Bitwy o czwartorzęd ciąg dalszy

Bitwy o czwartorzêd ci¹g dalszy

Leszek Marks*

poprzedniej notatki omawiaj¹cej pod³o¿e prób podwa¿ania statusu czwar-torzêdu w geologicznej skali czasu (por. Marks, 2005) nast¹pi³o kilka znacz¹cych wydarzeñ. Nie doprowa-dzi³y one wprawdzie do ostatecznego zakoñczenia zaistnia³ego zamieszania, ale w wyniku deklaracji prawomocnych gremiów naukowych nast¹pi³o ukierunkowanie prowadzo-nej dyskusji.

Na Miêdzynarodowym Kongresie Geologicznym we Florencji w sierpniu 2004 roku zosta³a powo³ana grupa robocza (Task Force on the Quaternary), z³o¿ona z 9 osób reprezentuj¹cych zarówno Miêdzynarodow¹ Komisjê Stratygrafii (ICS), bêd¹c¹ organem Miêdzynarodowej Unii Nauk Geologicznych (IUGS), jak i Miêdzynarodow¹ Uniê Badañ Czwartorzêdu (INQUA). Zadaniem powo³anej grupy roboczej by³o przygotowanie w ci¹gu roku rekomen-dacji dla ICS, zawieraj¹cej propozycjê definicji i rangi czwartorzêdu w geologicznej skali czasu (por. Marks, 2005).

Pierwsze pó³ roku dzia³alnoœci grupy roboczej nie przynios³o ¿adnych efektów wskutek ca³kowitej biernoœci jej w³adz. Dopiero „oddolna” inicjatywa cz³onków grupy bêd¹cych przedstawicielami czwartorzêdu, doprowadzi³a do ich jednodniowego spotkania w Cambridge w marcu 2005 roku i okreœlenia pryncypiów, jakie mog³yby zostaæ zaakceptowane przez przewa¿aj¹c¹ wiêkszoœæ badaczy czwartorzêdu. Obejmowa³y one formalne zdefiniowanie czwartorzêdu jako jednostki chronostratygraficznej, przy-pisanie czwartorzêdowi rangi systemu/okresu oraz umiesz-czenie jego dolnej granicy zgodnie z doln¹ granic¹ piêtra gelas (obecnie w pliocenie), tj. 2,6 Ma, chocia¿ ta ostatnia propozycja doprowadzi³aby do niesynchronicznoœci dolnej granicy czwartorzêdu i plejstocenu. Spotkanie w Cambrid-ge wywo³a³o nieprzychylne reakcje „neogeñskich” cz³onków grupy roboczej, ale jednoczeœnie zmobilizowa³o ich do dzia³ania. W rezultacie zaowocowa³o paromie-siêczn¹, momentami gor¹c¹ dyskusj¹ i cyklem g³osowañ, a raport przygotowany na spotkanie ICS w Leuven (Belgia) zawiera³ nastêpuj¹ce rekomendacje (Gibbard, 2005a):

1. Czwartorzêd powinien byæ uznany za formaln¹ jed-nostkê chronostratygraficzn¹ i geochronologiczn¹,

2. Dolna granica czwartorzêdu powinna odpowiadaæ dolnej granicy piêtra gelas (2,6 Ma) i tym samym byæ zdefiniowana przez jego GSSP (Global Boundary

Stratoty-pe Section and Point),

3. Czwartorzêd powinien byæ jednostk¹ rangi:

a. systemu/okresu i znajdowaæ siê ponad syste-mem/okresem neogeñskim albo

b. suberatemu/subery i byæ korelowanym z górn¹ czê-œci¹ systemu/okresu neogeñskiego.

W spotkaniu ICS w Leuven (1–3 wrzeœnia 2005 r.) wziêli udzia³ przewodnicz¹cy wszystkich 15 podkomisji

ICS oraz trzech cz³onków jej Komitetu Wykonawczego (przewodnicz¹cy, wiceprzewodnicz¹cy i sekretarz). Po d³ugiej i o¿ywionej dyskusji zaakceptowano przez g³oso-wanie punkty 1 i 2. Punkt 3 budzi³ najwiêcej kontrowersji i dlatego po wstêpnej turze g³osowañ wskazuj¹cej na prze-wagê opcji 3b, poddano pod pisemne g³osowanie kwestiê:

czy czwartorzêd powinien byæ jednostk¹ rangi subera-tem/subera? Uzyskany wynik to 12 g³osów za (cz³onkowie

Komitetu Wykonawczego oraz przewodnicz¹cy podkomi-sji prekambru, ediakara, karbonu, triasu, jury, kredy, pale-ogenu, neogenu i klasyfikacji stratygraficznej), 5 przeciw (przewodnicz¹cy podkomisji kambru, ordowiku, syluru, permu i czwartorzêdu) i jeden wstrzymuj¹cy (przewod-nicz¹cy podkomisji dewonu). Stanowisko ICS zosta³o wiêc sformu³owane nastêpuj¹co:

1. Czwartorzêd ma rangê suberatemu/subery,

2. Dolna granica czwartorzêdu pokrywa siê z doln¹ granic¹ piêtra gelas, tj. 2,6 Ma.

W ten sposób, bêd¹c formaln¹ jednostk¹ chronostraty-graficzn¹ i geochronologiczn¹, czwartorzêd rozci¹ga³by siê od pocz¹tku górnego pliocenu do dziœ, ale nie by³by systemem/okresem ponad neogenem (ryc. 1A). Szeœciu uczestników spotkania ICS w Leuven stwierdzi³o, ¿e uzna-nie czwartorzêdu za suberatem/suberê umo¿liwi³oby rów-nie¿ ponowne zaimplementowanie trzeciorzêdu jako suberatemu/subery, po³o¿onej bezpoœrednio poni¿ej. Niektórzy uczestnicy spotkania ICS, opowiadaj¹c siê za przyjêt¹ opcj¹, uwa¿ali jednak zaakceptowane rozwi¹zanie za tymczasowe i wprowadzaj¹ce jedynie niepotrzebne zamieszanie wskutek nie spe³niania podstawowych zasad chronostratygrafii (m.in. brak zgodnoœci granicy suberate-mu/subery z granic¹ systemu/okresu i oddzia³u/epoki). Trzeba przy tym podkreœliæ, ¿e wœród 17 g³osuj¹cych na spotkaniu w Leuven, tylko 2 osoby legitymowa³y siê zna-jomoœci¹ problematyki czwartorzêdu. Jednak przyjête sta-nowisko ICS wydawa³o siê spe³niaæ w jakimœ stopniu oczekiwania dwóch g³ównych grup stratygrafów: z jednej strony tych zajmuj¹cych siê przede wszystkim osadami l¹dowymi i preferuj¹cych termin czwartorzêd, a z drugiej strony tych badaj¹cych sekwencje morskie i preferuj¹cych termin neogen. Stanowisko ICS wskazuje, ¿e próbowa³a ona „zachowaæ twarz” wycofuj¹c siê z niepotrzebnej, woluntarystycznej i nieodpowiedzialnej akcji zainicjowa-nej przez jej przewodnicz¹cego (Felix Gradstein) oraz sekretarza (James Ogg), którzy zamierzali drog¹ faktów dokonanych doprowadziæ do koniecznego, ich zdaniem, „uporz¹dkowania” i „unowoczeœnienia” geologicznej ska-li czasu.

Analizuj¹c oficjalne stanowisko ICS, za jego przyjêciem przez INQUA przemawia³yby nastêpuj¹ce kwestie (por. Clague, 2005):

— czwartorzêd staje siê formaln¹ jednostk¹ chrono-stratygraficzn¹ i geochronologiczn¹, jednoznacznie zdefi-niowan¹ i mo¿e byæ zamieszczony w miêdzynarodowej geologicznej skali czasu,

— dolna granica czwartorzêdu jest umieszczona na 2,6 Ma.

Jednak s¹ wa¿kie powody za odrzuceniem tego stano-wiska:

682

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; leszek.marks@pgi.gov.pl

— czwartorzêd nie jest systemem/okresem,

— dolna granica czwartorzêdu (2,6 Ma) i dolna granica plejstocenu (1,8 Ma) nie s¹ ze sob¹ zgodne.

Jeszcze przed spotkaniem w Leuven INQUA poinfor-mowa³a ICS (Clague, 2005), ¿e przed ustosunkowaniem siê do stanowiska ICS dotycz¹cego pozycji czwartorzêdu zostan¹ przeprowadzone szerokie konsultacje. Trwa³y one do marca 2006 roku i wziêli w nich udzia³ zarówno liczni badacze czwartorzêdu, jak równie¿ komitety narodowe INQUA. Konsultacje wykaza³y, ¿e 66% indywidualnych respondentów i 81% komitetów narodowych opowiada³o siê za odrzuceniem stanowiska ICS, a jednoczeœnie zobli-gowa³o Komitet Wykonawczy INQUA do dalszych kon-taktów z ICS w celu znalezienia takiego rozwi¹zania, które satysfakcjonowa³oby spo³ecznoœæ badaczy zajmuj¹cych siê czwartorzêdem. W szczególnoœci prawie jednog³oœnie opowiedziano siê za usytuowaniem dolnej granicy czwar-torzêdu w sp¹gu piêtra gelas (2,6 Ma), poniewa¿ ta granica jest ³atwa do identyfikacji jako moment kluczowych zmian klimatu Ziemi oraz w cyrkulacji oceanicznej i ¿yciu

orga-nicznym, a tak¿e odpowiada granicy epok magnetycznych Gauss i Matuyama. Ogromna wiêkszoœæ respondentów odrzuci³a jednak propozycjê przypisania czwartorzêdowi rangi suberatemu/subery uznaj¹c, ¿e jedynie ranga syste-mu/okresu jest uzasadniona. Jednoczeœnie propozycja oddzielenia dolnej granicy czwartorzêdu od dolnej granicy plejstocenu zaburza ustalon¹ praktykê dotycz¹c¹ struktur hierarchicznych i w zwi¹zku z tym, plejstocen powinien byæ przed³u¿ony do 2,6 Ma.

Trzeba równie¿ jasno powiedzieæ, ¿e poza ostatnim dziesiêcioleciem nie ma jakiegokolwiek wczeœniejszego precedensu historycznego, postuluj¹cego i uzasad-niaj¹cego przed³u¿enie neogenu a¿ do wspó³czesnoœci (Gibbard, 2005b). Dopiero w ostatnich latach pojawi³a siê w tej sprawie sugestia w pracy Berggrena i in. (1995), opar-ta na swoistej i czêœciowej interpreopar-tacji badañ Hörnesa (1853), kreatora terminu „neogen” (por. Salvador, 2006).

Na podstawie przeprowadzonych konsultacji, w ostat-niej dekadzie marca 2006 roku Komitet Wykonawczy INQUA przedstawi³ ICS swoje stanowisko. Stwierdzono w

683 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006

oddzia³/epoka

HOLOCEN

oddzia³/epoka

HOLOCEN

oddzia³/epoka

PLEJSTOCEN

_{oddzia³/epoka}

PLEJSTOCEN

suberatem/sub

era

CZWART

ORZÊD

suberatem/sub

era

CZWART

ORZÊD

pododdzia³/

podepoka

M£ODSZY

pododdzia³/

podepoka

M£ODSZY

pododdzia³/

podepoka

ŒRODKOWY

pododdzia³/

podepoka

ŒRODKOWY

pododdzia³/

podepoka

DOLNY

pododdzia³/

podepoka

DOLNY

piêtro/wiek

GELAS

piêtro/wiek

PIACENT

piêtro/wiek

PIACENT

piêtro/wiek

ZANKL

piêtro/wiek

ZANKL

oddzia³/epoka

MIOCEN

oddzia³/epoka

MIOCEN

oddzia³/epoka

PLIOCEN

oddzia³/epoka

PLIOCEN

system/okres

NEOGEN

system/okres

_NEOGEN

system/okres

PALEOGEN

system/okres

PALEOGEN

eratem/era

KENOZ

OIK

eratem/era

KENOZ

OIK

A

B

suberatem/sub

era

TRZECIORZ

ÊD

oddzia³/epoka

OLIGOCEN

oddzia³/epoka

OLIGOCEN

oddzia³/epoka

PALEOCEN

oddzia³/epoka

PALEOCEN

oddzia³/epoka

EOCEN

oddzia³/epoka

EOCEN

2,6 5,3 23,0 33,9 55,8 65,5 1,8 0,01 Ma 0,00 2,6 5,3 23,0 33,9 55,8 65,5 1,8 0,01 Ma 0,00

Ryc. 1. Aktualne propozycje usytuowania czwartorzêdu w geologicznej skali czasu; A — wersja ICS (wrzesieñ 2005): czwartorzêd zdefiniowany jako suberatem/subera, a system/okres neogeñski przed³u¿ony do dziœ; B — wersja INQUA (marzec 2006): czwarto-rzêd jest systemem/okresem nastêpuj¹cym po systemie/okresie neogeñskim

nim, ¿e propozycja ICS nie mo¿e byæ zaakceptowana z nastêpuj¹cych powodów:

1. Umo¿liwi³aby ona przed³u¿enie neogenu od dotych-czasowej dolnej granicy czwartorzêdu do dziœ, co nie ma ani historycznego precedensu, ani naukowego uzasadnienia, 2. Status czwartorzêdu podlega³by najprawdopodob-niej stopniowemu pomnajprawdopodob-niejszaniu, poniewa¿ w geologicz-nej skali czasu brak drugiego suberatemu/subery (ewentualnie tylko trzeciorzêd móg³by w przysz³oœci uzy-skaæ tak¹ rangê); w tej sytuacji wydaje siê prawie pewne, ¿e czwartorzêd by³by zwyczajnie pomijany w tabelach stratygraficznych i szybko odsuniêty na boczny tor, poja-wiaj¹c siê jedynie w lokalnych lub narodowych schema-tach stratygraficznych,

3. Najbardziej istotne by³oby jednak naruszenie zasad hierarchicznej geologicznej skali czasu, przejawiaj¹ce siê oddzieleniem dolnej granicy czwartorzêdu od dolnej grani-cy plejstocenu.

Komitet Wykonawczy INQUA z ¿alem odnotowa³, ¿e niektóre opublikowane w ostatnim czasie schematy straty-graficzne marginalizuj¹ status czwartorzêdu, a niektóre wrêcz go pomijaj¹. Taka praktyka jest ze wszech miar god-na po¿a³owania i nie da siê utrzymaæ god-na d³u¿sz¹ metê. Ter-min czwartorzêd jest bowiem g³êboko umocowany w codziennej praktyce, a badania czwartorzêdu przyci¹gaj¹ coraz wiêksz¹ liczbê specjalistów nie-geologów, którzy uznaj¹ ten termin za odpowiedni. W najbli¿szej przysz³oœci

Elsevier wyda czterotomow¹ Encyklopediê czwartorzêdu,

która jeszcze bardziej umocuje termin czwartorzêd zarów-no w œrodowisku naukowym, jak i w spo³eczeñstwie.

Reasumuj¹c, stanowisko Komitetu Wykonawczego INQUA jest obecnie nastêpuj¹ce (por. ryc. 1B):

1. Czwartorzêd musi byæ w pe³ni formaln¹ jednostk¹ chronostratygraficzn¹ w randze systemu/okresu,

2. Dolna granica czwartorzêdu powinna byæ umiesz-czona w obecnej pozycji dolnej granicy piêtra gelas (obec-nie nale¿¹cego do pliocenu), czyli w stadium 103 stosunku izotopów tlenu w osadach g³êbokomorskich,

3. Dolna granica plejstocenu powinna byæ obni¿ona do 2,6 Ma, aby pozostaæ w zgodzie z doln¹ granic¹ czwartorzêdu.

Komitet Wykonawczy INQUA zdaje sobie sprawê, ¿e zmiana po³o¿enia dolnej granicy plejstocenu mo¿e nast¹piæ nie wczeœniej ni¿ w 2008 roku, bo taka decyzja wymaga zatwierdzenia przez Miêdzynarodowy Kongres Geologiczny. Jednoczeœnie Komitet Wykonawczy INQUA podkreœla, ¿e górna granica neogenu nigdy nie zosta³a zdefiniowana i w zwi¹zku z tym domaga siê, aby ICS nie lansowa³o przed³u¿ania neogenu a¿ do wspó³czesnoœci. Ewentualne próby w tym kierunku bêd¹ dzia³aniem jedno-stronnym i nieprzyjaznym wobec ca³ej spo³ecznoœci bada-czy czwartorzêdu.

Na marginesie warto przytoczyæ jeszcze przynajmniej niektóre z argumentów za utrzymaniem nie tylko czwarto-rzêdu, ale równie¿ i trzeciorzêdu w geologicznej skali cza-su (por. Salvador, 2006). Po pierwsze terminologia stratygraficzna powinna zawieraæ takie terminy, które wytrzymuj¹ próbê czasu, s¹ szeroko u¿ywane i powszech-nie zrozumia³e — a powszech-nie ulega najmpowszech-niejszej w¹tpliwoœci, ¿e czwartorzêd jest najbardziej popularnym terminem straty-graficznym w literaturze geologicznej w ka¿dej czêœci œwiata (na przyk³ad w bazie GEOREF jest 281 000 cyto-wañ). Œwiadcz¹ o tym komentarze — nie tylko w wiod¹cych czasopismach geologicznych (np. Giles, 2005), ale równie¿ w prasie codziennej (m.in. w De Standaard,

Der Bund, Der Standard oraz Die Welt). Po drugie,

przed³u¿enie neogenu do wspó³czesnoœci spowoduje tylko ogromne zamieszanie, bowiem przy ka¿dorazowym stoso-waniu terminu neogen nale¿a³oby okreœliæ czy u¿ywa siê go w „starym”, czy „nowym” (”zrewidowanym”) znacze-niu. Po trzecie wreszcie, ta ca³a „rewolucja” stratygraficz-na jest zupe³nie niepotrzebna, bowiem wszelkie przeprowadzone zmiany nie powinny polegaæ na tym, aby jeden termin zaj¹³ miejsce innego, je¿eli oba s¹ potrzebne i szeroko stosowane.

Wiêcej szczegó³ów dotycz¹cych ca³ej sprawy jest na stronie internetowej Podkomisji Stratygrafii Czwartorzêdu ICS (http://www.quaternary.stratigraphy.org.uk).

W ostatnim czasie nast¹pi³o bardzo wa¿ne wydarzenie dla ca³ej spo³ecznoœci badaczy czwartorzêdu. Po wielolet-nich staraniach, w dniu 21 paŸdziernika 2005 roku kolejna aplikacja INQUA o pe³ne cz³onkostwo w Miêdzynarodo-wej Radzie Nauki (ICSU) zosta³a zaakceptowana podczas 28. Zgromadzenia Plenarnego ICSU w Suzhou (Chiny). Tym samym INQUA do³¹czy³a do grona 27 innych organi-zacji i ponad 100 pañstw, które s¹ pe³nymi cz³onkami ICSU. INQUA by³a wprawdzie cz³onkiem stowarzyszo-nym ICSU od 1974 roku, ale jej starania o uzyskanie pe³nego cz³onkostwa by³o dotychczas torpedowane przez IUGS, które uzurpowa³o sobie prawo do podporz¹dkowa-nia INQUA. Nowy status stwarza szansê na wiêkszy wp³yw INQUA na kszta³towanie rozwoju nauki na forum miêdzynarodowym.

Co dalej? W tej sprawie powinna wypowiedzieæ siê teraz IUGS. Poniewa¿ skala czasu opublikowana przez Gradsteina i in. (2004) nie zawiera terminu czwartorzêd, spotka³o siê to ju¿ wczeœniej z ostr¹ krytyk¹ IUGS, która wycofa³a swoje logo z geologicznej skali czasu (ISSC, 2004).

Sprawa wzajemnych relacji czwartorzêdu i neogenu w geologicznej skali czasu jest ci¹gle na etapie dyskusji naukowej równie¿ w ICS, o czym œwiadczy obecnoœæ, wœród jej 15 podkomisji, zarówno Podkomisji Stratygrafii Czwartorzêdu jak i Podkomisji Stratygrafii Neogenu.

Literatura

BERGGREN W.A., HILGEN F.J., LANGEREIS C.G., KENT D.V., OBRADOVICH J.D., RAFFI I., RAYMO M.E. & SHACKLETON N.J. 1995 — Late Neogene chronology; new perspectives in high-reso-lution stratigraphy. Geol. Soc. Am. Bull., 107: 1272–1287.

CLAGUE J. 2005 — Status of the Quaternary — your opinion sought. Quatern. Perspectives, 15 (2): 116–117.

GIBBARD P. 2005a — International Commission on Stratigraphy Workshop. Quatern. Perspectives, 15 (2): 117–119.

GIBBARD P. 2005b — Quaternary — progress, but not as we know it! Quatern. Perspectives, 15 (2): 119.

GILES J. 2005 — Geologists call time on dating dispute. Nature, 435: 865.

GRADSTEIN F.M., OGG J.G., SMITH A.G., BLEKER W., LOURENS L.J. 2004 — A new geologic time scale, with special refe-rence to Precambrian and Neogene. Episodes, 27 (2): 83–100. HÖRNES M. 1853 — Mittheilungen an Professor Bronn gerichtet. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie, Geognosie und Petrefak-ten-Kunde, 1: 806–810.

MARKS L. 2005 — Co dalej z czwartorzêdem? Przegl. Geol., 53: 394–395.

ISSC 2004 — The Quaternary issue. Newsletter, 6: 10.

SALVADOR A. 2006 — The Tertiary and the Quaternary are here to stay. Am. Assoc, Petrol. Geologists” Bull., 90: 21–30.

684

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006

Praca wp³ynê³a do redakcji 24.04.2006 r. Akceptowano do druku 26.05.2006 r.