25. Sue s s F. E. - Das moravischen Fenster und ihre Beziehung · zum Grundgebirge des Hohen Gesenkes.
Denkschr. Akad. Wiss. 1912. '
26. T r z e p i e r c z y ń s k i J. - Studia strukturalne paleozoiku w strefie granicznej podłoża monokliny przedsudeckiej i śląsko-krakowskiej. Praca doktorska. Archiwum Katedry Geologii Ogólnej Uniw. Śl. Sosno-wiec 1981.
27. Z n o s k o J. -· Pozycja tektoniczna śląsko-krakow
skiego zagłębia węglowego. Biul. Inst. Geol. 1965 nr 188. 28. Z n osk o J. - Tektonika środkowo-południowej
Polski pozakarpackiej. Kwart. Geol. 1983 nr 3. 29. Żel ich owski A. M. - Lithological
Associa-tions in the Carboniferous in Poland. Streszczenie. Prz. Geol. 1983 nr 6.
30. Ż e l i c h o w s k i A. M. - Mapa geologiczna Pol-ski i krajów ościennych bez utworów kenozoicznych, mezozoicznych i permskich 1: 1 OOO OOO, (red. Poża
ryski W., Dembowski Z.), Wyd. Geol. 1983.
SUMMARY
Deep drillings made by the o.il industry and Geological Institute in the years 1967 -1975, and geophysical surveys gave the basis for reconstruction of Variscan structures marked along northern margin of the Upper Silesian Coal Basin. Till now the course of these structures used to be interpreted taking into account position of the basin in the Variscan system. The analysis of top surface of the Carboniferous (Visean and, locall:S', Namurian A) showed presence of severa) NW - SE oriented blocks, similarly
as in basement of the Wielkopolska region (13, 14). The identified blocks appear elevated towards NE margin of the Upper Silesian Coal Basin and -in that direction their deep intersectional level is found to be characterized by a scale structure, involving Lower Carboniferous, Devonian, Silurian, and older strata (6, 7, 8). Results of analysis of thickness and facies of the Permian (Fig. 1) gave further support for the compiled modęl of structure of the Variscan basement.
PE3K)ME
npoBeAeHHOe 3a nepHOA 1967-1975 6ypeHHe rny6o-KHX CK.Ba>KHH„He<ł>TJIHOrO ropHoro Aena H reonorHYeCKOrO lllHCTHTyTa, a TaK>Ke reo<ł>H3HYeCKHe KCCneAOBaHHJI, CAe-nanH B03MO>KHOM peKOHCTpyKUHIO sapHCUHMCKHX CTpyK-Typ, pacnpocTpaHeHHblX s cesepHoM oKaMMneHHH BepxHe-CHne3CKoro yronbHoro 6accei'.1Ha'. Ao CHX nop 3TH cTpyK-TYPbl 6binH onpeAeneHbl Ha ocHoBaHHH onpeAeneHHJI no3H~HH 6accei'.1Ha B sapHCUHMCKOM CHCTeMe. AHanH3 no-sepxHOCTH KpoBnH Kap6oHa (BH3eMCKHM Rpyc - MeCTHO HaMIOp A) Bb1Ka3an, YTO 3AeCb HaXOAHTCJI pRA 6noKOB c HanpasneHHeM C3-K)B, TaK KaK "' B <ł>YHAaMeHTe BenH-KononbWH (13, 14). 3TH 6noKH nOABepralOTCJI noA-HJITHIO K CB oKaMMneHHIO BepxHecHne3cKoro yroilbHoro 6accei'.1Ha, rAe B 6onee rny6oKoM HHTepceKUHOHHOM ro-pH30HTe xapaKTepH3YIOTCJI yewyMYaTblM CTpoeHHeM cno->KeHHblM oCaAKaMlll HM>KHero Kap6oHa, AeBoHa, CMnypa H CTapWlllX RpycoB (6, 7, 8). nonr~eHHblM MOAenb CTpyK-Typbl aapHCUHMCKoro OCHOBaHHJI HaXOAHT nOATBep>t<Ae-HMe B aHanH3e MO~HOCTH "' ą>aUMM nepMa (pMC. 1 ).
ANNA MORA WSKA Polska Akademia Nauk
ROZWÓJ SEDYMENTACJI PERMUI PSTREGO PIASKOWCA
W REJONIE GRZBIETU
LUBLIŃCANiniejsze opracowanie jest częścią tematu, prowadzo-nego w ING PAN. Dotyczy on rozwoju paleotektonicz-nego i paleogeografii niecki miechowskiej oraz południo
wej części monokliny śląsko-krakowskiej w permie i mezozoiku. Celem badań jest analiza osadów permu i . pstrego piaskowca w obszarze rozciągającym się między
Lublińcem - Częstochową - Szczekocinami i Olkuszem na
południu. Badany region jest częścią północno-wschodnie
go obrzeżenia Zagłębia Górnośląskiego, którego paleo-zoiczne utwory wchodzą w skład strefy tektonicznej określa
nej przez badaczy jako krakowidy (22), czy też krakowska
gałąź waryscydów (14). Jej budowa była przedmiotem
szczegółowych analiz S. Bukowego (3, 4), F. Ekierta (8), S. Rulskiego (15) oraz tektonicznych rozważań K. Bogacza (1), K. Bogacza i J. Krokowskiego (2), S. Bukowego i D. Jury (5), C. Harańczyka (9). Mimo licznych opracowań,
budowa i rozwój tej strefy jest nadal przedmiotem dyskusji. Utwory permu i pstrego piaskowca leżą w omawianym obszarze na utworach prekambru (?), kambru (?), ordo-wiku - syluru, dewonu i ·karbonu. Wydzielenia tych osa-dów są oparte głównie na korelacji litologicznej. Nawier-cono je w ok. 90 otworach, wykonanych przez
Przed-siębiorstwo Geologiczne Kraków, stosunkowo gęsto roz-mieszczonych w rejonie występowania złóż. Liczba
wier-ceń maleje poza obszarem perspektywicznym, a szczególnie odczuwa się ich brak w rejonie Częstochowy, gdzie zanika „mozaikowy" styl budowy paleozoicznego podłoża, cha-rakterystyczny dla południowo-wschodniej części mono-kliny śląsko-krakowskiej .
Najdalej wysuniętym ku północy elementem struktu-ralnym jest grzbiet Lublińca, opisany pr?:ez Z. Deczkow-skiego (6). Jest to wał rozciągający się niemal równoleżni
kowo, leżący na południe od Częstochowy (ryc. 1). Jego
strefę osiową, dobrze czytelną na wsch<.'>d od Lublińca, budują utwory ordowiku i syluru, na których leżą nie-zgodnie utwory dewonu i karbonu tworzące jego osłonę.
Grzbiet ten zanurza się ku zachodowi lub ku NW w kierun-ku Jełowej (6), natomiast podnosi ku wschodowi, gdzie
-być może - jest obcięty dyslokacją Pilicy. Z. Deczkowski (6) przypisuje tej strukturze wiek kaledoński. Jest ona poprzecinana systemem dyslokacji. Obecność grzbietu
Lublińca uwidacznia się szczególnie na obrazie rozkładu miąższości osadów permu i pstrego piaskowca, co przedsta-wiono na załączonych rysunkach (ryc. 2 i 3).
W czerwonym spągowcu występują na badanym ob-szarze dwa rejony, w których nagromadziły się różnej miąższości osady klastyczne (ryc. 1). Jednym jest permski rów Sławkowa, leżący w części południowo~zachodniej,
natomiast drugi występuje między Częstochową i grzbie-tem Lublińca. Permski rów Sławkowa leży na północno
-wschodnim obrzeżeniu Zagłębia Górnośląskiego i
roz-ciąga s~ę wzdłuż kierunku SE - NW, od Krzeszowic po Tarnowskie Góry, gdzie został szczegółowo opisany przez A. Siedlecką (17). Wypełniają go osady zlepieńcowe z
dużą zawartością skał wulkanicznych, które reprezentują głównie czerwony spągowiec. Stropowa ich część może stanowić kontynentalną fację cechsztynu (17). Profil osa-dów wzdłuż tej strefy wykazuje zróżnicowanie
przejawia-jące się malejącym ku NW udziałem składników porfiro-wo-tufowych w konglomeratach oraz zmniejszającą się frakcją. Na północno-zachodnim jej krańcu w wierceniach: Tworóg, Jemielnica,~ Solarnia, Fosowskie na karbońskim podłożu spoczywa kompl*s czerwonych różnoziarnistych zlepieńców typu myślachÓwickiego, często z wkładkami piaskowców oraz z otoczakami piaskowców, iłowców, mułowców, wapieni dewońskich i karbońskich, a także
I I
I I : i I
I I
i
'
Iskał wulkanicznych. Również nieco dalej na północ, w otworach Dzielna i Kuleje, występują serie typowych permskich zlepieńców. Miąższość tych utworów w omawia-nym rejonię jest zróżnicowana i przekracza 300 m w osi rowu (Tworóg).
Podobne osady nawiercońo w 3 wierceniach: Dębo wiec, Slęzany i Biała Wlk. IG-I. Znajdują się one we wschod-niej części drugiego regionu, który rozciąga się na pół nocnym przedpolu grzbietu Lublińca (ryc. 1). W otworze
Biała Wlk. na utworach dewonu leży 85 m miąższości
kompleks zlepieńca typu myślachowickiego (10).
Przy-należność tych osadów do czerwonego spągowca została
zakwestionowana przez Z. Deczkowskiego (6), jednakże ostatecznie ich wiek wyjaśniono dzięki pozytywnemu wy-nikowi analizy mikroflorystycznej, wyko·nanej przez S. Dybovą-Jachowicz (7). Stwierdziła ona w leżącym nad zlepieńcami kompleksie piaszczysto-mułowcowym
obec-ność cechsztyńskich mikrospor.
: 1
I
ilf'LJ
I~
L
I
I I I ! RZG>IG D~nI
I I i I ~1·
L
UJ
i
LI ___
c~bocHOWA
Kuo o JEtOWA • o~.ozi~ o o Fo 5o•
•
o o Tw jQ..
o o•
o--""
o o o oV/~
11I
11[I
2- - x - -
5I I
3...
~_.....
6Io
Ol 4- - -
7Ryc. J. Mapa geologiczna stropu paleozoiku wg Z. Deqkowskiego
(6), F. Eklerta (8), Góreckiej (w przyg. do druku) i materiałów
własnych (uproszczona)
1 - starszy paleozoik (kambr?, ordowik, sylur), 2 - dewon, 3
karbon, 4 - czerwony spągowiec z cechsztynem(?), 5 - oś
grzbie-tu Lublińca, 6 - obecny udokumentowany zasięg cechsztynu,
7 - dyslokaeje ·
·o
Fig. 1. Geological map of the top of the Paleozoic after Z.
Deczkow-ski (6), F. Ekiert (8), Górecka (in preparation to the press), and the Authoress data ( simplified)
- Lower Paleozoic (Cambrian?, Ordovician, Silurian), 2 -
De-vonian, 3 - Carboniferous, 4 - Rotliegendes ańd Zechstein(?),
5 - Lubliniec crest axis, 6 - controlled present extent of Zechstein, 7 - dislocations
•
34.
•
7 26•
3--
___) 26:•
~ffi 24 >13 ...<o
....__ _)5;
-2 3.
30 4Ryc. 2. Mapa miąższości dolnych osadów klastycznych pstrego piaskowca
I - linia zasięgu dolnego i środkowego pstrego piaskowca, 2 izopachyty, 3 - wiercenia, w których występują osady klastyczne pstrego piaskowca, 4 - wiercenia, w których stwierdzono ich brak
'Analiza omawianych osadów oraz ich wzajemna kore..I lacja pozwala przypuszczać, że osady klastyczne czerwo-nego spągowca wypełniają obniżenie, leżące u podnóża
grzbietu Lublińca, które może mieć analogiczny charakter jak permski rów Sławkowa. Na zachodzie oba rowy łą
czą się i mogą się dalej kontynuować ku monokinie
przed-sudeckiej (17, 11).
Między opisanymi rowami znajduje się obszar
pozba-wiony utworów czerwonego spągowca (ryc. 1 ), rozciąga
jący się od Lublińca ku Szczekocinom i Olkuszowi. W
tym okresie był on zapewne obszarem wyżynnym o zróż
nicowanej morfologii, na którym zachodziły procesy erozji.
Materiał pochodzący z niszczenia tego obszaru został
osadzony w owych otaczających go obniżeniach, na co wskazuje analiza materiału (17). Obszar ten nie został
również objęty sedymentacją cechsztyńską, która
naj-prawdopodobniej odbywała się w obu opisanych perm-skich rowach. Wydaje się więc, że grzbiet Lublińca mógł
stanowić w tym okresie barierę, o którą oparła się
trans-gresja cechsztyńska w tej części basenu. Chemiczne osady
.
8•
11.
>2•
1.
'2 . '\. OLKUSZ •a ~ o o•
4.
3.
10 SZCZEKOCIN ~Fig. 2. Map of thickness of /ower clastic strata of the Buntsandstein
1 - extent of Lower and Middle Buntsandstein, 2 - isopachytes, 3 - boreholes recording clastic Buntsandstein rocks, 4 - boreholes
recording lack of the above .rocks
tego wieku są obecne nieco dalej na północy, w otworach Rzeki I G-1, Milianów I G-1, gdzie można wyróżnić w pro-filu poszczególne cyklotemy solne (12, 13).
Obszar wyżynny został objęty sedymentacją dopiero w pstrym piaskowcu i to również w sposób zróżnicowany.
Ostatnio ukazała się seria prac J. Wyczółkowskiego (18-21), w których szczegółowo omówiono rozwój sedymentacji pstrego piaskowca w północno-wschodniej części
obrze-żenia Zagłębia Górnośląskiego, z centrum badań w rejonie Zawiercia. Autor ten w nawiązaniu do wydzieleń H. Senkowiczowej (16) dokonuje podziału stratygraficznego uzyskanych profilów oraz przeprowadza analizę rozwoju pafeogeograficznego tego regionu.
W profilu pstrego piaskowca wyróżniają się na oma-wianym obszarze dwa kompleksy· osadowe: dolny klas-tyczny, piaszczysto-ilasty oraz górny marglisto-węglanowy.
N aj pełniej rozwinięty jest ten profil na północnym przed-polu grzbietu Lublińca (ryc. 2). Kompleks klastyczny
tworzą tu piaskowce czerwonobrunatne lub jasnoszare,
,,,,.--...---
--•
113~
.
o 77lit
1
•
81 75.I
75•
86/
/ " 50 / 1 <;y'' ... 1.\J- - -
-
2~I
3o
5.
4 54 5Ryc. 3. Mapa miąższości serii węglanowej retu
1 - linia zasięgu retu, 2 - izopachyty, 3 - obszary, na których jest brak dolnego i środkowego retu, a warstwy górnośląskie leżą bezpośrednio na podłożu paleozoicznym, 4 - wiercenia, w których
występują osady retu, 5 - wiercenia, w których stwierdzono ich brak
w odróżnieniu od niżej leżących osadów czerwonego spą
gowca, jest to skała rozsypliwa, krucha, z dużym udziałem
kwarcu, zawierająca łyszczyki oraz rzadziej okruchy skał
wulkanicznych. Rozkład tych osadów wskazuje, że
istnie-jące w permie u podnóża grzbietu Lublińca obniżenie, w
dolnym pstrym piaskowcu nie odgrywało już roli. Tworzą
one zwartą pokrywę, której miąższość dość równomiernie
wzrasta od grzbietu ku północy.
W obszarze wyżynnym, obejmującym Szczekociny
-Lubliniec -Olkusz, występuje również seria
dolnotriaso-wych osadów klastycznych (ryc. 2), jednakże analiza
tych utworów wskazuje, że powstały w innym czasie i
odmiennych warunkach. Nie tworzą zwartej pokrywy,
lecz występują punktowo. Są to iłowce niebieskawozielone
lub wiśniowobrązowe, w spągu których występują
zle-pieńce lub piaskowce różnoziarniste. Utwory te
spoczy-wają bezpośrednio ·na różnych ogniwach paleozoicznego
podłoża, a miąższość ich rzadko przekracza 10 m. Ku
górze przechodzą stopniowo w dolomity margliste retu.
10
o
15 20km· o
o o
Fig. 3. Map of thickness of the RhOt carbonate series
- extent of Rhot, 2 - isopachytes, 3 - areas where Lower and Middle RhOt strata are missing and Upper Silesian ones rest directly on Paleozoic basement, 4 - boreholes recording Rhót
rocks, 5 - boreholes recording lack of the above rocks
Wykształcenie tych osadów oraz paleogeograficzny
roz-wój omawianego obszaru skłania do powiązania ich z
nadległymi osadami retu i takiego określenia ich wieku.
Podobny wniosek znajduje się w rozważaniach H.
Senko-wiczowej (16) oraz J. Wyczółkowskiego (19), którzy
gra-nicę stratygraficzną między dolnym i środkowym pstrym
piaskowcem a retem przeprowadzają w obrębie górnej
części kompleksu klastycznego.
Powyższy fakt pozwala na stwierdzenie, że omawiana
wyżynna część terenu była w dolnym i środkowym pstrym
piaskowcu obszarem alimentacyjnym i podlegała nadal
denudacji. Dopiero w recie została objęta zalewem
mor-skim, który przekroczył grzbiet Lublińca. Najpełniej
pro-fil retu jest wykształcony na północnym przedpolu
grzbie-tu, gdzie na serii osadów klastycznych leżą margle i
dolo-mity margliste z licznymi wkładkami iłów oraz przeławi
ceniami i wtrąceniami szarego, drobnokrystalicznego gipsu.
Wyżej występują twarde zwięzłe dolomity nieco margliste,
pozbawione wkładek ilastych. Profil tych osadów da się
dobrze korelować z podziałem retu przedstawionym przez
H. Senkowiczową (16).
W części terenu omawianej dotychczas jako obszar
wyżynny, profile retu często nie są kompletne, gdyż
stwier-dzono luki - zwłaszcza w dole profilu - jak również
lokalnie całkowity· brak tych osadów. Ogólnie można
po-wiedzieć, że zasięg sedymentacji do~nego i środkowego
retu był ograniczony i nie obejmował lokalnych wyniesień
(np. najwyższej części grzbietu Lublińca) oraz całego
rejonu· południowo-wschodniego (ryc. 3). Mogła mieć na
to wpływ dyslokacja Pilicy, odgrywająca ważną rolę w
budowie północnej części niecki miechowskiej (13), której
południowo-wschodnie skrzydło jest podniesione. Rejon
ten pokrywają osady należące do najwyższego retu
-warstw górnośląskich, które regionalnie mają największy
zasięg. Są one tu wykształcone w . postaci dolomitów,
często marglistych, jamistych, organogenicznych oraz
zwyk-le zbitych, twardych ze stylolitami. Są one pozbawione
gipsu oraz przewarstwień ilastych, natomiast często noszą
ślady okruszcowania. Tak zróżnicowany rozkład osadów
retu jest efektem urozmaiconej morfologii i stopniowego
podnoszenia się podłoża ku południowemu wschodowi.
Prześledzenie rozwoju permsko-dolnotriasowej
sedy-mentacji pozwoliło stwierdzić duże znaczenie grzbietu
Lublińca w budowie krakowidów (22). Wyniesiony w czasie
permu oraz dolnego i środkowego pstrego piaskowca
stanowił północne strukturalne obramowanie wyżynnego
i stabilnego w tym czasie obszaru. Spefoiał rolę
morfologicz-nej bariery, u podnóża której gromadziły się miąższe
osady klastyczne.
LITERATURA
l. B o g a c z K. - Budowa geologiczna paleozoiku
dębnickiego. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1981 nr 2.
2. Bogacz W., Kr ok owski J. - Rotation of
the basement of the Upper Silesian Coal Basin. Ann.
Soc. Geol. Pol. 1981 no. 3 - 4.
3. Bukowy S. - Uwagi o budowie geologicznej
paleozoiku wschodniego obrzeżenia Górnośląskiego
Zagłębia Węglowego. Biul. Inst. Geol. 1964 nr 184.
4. B u k o w y S. - Stratygrafia i litologia utworów
paleozoicznych. [W:] Poszukiwanie rud cynku i oło
wiu na obszarze śląsko-krakowskim. Pr. Inst. Geol.
1978 t. 83.
5. Bukowy S„ Jur a D. - Powierzchnia starszego
paleozoiku regionu śląsko-krakowskiego. Prz. Geol.
1982 nr 7.
6. D e c z k o w s k i Z. - Budowa geologiczna pokrywy
permsko-mezozoicznej i jej podłoża we wschodniej
części monokliny przedsudeckiej (obszar kalisko-często
chowski). Pr. Inst. Geol. 1977. t. 87.
7. Dyb o V a - Jach o w i cz
s„
Łasz ko D. - Thecharacteristic of spore-pollen spectrum of the
Permian--Triassic junction beds from the Góry Świętokrzyskie.
Symposium on Central Europian Permian 1978. Guide
of Excursion.
8. Ekiert F. - Budowa geologiczna podpermskiego
podłoża północno-wschodniego obrzeżenia Górnośląs
kiego Zagłębia Węglowego. Pr. Inst. Geol. 1971 t. 66.
9. H a r a ń c z y k C. - Krakowidy jako górotwór
kaledoński. Prz. Geol. 1981 nr 11.
1 O. J u r k i e w i c z H. - Budowa geologiczna podłoża
mezozoiku centralnej części niecki miechowskiej. Biul.
Inst. Geol. 1975 nr 283.
11. K ł a p
c
i ń s k i J. - Litologia, fauna, stratygrafiai paleogeografia permu monokliny przedsudeckiej.
Geol. Sudetica 1971 vol. 5.
12. M o r a w s k a A. - Wpływ budowy podłoża na
wykształcenie osadów permu w okolicach Radomska.
Acta Geol. Pol. 1978 nr 4.
13. M o r a w s k a A. - Paleotectonic evolution of the
Włoszczowa elevation during the Permian and the
Lower Triassic. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre
1979 no. 1-2.
14. Pożary ski
W
.
_:
Podział obszaru Polski najed-nostki tektoniczne. Budowa Geologiczna Polski 1974.
15. R ul s k i S. - Budowa geologiczna podłoża
mezo-zoicznego w rejonie Siewierza i Zawiercia. Arch. UW
1973.
16. Se n ko w i cz o w a H. - Podział i rozwój facjalny
osadów retu na obszarze południowej Polski. Kwart.
Geol. 1965 nr 2.
17. Si e d Ie ck a A. - Osady permu na północno
-wschodnim obrzeżeniu Zagłębia Górnośląskiego. Rocz.
Pol. Tow. Geol. 1964 nr 3.
18. Wyczółkowski J. - Wpływ morfologii
po-wierzchni podłoża paleozoicznego na sedymentację
osadów pstrego piaskowca i dolnego wapienia
muszlo-wego. Biul. Inst. Geol. 1971 t. 243.
19. Wy czółko wski J. - Stratygrafia piaskowca
pstrego i dolnego wapienia muszlowego północno
-wschodniego obrzeżenia Górnośląskiego Zagłębia
Węglowego w świetle badań paleogeograficznych i
se-dymentologicznych. Ibidem 1974 nr 278.
20. Wy czółko wski J. - Osady triasu dolnego i
środkowego. [W:] Poszukiwanie rud cynku i ołowiu
na obszarze śląsko-krą.kowskim. Pr. Inst. Geol. 1978
t. 83.
21. Wy czółko wski J. - Transgresja morza
tria-sowego na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia
Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Biul. Inst. Geol.
1982 nr 342. ·
22. Z n osk o J. - Outline of the tectonics of Poland and the problems of the Vistulicum and Variscicum against
the tectonics of Europe. Ibidem 1974 no. 274.
SUMMARY
The Lubliniec ridge represents the northernmost Paleo-zoic structural element of margin of the Upper Silesian Coal Basin. This is a fold element with axial zone
(pass-ing between Lubliniec and Ślęzany) built of Lower
Pa-leozoic rocks, and cover - of the Devonian and Car-bonif erous. The presence of this element is especially weU marked in thickness distribution of Permian and Bunt-sandstein rocks. Development of these sediments shows that the element was elevated in the Permian - Middle Buntsandstein times, acting as northern margin of a wide upland area subjected to erosion. Is acted as a morpho-logical barrier, at the. foot of which thick clastic series were accumulating. The ridge and upland area stretching SE of it became gradually flooded by marine transgression
in the Rhot times.
PE31-0ME
Aanbwe ecero BblABMHYTbtM K ceeepy naneo3oHCKMM
CTpyKTYPHblM JneMe~TOM, BXOARU4MM B COCTaB