imprenta Gutenberg, Santiago, s. 84.
CHA£UBIÑSKA A. 1974 — Domeykiana w Pary¿u. Prace Muzeum Ziemi, 21, cz. II: 53–64.
CONSEJO 1874 — Consejo de la Universidad. Actas de las sesiones celebradas en Mayo de 1874. Anales de la Universidad de Chile, Ses-ión del 2 de Mayo de 1874, 46: 131–134.
CUCURELLA J., FLORES I. & OYARZUN J. 1990 — Minerales de plata de la colección Domeyko: distritos de Algodones, Arqueros,
Con-doriaco, Quitana y Rodaito (Provincia del Elqui, IV Región de Chile). Departamento de Minas, Universidad de La Serena, s. 41.
CUCURELLA J., FLORES I. & OYARZUN J. 1991 — El valor cien-tifico de una colección mineralógica en la reconstitución de tres antigu-os distritantigu-os argentíferantigu-os: Arquerantigu-os, Algodones y Rodaito (Norte de Chile). Estudios geol., 47: 149–155.
CUCURELLA J. & FLORES I. 1994 — Condoriaco silver deposit: A geological, mineralogical, and genetic reconstruction from I. Domeyko collection of the University La Serena, Chile. Mineralogia Polonica, 25, 1: 59–68.
DOMEYKO I. 1844 — Tratado de ensayes, tanto por la vía seca como por la vía húmeda, de toda clase de minerales y pastas de cobre, plomo, plata, oro, mercurio, etc., con descripción de los caracteres de los prin-cipales minerales y productos de las artes en América y en particular en Chile. Por Ignacio Domeyko, miembro de la Universidad de Chile, pro-fesor de química en el Colejio de Coquimbo. Imprenta del Colegio, Serena, s. 341 [Segunda edición, aumentada y correjida. Imprenta del Diario, Valparaiso, 1858, s. XVIII, 458; Tercera edición, aumentada i correjida. Imprenta Nacional, Santiago de Chile, 1873, s. VIII, 483]. DOMEYKO I. 1845 — Elementos de mineralogía, por Ignacio Domey-ko, Miembro de la Universidad de Chile, Profesor de Quimica y Minera-logía en el Colegio de Coquimbo. Imprenta del Colegio, Serena, s. 8 + 383; Segunda Edición, Imprenta Ferrocaril, Santiago 1860, to¿: wyda-nie w 1948 r.
DOMEYKO I. 1846a — Mémoire sur la constitution géologique de Chili. 1. Constitution géologique du systéme des Andes et des terrains qu`il traverse sous la latitude de Copiapó; 2. Constitution géologique des terrains situés entre les vallées de Copiapó et de Coquimbo. — Mines d`argent de Chañarcillo et de Agua Amarga; 3. Constitution géo-logique du systéme des Andes et des terrains qu`il traverse sous la lati-tude de Coquimbo. Annales des Mines. Paris. Ser. 4, t. 9: 365–540; to¿: Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l`Academie de Scien-ces, Paris, 21:1423–1424; to¿ [W:]: Mineralojia, t. 5 (Jeolojia): 173–294.
DOMEYKO I. 1846b — Récherches sur la géologie du Chili, et par-ticuliérement: 1. Sur le terrain de porphyres stratifiés dans les Cordille-res; 2. Sur le rapport qui existe entre filons métalliféres et les terrains du systéme des Andes. Annales des Mines, 9: 3–34. Paris; to¿: Minera-lojia, t. 5 (Jeolojia), s. 295–318.
DOMEYKO I. 1862 — Mémoire sur les grandes masses d`aérolithes, trouvées dans le désert d`Atacama, Comptes Rendus Hebd. des Séa-nces de l`Academie des ScieSéa-nces, Paris, 25: 873–874.
DOMEYKO I. 1864 — Meteorolojia. Sobre las grandes masas de aero-litas halladas en el Desierto de Atacama cerca de la sierra de Chaco. Anales de la Universidad de Chile, 25 (2): 289–301.
DOMEYKO I. 1867 — Mineralojia de Chile (Segundo apéndice a la segunda edición de la Mineralojia de don I. Domeyko). Anales de la Universidad de Chile, 29 (2): 33–84.
DOMEYKO I. 1876 — Jeolojia minera. Anales de la Universidad de Chile, 48: 411–485.
DOMEYKO I. 1903 — Jeolojía, Tomo V. Imprenta Cervantes. Santia-go, s. 453.
DOMEYKO I. 1962–1963 — Moje podró¿e (Pamiêtnik wygnañca), t. 1–3, Ossolineum, Wroc³aw–Warszawa–Kraków.
DOMEYKO I. 1976 — Listy do W³adys³awa Laskowicza. Instytut Wyd. Pax, Warszawa, s. 752.
DOMEYKO I. 1992 — Araukania i jej mieszkañcy. PTSL, Warsza-wa–Kraków.
FLORES WILLIAMS H. 1953 — Domeyko como mineralogista. Ana-les de la Universidad de Chile, 112 (90–92): 58–64.
GARBOWSKA J. & JAKUBOWSKI K. 1995 — Ignacy Domeyko (1802–1889). Wyd. Retro-Art, Warszawa.
HUNEEUS J. 1884 — Documentos anexos. Anales de la Universidad de Chile, 67: 898–908.
JURKIEWICZ K. 1889 — Ignacy Domeyko. Wszechœwiat, 8: 122. KIRKOR A.H. 1884 — Pamiêtniki Domeyki, III. Kraj 32, s.137. KORZON T. 1874 — Dary Ignacego Domeyki dla Biblioteki publicz-nej Uniwersytetu Warszawskiego. Biblioteka Warszawska, 4: 311–315. KOSZOWSKA E. & WOLSKA A. 1989 — Mineralogical collection of Ignacy Domeyko in Geological Museum of the Jagiellonian University in Cracow. Mineral. Polonica, 19 (2), 11–15.
KOŒKA M. 1998 — Ignacy Domeyko. Ludzie niezwyczajni..., Wydawnictwo DiG, Towarzystwo im. Stanis³awa ze Skarbimierza. Warszawa, s. 101.
£APTAŒ A. & ÆWI¯EWICZ M. 1998 — Meteoryty w zbiorach Muzeum geologicznego w Krakowie. Oœrodek Wyd. Inst. Nauk Geolo-gicznych PAN w Krakowie, s. 34.
MUÑOZ CRISTI J. 1953 — La obra geológica de Domeyko. Anales de la Universidad de Chile, 112, (90–92): 41–57.
PAULO A. 2002a — Chañarcillo (Puna de Atacama, Chile) jako geolo-giczne stanowisko dokumentacyjne i zabytek górnictwa zwi¹zany z Domeyk¹. Prz. Geol., 50, (6): 496–505.
PAULO A. 2002b — Wspó³praca AGH z uczelniami Chile — refleksja na 200 lecie urodzin Ignacego Domeyki. Biul. Pracowników AGH, 101: 6–7.
PAULO A. & RYN Z.J. 2002 — Spis kolekcji mineralogicznej i geolo-gicznej w gabinecie Ignacego Domeyki przy ul. Cueto w Santiago de Chile. Maszynopis, s. 2.
PEDERSEN H., CANUT DE BON C. & LINDGREN H. 1992 — Vaca Muerta mesosiderite strewnfield. Meteoritics 27: 126–135.
RACZKOWSKA K. 2002 — O niektórych eksponatach. [W:] Lubiê Chili, a wzdycham do Polski ..., katalog wystawy z okazji 200. rocznicy urodzin Ignacego Domeyki, Biblioteka Narodowa, Warszawa, 37–51. RYN Z.J. 1994 — Ignacio Domeyko, ciudadano de dos patrias. Ed. Universidad Católica del Norte, Antofagasta 1994.
RYN Z.J. 2000 — Ignacio Domeyko (1802–1889). Doctor honoris cau-sa en medicina de la Universidad Jaguellona de Cracovia. Alma Mater, 24: 4; to¿ w j. polskim, s. 20–23 i w j. ang., s. 24–26.
RYN Z.J. (red.) 2002 — Ignacy Domeyko — Obywatel œwiata. Ignacio Domeyko — Ciudadano del Mundo. Wyd. Uniwersytetu Jagielloñskie-go, Kraków, 685 s.
Señor Rector 1883 — He recibido para el gabinete mineralógico de la
Universidad..., “Anales de la Universidad de Chile”, 65: 558–559; Ses-ión de 18 de diciembre de 1882, s. 652–657 [Domeyko poinformowa³ Radê Uniwersyteck¹ o otrzymaniu daru w postaci 600 okazów mine-ra³ów dla uniwersytetu, ofiarowanych przez José Luis Lecarosa i Enrique Sewel Gana].
SIEMIRADZKI J. 1896 — Na kresach cywilizacji. Listy z podró¿y po Ameryce Po³udniowej, odbytej w 1892 r. Lwów 1896, s. 176.
Sobre Collección, 1951 — Sobre Colección de minerales que formó y
perteneció al Profesor Don Ignacio Domeyko [Pismo Ministerio de Tierras y Colonización nr 3351, Santiago, 22.06.1951 r. w sprawie zakupu kolekcji minera³ów I. Domeyki, w j. hiszp., s. 1 [Zbiory rodzin-ne w Santiago]; Pismo Casimiro Domeyko, Santiago, 3.08.1951 r. do dyrektora Szko³y Górniczej w La Serena o przekazaniu 46 paczek z kolekcj¹ minera³ów I. Domeyki oraz pojemnika z popiersiem I. Domeyki, w j. hiszp., s. 1 [Zbiory rodzinne w Santiago]; Pismo Eliasa Espoz Valenzuela — dyrektora Escuela de Minas de La Serena, 6.08.1951 r. potwierdzaj¹ce odbiór przesy³ki minera³ów oraz popiersia I. Domeyki, w j. hiszp., s. 1 [Zbiory rodzinne w Santiago].
WARD H. 1905 — A propósito de la Conferencia Ward (al Señor Casi-miro Domeyko y alumnos de la Escuela Práctica de Minería de Copia-pó). Boletín de la Soc. Nac. de Minería, 99, serie 3: 148–155. WEYBERG Z. 1898 — Kartka z dziejów Gabinetu mineralogicznego w Warszawie. Wszechœwiat, 17: 293.
WÓJCIK Z. 1989 — Ignacy Domeyko (1802–1889). Mineral. Poloni-ca, 19 (2), 5–10.
Ryc. 8. Domeykit (oznaczony strza³kami, ró¿ne odcienie be¿u) w otoczeniu minera³ów hipergenicznych. Wielkoœæ okazu 10 cm Fig. 8. Domeykite (marked with arrows, tints of beige) surro-unded by hipergenic minerals. Size 10 cm
Ryc. 9. Bizmut rodzimy ze z³otem rodzimym. D³u¿sza oœ oka-zu 10,5 cm. Fot. M. Doktor
Fig. 9. Native bismuth with a local film of native gold. Longer axis 10,5 cm
Ryc. 6. Ammiolit (mieszanina tlenków i siarczków Cu i Sb). Wielkoœæ etykietki 9 x 7 cm
Fig. 6. Ammiolite (a mixture of Cu and Sb oxides and sulphi-des). Label size 9 x 7 cm
Ryc. 5. Embolit. Wielkoœæ okazu 3–4 cm. Ryc. 5–8 fot. E. Koszowska Fig. 5. Embolite. Size 3–4 cm
Ryc. 7. Descloizyt. WielkoϾ okazu 8 cm Fig. 7. Descloisyte. Size 8 cm
Ryc. 10. Boleit. D³ugoœæ krawêdzi kryszta³u 10 mm. Ryc. 10–15 fot. M. Doktor
Fig. 10. Boleite. Crystal edge 10 mm long
Ryc. 11. Boliwit (mieszanina bismutynitu i bismutytu). D³u¿sza oœ okazu 53 mm Fig. 11. Bolivite (a mixture of bismuthinite and bismuthite). Longer axis 53 mm
Ryc. 13. Mied٠rodzima. WielkoϾ okazu 145 mm Fig. 13. Native copper. 145 mm in size
Ryc. 14. Philippit. WysokoϾ butelki 115 mm Fig. 14. Philippite. Bottle 115 mm high
Ryc. 16. Srebro rodzime. Widoczna szerokoϾ okazu 45 mm.
Ryc. 16–20 fot. M. Doktor
Fig. 16. Native silver. Presented surface is 45 mm long
Ryc. 17. Oryginalny opis tocornalitu (mieszaniny AgJ i Hg2J) wraz z wynikiem analizy chemicznej i przeliczeniem sk³adu
Fig. 17. Original description of tocornalite (a mixture of AgJ and
Hg2J, suspected to be a new mineral species) including chemical assay and recalculations
Ryc. 18. Komentarz do okazu embolitu, prezentowanego na ryc. 11 Fig. 18. A comment to the embolite specimen (fig. 11)
Ryc. 19. Pallasyt Imilac. Moneta 2 euro (25 mm) jako skala Fig. 19. Pallasite from Imilac. 2 Euro coin for scale
Ryc. 20. Mezosyderyt Vaca Muerta. Moneta 2 euro jako skala Fig. 20. Mesosiderite from Vaca Muerta. 2 Euro coin for scale
16
