Paul Assmann—badacz triasu górnośląskiego

Paul Assmann — badacz triasu górnoœl¹skiego

Robert NiedŸwiedzki*

rocznica œmierci Paula Assmanna, zna-komitego niemieckiego geologa i pale-ontologa, którego najwa¿niejsze osi¹gniêcia wi¹¿¹ siê z badaniami triasu Górnego Œl¹ska. Tematyce tej poœwiêci³ szesnaœcie artyku³ów, w tym kilka o cha-rakterze monograficznym. Ostatnia z jego monografii, by³a opracowana i wydana w bombardowanym Berlinie, parê miesiêcy przed koñcem drugiej wojny œwiatowej. Chocia¿ powsta³a w tak, wydawa³oby siê, niekorzystnych dla pracy naukowej warunkach, reprezentuje poziom naukowy zapewniaj¹cy cytowalnoœæ we wszystkich wspó³czesnych publikacjach o triasie germañskim. O randze prac Assmanna œwiadczy fakt, i¿ choæ od ukazania siê jego ostatniej publikacji up³ynê³o pó³ wieku to, wed³ug danych z 2006, jego arty-ku³y by³y cytowane w tzw. czasopismach filadelfijskich 40 razy w 33 artyku³ach. Jest to tym bardziej istotny wynik, ¿e tylko znikoma iloœæ polskich autorów, najbardziej wszak zainteresowanych tematyk¹ poruszan¹ przez Assmanna, mia³a szanse publikowaæ w pismach filadelfijskich przed rokiem1989. Równie wa¿na by³a dzia³alnoœæ kartograficz-na (Schuberth, 2001a), której plonem sta³o siê 13 wyda-nych arkuszy podstawowej mapy geologicznej Opolszczyzny w skali 1: 25 000. Opublikowa³ on te¿ mapy z terenu Wielkopolski (podpoznañskie arkusze Gaj Wielki i Duszniki). Jednak pomimo wielkiego wk³adu w rozwój wiedzy geologicznej o zachodnich ziemiach dzisiejszej Polski, Paul Assmann jest ma³o znany naszej spo³ecznoœci. W Polsce ukaza³ siê o nim prawdopodobnie tylko jeden artyku³ w piœmie lokalnym (Schuberth, 2001b; jest to skrócony i przet³umaczony przedruk niemieckiej publi-kacji). Niniejszy artyku³ jest wiêc prób¹ przybli¿enia szer-szemu ogó³owi geologów tego, zwi¹zanego ze œl¹sk¹ zie-mi¹, uczonego, a tak¿e czêœciowym sp³aceniem d³ugu, jaki zaci¹gn¹³ autor korzystaj¹c, w trakcie swoich wieloletnich badañ triasu, z owoców pracy Assmanna. Dane bibliogra-ficzne pochodz¹ z prac Schubertha (2001a, b).

Paul Asssmann urodzi³ siê 3.01.1881 r. w DreŸnie. Pocz¹tkowo studiowa³ w rodzinnym mieœcie in¿ynieriê budowlan¹, jednak po kilku semestrach postanowi³ zaj¹æ siê pasj¹ z dzieciñstwa, czyli geologi¹. Studia w tym kie-runku podejmuje w 1902 r. na uniwersytecie w Berlinie, gdzie w 1906 r. obroni³ doktorat (w owym czasie w Niem-czech nie pisano prac magisterskich) poœwiêcony rewizji anatomii jurajskiej ryby kostnoszkieletowej Aspidorhynchus acutirostris ze s³ynnego stanowiska Solnhofen. Tego roku dostaje posadê paleontologa na Akademii Górniczej w Berlinie, a dwa lata póŸniej zostaje zatrudniony w ber-liñskim Królewskim Pruskim Krajowym Zak³adzie Geolo-gicznym, z którym pozostanie zwi¹zany a¿ do koñca karie-ry (nazwa tej instytucji zmienia³a siê póŸniej w zale¿noœci od koniunktury politycznej). Zak³ad Geologiczny by³ odpowiednikiem amerykañskiej US Geological Survey i

polskiego Instytutu Geologicznego, tote¿ du¿o uwagi poœwiêcano tam u¿ytkowym aspektom geologii: kartogra-fii geologicznej, poszukiwaniu i wydobyciu wód podziem-nych oraz z³ó¿ mineralpodziem-nych. We wszystkich tych dziedzinach Assmann pracowa³ i we wszystkich osi¹gn¹³ znaczne sukcesy. Pocz¹tkowo jego podstawowym zada-niem by³o sporz¹dzanie map geologicznych. W kolejnych latach kartuje na obszarze Wielkopolski, £u¿yc (w czêœci nale¿¹cej dziœ do Niemiec), Górnego Œl¹ska i Saksonii. Bezpoœrednim efektem tych prac by³a publikacja 31 map geologicznych i opracowanie kilkunastu innych arkuszy, które z ró¿nych powodów nie zosta³y wydane (dane wed³ug Schubertha, 2001a). Przede wszystkim jednak, Assmann zdo³a³ znakomicie wykorzystaæ bogate mo¿li-woœci kryj¹ce siê w pracy kartografa geologicznego. Bada-nia zró¿nicowanych wiekowo i genetycznie osadów z ró¿-nych rejonów kraju, nadzór nad wierceniami i czêste pobyty w terenie, pozwoli³y mu na zgromadzenie olbrzy-miej iloœci obserwacji, danych i okazów. Rezultatem tego by³y m.in. artyku³y nt. kemów Œl¹ska, terasów Odry czy rud ¿elaza z Górnego Œl¹ska, a tak¿e du¿a kolekcja morskiej fauny karboñskiej (namur, górnoœl¹ska seria paraliczna) z wierceñ w Zabrzu pozyskana po 1915 r. i przechowywana do dziœ w Muzeum Geologicznym Uniwersytetu Wroc³awskiego (data zebrania okazów nie jest wskazana, jednak u¿ycie na metrykach nazwy Hildenburg (Zabrze) wprowadzonej dopiero w 1915 r. wskazuje na okres po 1919 r., gdy¿ wczeœniej badacz ten przebywa³ na froncie). 316

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Maksa Borna 9, 50-205 Wroc³aw; rnied@ing.uni.wroc.pl

Ryc. 1. Paul Assmann (1881–1967). Ze

zbiorów Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe

Jest to prawdopodobnie jedyna kolekcja Assmanna w Pol-sce (sprawdzono zbiory muzeów geologicznych lub górni-czych: Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Uniwersytetów: Œl¹skiego, Warszawskiego i Jagielloñskie-go oraz Akademii Górniczo-Hutniczej, Politechniki Œl¹skiej, Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, regionalne w Zabrzu i Czêstochowie).

Jednak, prawie od pocz¹tku pracy zawodowej, g³ówne naukowe zainteresowania Assmanna kieruj¹ siê ku triaso-wi Opolszczyzny. Na tym obszarze miejscowa ludnoœæ od dawna eksploatowa³a na cele budowlane wapienie p³yto-we, umo¿liwiaj¹ce formowanie porêcznych bloków o du¿ej wytrzyma³oœci i przykryte znikomym nadk³adem. Jeszcze w 1993 r. na obszarze wychodni wapienia muszlo-wego miêdzy Krapkowicami a ¯yglinem, w wiêkszoœci wsi napotyka³em po kilka ma³ych, przedwojennych ³omów gospodarskich. Wiele innych by³o ju¿ ca³kowicie zasypa-nych. Oprócz tego, z pocz¹tkiem XIX w., nast¹pi³ na Œl¹sku Opolskim intensywny rozwój przemys³u wapienni-czego, a potem cementowego. O skali produkcji œwiadczy fakt, i¿ tylko w jednym miasteczku omawianego rejonu — w Gogolinie, w po³owie XIX w. istnia³o kilkadziesi¹t pie-ców wapienniczych. Prosperita ta przyczyni³a siê do dal-szego rozwoju iloœci i wielkoœci kamienio³omów oraz spowodowa³a zapotrzebowanie na prace kartograficzne i z³o¿owe maj¹ce na celu dokumentacjê istniej¹cych i odkry-wanie nowych z³ó¿. W konsekwencji, ten znakomicie udo-stêpniony przez setki odkrywek obszar bardzo wczeœnie sta³ siê obiektem zainteresowañ geologów. Najstarsze arty-ku³y o skamienia³oœciach œl¹skich pochodz¹ z pierwszej po³owy XIX w. (Quenstedt, 1835; Buch, 1843, 1850; Mey-er, 1849). Znacznie póŸniej powsta³y publikacje geologicz-ne, m.in. Ecka (1865) i Roemera (1870), które oprócz przegl¹du dotychczasowych osi¹gniêæ i danych o nowych znaleziskach fauny, przedstawia³y pierwsze opracowania litologii i podzia³y litostratygraficzne.

Tak wiêc, w momencie podjêcia badañ nad triasem opolskim przez Assmanna, nie by³ to temat dziewiczy. Pomimo tego, jego prace sta³y siê prawdziwym prze³omem w poznaniu triasu, gdy¿ przedstawia³y wyniki badañ po raz pierwszy prowadzonych nieprzerwanie przez ponad 30 lat przez jednego cz³owieka. Dziêki temu zgromadzi³ on olbrzymi¹ kolekcjê skamienia³oœci, na bazie której nie tyl-ko przedstawi³ zmiennoœæ zespo³ów faunistycznych w pro-filu stratygraficznym, ale tak¿e ustanowi³ 105 nowych gatunków bezkrêgowców, z których wiêkszoœæ reprezento-wa³a s³abo dotychczas poznane œlimaki i ma³¿e. Syntez¹ badañ paleontologicznych by³a znakomita monografia ska-mienia³oœci triasowych (Assmann, 1937), bêd¹c¹ przez ca³y okres powojenny Ÿród³em dokumentacyjnym oraz wzorem, do niedawna nieosi¹galnym, jakoœci ilustracji. Assmanna cechowa³a wielka starannoœæ badawcza. Choæ w okresie powojennym podjêto próby rewizji wyznaczo-nych przezeñ zasiêgów taksonów, to prowadzone badania (NiedŸwiedzki, 2002) wykaza³y, ¿e we wszystkich, doœæ licznych przypadkach, gdy próbowano zanegowaæ obec-noœæ konkretnego gatunku w warstwach, w których znalaz³ je Assmann, racjê mia³ w³aœnie badacz niemiecki. Zdarzaj¹ siê oczywiœcie nowe znaleziska, dziêki którym mo¿na rozszerzyæ podane w pracy z 1937 r. zasiêgi stratygraficz-ne, jednak takie sytuacje s¹ zaskakuj¹co sporadyczstratygraficz-ne, co dowodzi dok³adnoœci paleontologicznych poszukiwañ Assmanna. Jego wielka kolekcja bezkrêgowców z Górne-go Œl¹ska, w tym holotypy wykreowanych gatunków, prze-trwa³a szczêœliwie wojenn¹ zawieruchê i od niedawna

znajduje siê w Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie (Schuberth, 2001 a, b). Niestety do tej pory nie doczeka³a siê nowego opracowania, które niew¹tpliwie jest bardzo potrzebne, ze wzglêdu na postêp w metodologii ustanawia-nia nowych gatunków.

Drugim tematem wiod¹cym sta³a siê dla Assmanna litostratygrafia. Wczeœniejsze próby podzia³u litostratygra-ficznego by³y ma³o szczegó³owe, czêsto obejmowa³y tylko wycinek profilu stratygraficznego, a poszczególni autorzy stosowali odmienne podzia³y. Tymczasem, wobec prawie ca³kowitego braku makroskamienia³oœci przewodnich w triasie górnoœl¹skim, litostratygrafia mia³a szczególne zna-czenie, dla potrzeb tak naukowych, jak i górniczych, tym bardziej, ¿e wystêpuje tam wiele charakterystycznych serii skalnych, które idealnie nadaj¹ siê do lokalnej korelacji stratygraficznej (np. tzw. ³awica krynoidowa w formacji dziewkowickiej, czy poziom zlepieñcowy w formacji gogoliñskiej). W odró¿nieniu od swoich poprzedników, Assmann móg³ siê oprzeæ nie tylko na obserwacjach odkry-wek, ale dysponowa³ te¿ wynikami g³êbokich, jak na owe czasy, wierceñ. Poszczególne jednostki, zaproponowane przez niego, mia³y wyraŸne, ³atwo wyró¿nialne w warun-kach terenowych granice, znaczn¹ rozci¹g³oœæ lateraln¹ i liczne, dobrze eksponowane typowe profile. W efekcie powsta³ podzia³ litostratygraficzny dolnego i œrodkowego triasu górnoœl¹skiego, który z niewielkimi zmianami u¿y-wany jest do dziœ. Wydano go w dwóch tomach, poœwiêco-nych pstremu piaskowcowi (Assmann, 1933) i wapieniowi muszlowemu (Assmann, 1944). Ostatniej czêœci, dotycz¹cej kajpru i ukoñczonej po wojnie, w³adze NRD nie chcia³y opublikowaæ, gdy¿ Œl¹sk by³ ju¿ wtedy poza gra-nicami Niemiec. Manuskrypt zagin¹³ w latach 50., zda-niem Schubertha (2001a, b) zosta³ on przypuszczalnie przekazany, bez wiedzy autora, stronie polskiej. Kwerenda w archiwach polskich, wykonana na moj¹ proœbê, wykaza³a jednak, ¿e w zbiorach archiwalno-bibliotecznych w Polsce taka praca nie figuruje (sprawdzono Centraln¹ Bazê Danych Geologicznych PIG, zasoby bibliotek geologicz-nych Uniwersytetów: Warszawskiego, Wroc³awskiego, Jagielloñskiego, Œl¹skiego, UAM, a tak¿e AGH, PIG, PAN w Warszawie i Krakowie oraz Biblioteki Narodowej, Archiwum Nauki PAN i PAU oraz centralne archiwum PAN w Warszawie i Dzia³ Rêkopisów Uniwersytetu Wroc³awskiego). Nie by³a tak¿e cytowana w powojennej literaturze przez polskich badaczy.

W czasie II wojny œwiatowej Assmann pracuje g³ównie na Górnym Œl¹sku i w Krakowskiem, wykonuj¹c dziesi¹tki ekspertyz i projektów, przede wszystkim hydrogeologicz-nych i z³o¿owych (wêgiel, cynk), a tak¿e nadzoruje wierce-nia w tym rejonie. W archiwum Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie jest zachowanych 58 takich niepublikowanych dokumentacji. Najciekawsze dotycz¹ budowy kana³u Odra–Wis³a, raportu ze stanu zapór wod-nych obszaru morawskich, œl¹skich i polskich Beskidów, sprawozdania o wyst¹pieniach rud ¿elaza w rejonie Wado-wic, Andrychowa i Suchej Beskidzkiej oraz boksytu w okolicy Mierzêcic i projekt zapory wodnej w rejonie B³êdowa k. Olkusza. Ciekawostk¹ jest tak¿e geologiczna ekspertyza nt. naturalnego uszkodzenia konstrukcji pomni-ka (niemieckich ¿o³nierzy walcz¹cych przeciwko powsta-ñcom œl¹skim) na Górze Œw. Anny, wykonana w 1942 r., a wiêc ledwo 4 lata po jego zbudowaniu na krawêdzi starego kamienio³omu. Swoistym znakiem czasu s¹ dwa orzecze-nia nt. zaopatrzeorzecze-nia w wodê obozów pracy ochotniczej Nationalsozialistische Arbeitsdienst. W tym te¿ czasie 317

Assmann pracowa³ nad projektem autostrady Wroc³aw–Kraków (Schuberth, 2001a, b), zrealizowanym dopiero w ostatniej dekadzie XX w.

Okres powojenny przyniós³ Assmannowi kontynuacjê intensywnych prac zwi¹zanych z poszukiwaniami z³ó¿ wêgla i wody na terenie NRD, przy jednoczesnym opraco-wywaniu materia³ów ze Œl¹ska (np. z³o¿a wêgla kamienne-go GOW, olkuskie z³o¿a cynku i o³owiu i w/w monografia „Kajper”), ale prawie wszystkie te opracowania pozosta³y w formie rêkopisu. Doœwiadczenia nabyte w trakcie stu-diów nad czwartorzêdem Œl¹ska wykorzystuje Assmann jako kierownik zespo³u opracowuj¹cego wydan¹ w 1957 r. mapê geologiczn¹ Berlina oraz przy opisie form glacjal-nych z tego rejonu. By³y to ju¿ ostatnie publikacje sêdziwe-go naukowca, który wkrótce potem zakoñczy³ swe, pe³ne owocnej pracy, ¿ycie.

W czasie poszukiwañ zaginionej monografii Assmanna oraz kolekcji jego autorstwa wielk¹ pomoc okaza³o wielu pracowni-ków instytucji naukowych, szczególnie wiele czasu poœwiêcili mi Pañstwo: ¯. Bartosinska (Instytut Nauk Geologicznych PAN); A. Becker, M. Œliwiñska, T. Woroncowa,-Marcinowska, R. Siko-ra (PIG); M. Niechwedowicz (Uniwersytet Warszawski), M. Salamon (Uniwersytet Œl¹ski) oraz pracownicy Muzeum Geolo-gicznego Uniwersytetu Wroc³awskiego. Wszystkim wspó³pra-cuj¹cym osobom serdecznie dziêkujê. Cenn¹ pomoc¹ w sprawach terminologii niemieckiej oraz w udostêpnieniu mate-ria³ów s³u¿y³ Pan M. Syniawa. Pañstwo T. Schubert i J. Bremer (Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe) wyrazili zgodê na publikacjê zdjêcia P. Assmanna i dostarczyli fotografiê oraz publikacjê o Assmannie. Sk³adam tak¿e serdeczne

podziê-kowania Panu A. Kaimowi (Instytut Paleobiologii PAN) za udo-stêpnienie danych z listy filadelfijskiej. Praca nad artyku³em by³a finansowana z funduszy Uniwersytetu Wroc³awskiego (2603/W/ING).

Literatura

ASSMANN P. 1933 — Die Stratigraphie der oberschlesischen Trias. T. I — Der Bundsandstein. Jb. Preuss. Geol. L A., 53: 773–757, Berlin.

ASSMANN P. 1937 — Revision der Fauna der Wirbellosen der ober-schlesischen Trias. Abh. Preuss. Geol. Landesanst., N. F., 170: 1–134, Berlin.

ASSMANN P. 1944 — Die Stratigraphie der oberschlesischen Trias. Teil II — Der Muschelkalk. Abh. Reichsamt Bodenforsch., 208: 1–124. Berlin.

BUCH L. 1843 — Ueber Terebratula Mentzelii im Tarnowitzer Muschelkalke. Neues Jb. Miner.: 253–256.

BUCH L. 1850 — Encrinus gracilis aus Oberschlesien. Z. Deutsch. Geol. Gesell., 2: 8.

ECK H. 1865 — Ueber die Formationen des bunten Sandsteins und des Muschelkalks in Oberschlesien und ihre Versteinerungen. F. Rau: 1–148, Berlin

MEYER 1849 — Fische, Crustaceen, Echinodermen und andere Ver-steinerungen aus dem Muschelkalk Oberschlesiens. Palaeontographica, 1: 216–279.

NIEDWIEDZKI R. 2002 — Revision of stratigraphic ranges of selec-ted invertebrate taxa from the Muschelkalk in Silesia. Geol. Quarter., 46: 219–225.

ROEMER F. 1870 — Geologie von Oberschlesien. Jb. Schles. Ges. Vaterl. Kultur., 48: 1–587, Breslau.

SCHUBERTH K. 2001(a) — Paul Assmann (1881–1967) – Erforscher der Geologie Oberschlesiens. Geohistor. Blätter, 4: 35–46.

SCHUBERTH K. 2001(b) — Paul Assmann. Badacz budowy geolo-gicznej Górnego Œl¹ska. Przyroda Górnego Œl¹ska, 25: 14–15. QUENSTEDT F.A. 1835 — Ueber die Encriniten des Muschelkalkes. Wiegmanns Arch., 1: 223–228, Berlin.

318