The uppermost part of the succession consists of quartzitic sandstone of the Wiœniówka Formation. The formation is underlain by a complex of sandstone with mudstone interbeds, with black claystone underneath, which is exposed in the upper part of the G³êboczka ravine succession. The strata of the first and the third complexes dip northward, whereas those of the second complex dip southward. In the fault-bound zone between the second and the third complexes, there are con-centrations of weathering iron ore. The black claystone, which is lithologically similar to this of the Pepper Mountains Formation, contains a taxonomically rich assemblage of organic-walled microfossils (acritarchs) diagnostic of the Upper Cambrian (Lower Furongian) successions. The new record of microfossils allows deter-mining the age of the succession composing the £ysogóry Mountains for the first time in the history of regional geological investigation. Keywords: Cambrian, lithology, acritarchs, biostratigraphy, Holy Cross Mts.
Najwy¿sze pasmo Gór Œwiêtokrzyskich – £ysogóry wraz z Pasmem Mas³owskim na zachodzie i Jeleniowskim na wschodzie – tworzy ³añcuch wzgórz okreœlanych niefor-malnie Pasmem G³ównym Gór Œwiêtokrzyskich (ryc. 1). Ten wyraŸnie dominuj¹cy w morfologii terenu pas wznie-sieñ, rozci¹gaj¹cy siê na d³ugoœci ok. 60 km, jest zbudowany ze ska³ kambru œrodkowego i górnego (Czarnocki, 1947, 1950). Najwy¿sze jego partie s¹ utworzone ze zwiêz³ych piaskowców kwarcytowych, zwanych popularnie kwarcyta-mi ³ysogórskikwarcyta-mi. Ska³y buduj¹ce Pasmo G³ówne s¹ bardzo ubogie w skamienia³oœci, a dane paleontologiczne pochodz¹ jedynie z jego zachodnich i wschodnich peryferii. Podstawê stratygrafii tych utworów stanowi¹ trylobity opisane z ob-szaru Pasma Mas³owskiego – Wiœniówka, Chabowe Do³y (Gürich, 1896; Czarnocki, 1919, 1927; Or³owski, 1968a; ¯yliñska, 2001, 2002; ¯yliñska i in., 2006), oraz z po³o¿one-go w okolicach Opatowa kamienio³omu w W¹workowie (Samsonowicz, 1934; Or³owski, 1968a, b; ¯yliñska, 2001, 2002) (ryc. 1). Z obszaru £ysogór nie udokumentowano dotychczas obecnoœci ¿adnych skamienia³oœci oprócz znale-zisk Sedlaka (1975, 1980), których organiczne pochodzenie zosta³o ostatnio zakwestionowane (Bodzioch, 2000; Malec, 2007, 2008).
Celem prowadzonych badañ geologicznych by³o roz-poznanie lito- i biostratygrafii ska³ kambryjskich na po³ud-niowo-zachodnim zboczu £ysicy (ryc. 2). Po³o¿enie ska³, ods³aniaj¹cych siê w strefie podszczytowej Pasma G³ównego, czyni z nich unikatowy i wa¿ny obiekt badawczy. W efekcie przeprowadzonych prac uzyskano nowe dane, dokumentu-j¹ce obecnoœæ pierwszych, a do tego wa¿nych stratygraficz-nie, skamienia³oœci pochodz¹cych z Pasma £ysogórskiego Gór Œwiêtokrzyskich, co przedstawiono w artykule.
ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ
Badania przeprowadzono w po³udniowej czêœci regio-nu ³ysogórskiego Gór Œwiêtokrzyskich (sensu Czarnocki, 1950), w zachodniej czêœci £ysogór, na po³udniowo-za-chodnim stoku £ysicy (ryc. 2). Obszar ten wchodzi w sk³ad tektonicznej jednostki ³ysogórskiej o z³o¿onej budowie wewnêtrznej. Silnie zaburzone ska³y staropaleozoiczne wy-stêpuj¹ce w jej po³udniowej czêœci tworz¹ strukturê, której tektonika jest przedmiotem intensywnych dyskusji nauko-wych (por. Czarnocki, 1947, 1950; Znosko, 1962, 1988, 1996; Mizerski, 1979, 1995, 1998; Stupnicka, 1988; Kowalczewski, 1994, 2000a, b; Kowalczewski, Salwa, 2009; Kowalczewski i in., 1986; Dadlez i in., 1994; Or³owski, Mizerski, 1995; Mastella, Mizerski, 2002; Salwa, 2006, 2009). Na obszarze tym, bezpoœrednio na powierzchni lub pod cienk¹ pokryw¹ osadów holocenu, wystêpuj¹ ska³y kambryjskie reprezentuj¹ce trzy formacje: ³upków z Gór Pieprzowych, piaskowców z Wiœniówki oraz ³upków z Klonówki (Or³owski, 1975; Kowalczewski i in., 2006). Obszar wystêpowania ska³ kambryjskich jest ograniczony od po³udnia uskokiem œwiêtokrzyskim, który w centralnej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich oddziela je od m³odopaleozo-icznego kompleksu skalnego, wystêpuj¹cego w obrêbie synklinorium kielecko-³agowskiego.
Osady formacji ³upków z Gór Pieprzowych (Or³owski, 1975; Kowalczewski i in., 2006) wystêpuj¹ na du¿ym obszarze, od okolic Sandomierza na wschodzie do Mie-dzianej Góry na zachodzie (ryc. 1). W sk³ad tej jednostki wchodz¹ zró¿nicowane litologicznie serie skalne, obej-muj¹ce i³owce, mu³owce, piaskowce, a nawet piaskowce kwarcytowe, które s¹ czêsto intensywnie zaburzone tekto-Z. Szczepanik J. Malec
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, ul. Zgoda 21, 25-135 Kielce; zbigniew.szczepanik@pgi.gov.pl.
2
nicznie (Kowalczewski i in., 1976; Malec, 2010b). Le¿¹ca wy¿ej w profilu formacja piaskowców z Wiœniówki jest utworzona z naprzemianleg³ych kompleksów grubo³awi-cowych piaskowców kwarcytowych oraz ska³ ilasto-mu-³owcowych (Or³owski, 1975; Kowalczewski i in., 2006). Pakiety piaskowców kwarcytowych tworz¹ odporne na erozjê wzniesienia Pasma G³ównego Gór Œwiêtokrzyskich oraz pojedyncze wychodnie, wystêpuj¹ce dalej na wschód po okolice Opatowa (Or³owski, 1968b). Najm³odszy z kam-bryjskich kompleksów skalnych – formacja ³upków z Klo-nówki, ods³ania siê jedynie w pojedynczych stanowiskach w zachodniej czêœci Pasma G³ównego. Osady tej formacji rozpoznano ponadto w licznych profilach wiertniczych, od okolic Zagnañska na zachodzie po obszar po³o¿ony na wschód od Opatowa (Trela, 2006; Trela i in., 2015a, b). Jej ni¿sz¹ czêœæ – warstwy m¹chocickie (Tomczykowa, 1968) – tworz¹ mu³owce i i³owce z licznymi wk³adkami piaskow-ców, a górn¹ – i³owce i mu³owce znane jedynie z wierceñ, wyró¿nione jako formacja i³owca z Brzezinek (Trela, 2006). Biostratygrafia ska³ kambryjskich regionu ³ysogórskie-go jest oparta na faunie trylobitowej. Wystêpowanie tych skamienia³oœci jest jednak bardzo nierównomierne. O ile w wy¿szej czêœci profilu s¹ one dosyæ liczne, to w dolnej wystêpuj¹ tylko sporadycznie.
Jedyne dane faunistyczne dotycz¹ce formacji ³upków z Gór Pieprzowych pochodz¹ z okolic Sandomierza, gdzie na podstawie trylobitów udokumentowano obecnoœæ po-ziomu Paradoxides paradoxissimus oraz prawdopodobnie
Paradoxides forchhammeri kambru œrodkowego (trzeciego
oddzia³u kambru) (Gürich, 1892; Samsonowicz, 1916; Or³owski, 1964). Formacja ³upków z Gór Pieprzowych
rozci¹ga siê na przestrzeni prawie 100 km, ma znaczn¹ mi¹¿szoœæ, a w jej sk³ad wchodz¹ bardzo ró¿ne ogniwa litologiczne (Kowalczewski i in., 1976; Malec, 2010b). Ekstrapolacja bardzo skromnych danych makrofaunistycz-nych z okolic Sandomierza na ca³y du¿y obszar wystêpo-wania tej formacji i jej zró¿nicowany litologicznie mi¹¿szy profil jest bardzo problematyczna.
W ska³ach zaliczanych do formacji z Wiœniówki nie-liczne znaleziska trylobitów pochodz¹ z dwóch stanowisk zlokalizowanych na zachodnim i wschodnim skraju wy-chodni tej jednostki, a opisane z nich taksony reprezentuj¹ w znacznej czêœci formy endemiczne. Na podstawie zrewido-wanej fauny trylobitowej oraz nowych danych z Wiœniówki zak³ada siê, ¿e formacja ta reprezentuje dolny furong, siêgaj¹c do poziomu Parabolina brevispina (¯yliñska i in., 2006).
W przeciwieñstwie do dwóch wczeœniej wymienio-nych jednostek litostratygraficzwymienio-nych, w formacji ³upków z Klonówki jest obecna liczna, zró¿nicowana i wa¿na stra-tygraficznie fauna trylobitów. Skamienia³oœci te wystêpuj¹ zarówno w ni¿szej, mu³owcowo-i³owcowej, jak i wy¿szej – i³owcowej czêœci profilu i dokumentuj¹ obecnoœæ nadpo-ziomów Peltura oraz Acerocare górnego furongu, a tak¿e najni¿szego tremadoku (Or³owski, 1968a, b; Tomczykowa, 1968; ¯yliñska, 2001, 2002).
W ostatnich latach, obok rozpoznania makrofauny trylo-bitowej kambru ³ysogórskiego, prowadzono tak¿e badania palinologiczne mikroflory akritarchowej (Kowalczewski i in., 1986; Szczepanik, 2001, 2009, 2010, 2014; ¯yliñska, Szczepanik, 2002; Szczepanik i in., 2004; ¯yliñska i in., 2006). W ich efekcie uda³o siê rozpoznaæ liczne, bogate i u¿yteczne stratygraficznie zespo³y akritarchowe, które Ryc. 1. A – szkicowa mapka Polski z lokalizacj¹ coko³u paleozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich w relacji do kratonu wschodnio-europejskiego i strefy Teisseyre-Tornquista (TTZ); B – geologiczny szkic coko³u paleozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich, z rozprzestrzenieniem ska³ kambru i lokalizacj¹ obszaru badañ; wg Kowalczewskiego i in., 1990
Fig. 1. A – sketch-map of Poland with the location of the Holy Cross Mountains inlier in relation to the East European Craton and the Teisseyre-Tornquist Zone (TTZ); B – geological sketch-map of the Holy Cross Mountains Palaeozoic inlier showing the distribution of Cambrian deposits. According to Kowalczewski et al. (1990), with the study area location
zosta³y znalezione w znacznie wiêkszej liczbie stanowisk ni¿ skamienia³oœci fauny. Uzyskane wyniki pozostaj¹ w zgodzie z danymi faunistycznymi, a w wielu wypadkach, szczególnie w osadach formacji ³upków z Gór Pieprzo-wych i formacji piaskowców z Wiœniówki, pozwalaj¹ na datowanie profili, w których nie znaleziono do tej pory ¿adnych, przydatnych do celów stratygraficznych skamie-nia³oœci.
LOKALIZACJA OBSZARU BADAÑ
Obszar badañ jest zlokalizowany na po³udniowo-za-chodnim stoku £ysicy (ryc. 2). Na mapie geologicznej Kowalczewskiego (1975) obejmuje on strefê kontaktu for-macji ³upków z Gór Pieprzowych ze ska³ami forfor-macji z Wiœniówki. Charakteryzuje siê z³o¿on¹ budow¹ tekto-niczn¹ z równole¿nikowymi strefami o charakterze nasu-niêæ (Kowalczewski, 1975, 2000b). Szczegó³owe badania geologiczne s¹ na nim znacznie utrudnione z powodu pokry-cia terenu gêstym kompleksem leœnym oraz ograniczonymi mo¿liwoœciami wykonywania prac terenowych w obrêbie Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego.
Badania prowadzono w w¹wozie G³êboczka, po³o¿onym na po³udniowo-zachodnim zboczu £ysicy, w odleg³oœci ok. 0,7 km na SW od szczytu, na obszarze Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego (ryc. 2). Dnem w¹wozu, biegn¹cym równolegle do szczytu Pasma G³ównego, p³ynie okresowo niewielki strumyk, zasilany przez Ÿróde³ko po³o¿one w jego
najwy¿szej czêœci. W¹wóz ten ma ok. 1 km d³ugoœci i szero-koœæ od kilkunastu do kilkudziesiêciu metrów. Wcina siê w pod³o¿e na g³êbokoœæ od kilku do (miejscami) kilkunastu metrów. Rozszerzone ujœcie w¹wozu znajduje siê na skraju lasu przy szosie prowadz¹cej do wsi Œwiêta Katarzyna, ok. 100 m na po³udnie od skrzy¿owania z drog¹ do Kraj-na-Zagórza i pomnika poœwiêconego S. ¯eromskiemu, usytu-owanemu naprzeciwko tego skrzy¿owania (ryc. 3A, B – patrz str. 600).
W dolnej czêœci w¹wozu, w odleg³oœci ok. 250 m od szosy, znajduje siê ma³e ods³oniêcie cienko- i œrednio³awi-cowych, drobnoziarnistych piaskowców kwarcytowych z przewarstwieniami szarych mu³owców (ryc. 2, ods³. 1). Bieg i upad ods³oniêtych warstw wynosi 111/68S. Na prze-wa¿aj¹cym odcinku wy¿szej czêœæ w¹wozu, jego dno jest pokryte blokami piaskowców kwarcytowych o ró¿nych rozmiarach (ryc. 3C – patrz str. 600). W górnej czêœci, na przestrzeni kilkudziesiêciu metrów, w pó³nocnym zboczu w¹wozu, s¹ widoczne zag³êbienia o antropogenicznym pochodzeniu (N: 50°53'34.32"; E: 20°52' 56.34"). W kilku miejscach znajduj¹ siê tam ma³e ha³dy z nagromadzonymi bry³ami rudy ¿elaza o brunatnej barwie, wielkoœci od kil-kunastu do kilkudziesiêciu centymetrów (ryc. 3D–F – patrz str. 600). W wy¿szej czêœci w¹wozu, w odleg³oœci ok. 50 m na wschód od ha³d z rudami ¿elaza, w po³udniowym zboczu w¹wozu wystêpuje ma³a wychodnia czarnych i³owców (ryc. 2, ods³. 2). Podobne ska³y, których po³o¿enie warstw wynosi 101/54N, ods³aniaj¹ siê ok. 200 m dalej na wschód, w naj-Ryc. 2. Mapa topograficzna okolic £ysicy z lokalizacj¹ badanych ods³oniêæ i próbek
wy¿szej czêœci w¹wozu, na wysokoœci ok. 505 m n.p.m., u podnó¿a niewielkiej skarpy usytuowanej bezpoœrednio obok Ÿróde³ka (ryc. 2, ods³. 3) (N: 50°53'28.26"; E: 20°53'10.80"). W okresach suchych i ma³ego wyp³ywu wody ods³oniêcie to jest zamulone i niewidoczne. Uwi-dacznia siê jedynie po d³ugotrwa³ych opadach, w czasie wiêkszego wyp³ywu wody.
MATERIA£ I METODYKA BADAÑ
Celem wykonanych prac by³o przeprowadzenie badañ litologiczno-sedymentologicznych i paleontologiczno-straty-graficznych ska³ ods³aniaj¹cych siê w w¹wozie G³êboczka. Materia³ do badañ sedymentologicznych i petrograficznych stanowi³y próbki czarnych i³owców pochodz¹cych z nie-wielkiego ods³oniêcia zlokalizowanego w niszy Ÿródlisko-wej cieku, który p³ynie w¹wozem (ryc. 2, ods³. 3), a tak¿e ruda ¿elaza znaleziona na ha³dach sztolni badawczej, wykonanej na pocz¹tku XX w. (ryc. 2). Struktury sedy-mentacyjne analizowano na zg³adzonych powierzchniach wybranych próbek ska³, a ich cechy petrograficzne okreœ-lono w badaniach mikroskopowych p³ytek cienkich, w œwietle przechodz¹cym. I³owce badano tak¿e na zawar-toœæ pirytu w skaningowym mikroskopie elektronowym (SEM).
Bazuj¹ce na mikroflorze akritarchowej badania mikro-paleontologiczne przeprowadzono na podstawie czterech próbek z trzech lokalizacji (ryc. 2, ods³. 1–3). Próbki pobra-no zarówpobra-no z kompleksu mu³owcowo-piaskowcowego ods³aniaj¹cego siê w ni¿szej czêœci w¹wozu (ryc. 2, ods³. 1, pr. 1), jak i kompleksu czarnych i³owców z jego górnych partii (ryc. 2, pr. 2, 3a, b). Próbka 3 pochodzi³a dok³adnie z tego samego ods³oniêcia, z którego pobrano próbki do badañ sedymentologicznych i petrograficznych. Wszyst-kie badania mikropaleontologiczne realizowano przy u¿y-ciu standardowej metody preparacji. Wykorzystano proces rozpuszczania ska³ w silnych kwasach, HF (na zimno) oraz HCl (na zimo i na gor¹co). Uzyskany macerat filtrowano na filtrach propylenowych (15 µm), a nastêpnie koncentro-wano materiê organiczn¹ w cieczach ciê¿kich. W procesie maceracji nie stosowano ¿adnych substancji utleniaj¹cych, które mog³yby zafa³szowaæ obraz dojrza³oœci termicznej. Uzyskany koncentrat badano w œwietle przechodz¹cym, przy wykorzystaniu mikroskopu Olympus BX 51, a doku-mentacjê fotograficzn¹ sporz¹dzono za pomoc¹ mikroka-mery SC100 tej samej firmy. Preparaty wykorzystane do
realizacji badañ palinologicznych bêd¹ zdeponowane w kolekcji Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG-PIB w Kielcach.
BADANIA
LITOLOGICZNO-SEDYMENTOLOGICZNE I³owce
Przedmiotem badañ by³y czarne i³owce wystêpuj¹ce w górnej czêœci w¹wozu G³êboczka, których obecnoœæ udokumentowano na d³ugoœci ok. 200 m. Obserwacje tere-nowe wskazuj¹, ¿e na tym obszarze ich mi¹¿szoœæ wynosi prawdopodobnie nie mniej ni¿ 40 m. I³owce s¹ poziomo laminowane, z podrzêdnym udzia³em cienkich lamin i smug mu³owców, rzadziej bardzo drobnoziarnistych jasnosza-rych piaskowców, o gruboœci 0,1–10,0 mm, najczêœciej obocznie nieci¹g³ych (ryc. 4A, B). Obecny w tych osadach materia³ terygeniczny frakcji mu³owej i drobnopiaskowej jest laminowany poziomo i przek¹tnie, tworz¹c czêsto ma³e riplemarki o soczewkowatym kszta³cie (ryc. 4A). Laminy mu³owcowe, rzadziej piaskowcowe tworz¹ lokalnie zestawy z³o¿one z kilku lamin o ró¿nej gruboœci (ryc. 5A). Obecne w laminach mu³owcowych bardzo drobne ziarna kwarcu charakteryzuje brak uporz¹dkowania, dobra selekcja i s³aby stopieñ obtoczenia (ryc. 5B). W czarnych i³owcach nie napotkano skamienia³oœci œladowych. Badania wykonane w skaningowym mikroskopie elektronowym wykaza³y obec-noœæ w tych osadach ma³ych, kulistych struktur z³o¿onych z glinokrzemianów o œrednicy 3–8 µm, które mog¹ nale¿eæ do radiolarii, oraz brak pirytu.
Laminy i³owcowe powsta³y podczas sedymentacji z sus-pensji, natomiast mu³owcowe i piaskowcowe zosta³y utwo-rzone w efekcie dzia³alnoœci s³abych pr¹dów trakcyjnych. Rytmiczna sedymentacja lamin mu³owcowych i piaskowco-wych œwiadczy o cyklicznym dostarczaniu do zbiornika bar-dzo drobnej frakcji materia³u terygenicznego i odleg³ym usytuowaniu jego obszaru Ÿród³owego. Pod wzglêdem wiel-koœci uziarnienia materia³u okruchowego i struktur sedy-mentacyjnych, czarne i³owce z G³êboczki s¹ podobne do litofacji i³owcowych obecnych w obrêbie formacji ³upków z Gór Pieprzowych (Or³owski, 1975; Malec, 2010a).
Ruda ¿elaza
W pracy poœwiêconej geologii regionu ³ysogórskiego Czarnocki (1950) zamieœci³ krótk¹ informacjê o rudzie ¿elaza z w¹wozu G³êboczka. Wed³ug tego autora, po raz
Ryc. 4. I³owce z Glêboczki (powierzchnie zg³adzone). A, B – i³owce z cienkimi laminami i soczewkami mu³owcowymi oraz piaskowcowymi. Skala – 1 cm. Fot. J. Malec
Fig. 4. Claystone from the Glêboczka ravine (polished surface). A, B – claystone with thin laminae and lenses of mudstone and sandstone. Scale bar – 1 cm. Photo by J. Malec
pierwszy zosta³a ona tam odkryta na pocz¹tku XIX w., w okresie staszicowskim. PóŸniejsze zainteresowania tym z³o¿em, podjête przez Hutê Bankow¹ w 1922 r., pozwoli³y na wyjaœnienie ogólnych warunków jego wystêpowania. W z³o¿u przeciêtym przez sztolniê ujawniono, ¿e „ruda ¿elaza o charakterze limonitu tworzy pok³ad gniazdowy wœród miêkkich, pozbawionych uwarstwienia, kremowych ³upków mu³kowych”. Zjednoczenie Kopalñ Rud ¯elaza w Starachowicach wykona³o wówczas analizê sk³adu rudy, w której stwierdzono: Fe – 41,61%, Mn – 0,50%, P – 0,30%, SiO2– 18,36%. Prawdopodobnie z uwagi na ma³¹
wartoœæ ekonomiczn¹ z³o¿a nie prowadzono dalszych prac górniczych na tym terenie.
Z aktualnie wykonanych badañ wynika, ¿e kompleks rudonoœny z górnej czêœci w¹wozu G³êboczka wystêpuje w obrêbie strefy tektonicznej, ograniczonej od po³udnia czar-nymi i³owcami, a od pó³nocy – cienko- i œrednio³awicowymi piaskowcami kwarcytowymi z przewarstwieniami szarych
mu³owców. Warstwy pierwszego kompleksu zapadaj¹ na pó³noc, a drugiego na po³udnie (ryc. 2). Na tych ostatnich, le¿¹ z niezgodnoœci¹ tektoniczn¹ grubo³awicowe piaskowce formacji z Wiœniówki, których ³awice zapadaj¹ na pó³noc. Seria osadów „³upków mu³kowych” z gniazdami rudy ¿ela-za jest najprawdopodobniej lateralnie nieci¹g³a, o gruboœci do kilku i d³ugoœci do kilkudziesiêciu metrów. Wyra¿any by³ pogl¹d, ¿e ruda ¿elaza z G³êboczki reprezentuje syn-genetyczne syderyty i sferosyderyty pok³adowe, utlenione w strefie wietrzenia (Fija³kowska, Fija³kowski, 1963).
Wstêpne badania petrograficzne wskazuj¹, ¿e wystê-puj¹ca w G³êboczce ruda ¿elaza jest z³o¿ona g³ównie z tlenków i wodorotlenków ¿elaza, w tym goethytu i roz-proszonego hematytu, tkwi¹cych w masie ilasto-¿elazistej. Wœród sk³adników rudy s¹ obecne inkorporowane tekto-nicznie ma³e porwaki ska³ ilastych, w których wystêpuje rozproszony, sprasowany metamorficzny kwarc, u³o¿ony wspó³kszta³tnie do laminacji (ryc. 6A, B).
Ryc. 5. I³owiec z G³êboczki w obrazie mikroskopowym. A – cienkie laminy mu³owcowe (jaœniejsze) w obrêbie lamin i³owcowych (ciemniejsze); B – fragment laminy mu³owcowej z bardzo drobnymi ziarnami kwarcu o dobrym wysortowaniu i s³abym obtoczeniu; nikole skrzy¿owane. Fot. W. Trela
Fig. 5. Transmitted-light photomicrographs of thin sections from the G³êboczka ravine claystone. A – thin laminae of mudstone (lighter in colour) in a darker claystone lamina; B – part of a mudstone lamina with well-sorted and poorly-rounded fine-grained quartz. Crossed nicols. Photo by W. Trela
Ryc. 6. Ruda ¿elaza z w¹wozu G³êboczka w obrazie mikroskopowym. A – w obrêbie masy ilasto-¿elazistej (m) goethyt (g), hematyt (h) oraz porwak ska³ ilastych z tlenkami i wodorotlenkami ¿elaza (p) i metamorficznymi kwarcami (q); B – fragment porwaka ska³ ilastych z tlenkami i wodorotlenkami ¿elaza (p) oraz metamorficznymi kwarcami (q). Fot. Z. Migaszewski
Fig. 6. Transmitted-light photomicrographs of iron ore thin sections from the Gleboczka ravine: A – goethite (g), hematite (h), shard of claystone with iron oxyhydroxide (p) and metamorphic quartz (q) in the ferruginous-clay matrix; B – piece of clay rock shard with iron oxyhydroxide (p) and metamorphic quartz. Photo by Z. Migaszewski
Geneza powstania z³o¿a nie zosta³a dotychczas wyjaœ-niona. Jest ono najprawdopodobniej wtórne, o czym œwiad-czy dominacja tlenowych zwi¹zków ¿elaza, wskazuj¹cych na znacz¹cy udzia³ procesów wietrzeniowych.
BADANIA STRATYGRAFICZNE Liczebnoœæ zespo³ów mikroflorystycznych Spoœród czterech próbek pobranych z niewielkich ods³oniêæ w w¹wozie G³êboczka (ryc. 2) w trzech znalezio-no stosunkowo liczne i zró¿nicowane zespo³y mikroflory akritarchowej. Pozytywne próbki pochodz¹ z kompleksu czarnych i³owców ods³aniaj¹cych siê w górnym odcinku w¹wozu. W próbce pobranej z niszy Ÿródliskowej (ryc. 2, ods³. 3) liczebnoœæ palinoflory by³a wyraŸnie wy¿sza (siê-ga³a kilkuset okazów w preparacie) ni¿ w próbce pobranej z ni¿szej czêœci w¹wozu (ods³oniêcia 2), gdzie znaleziono „jedynie” kilkadziesi¹t okazów w jednym preparacie.
Poniewa¿ z ods³oniêcia w niszy Ÿródliskowej pobrano dwie próbki, w celu unikniêcia problemów z identyfikacj¹ i loka-lizacj¹ poszczególnych okazów w preparatach, opisano je jako 3a i 3b (ryc. 2; tab. 1).
Stan zachowania mikroflory
Znajdowane mikroszcz¹tki organiczne charakteryzuj¹ siê bardzo ciemn¹ barw¹ – ciemnobr¹zow¹ do czarnej (ryc. 7). Obserwacje te dowodz¹, ¿e ska³a i zawarta w niej materia organiczna by³a poddana oddzia³ywaniu wysokiej tempera-tury, znacznie przekraczaj¹cej 150°C. Taki wysoki stopieñ dojrza³oœci termicznej palinomorf jest bardzo charaktery-styczny dla wszystkich ska³ kambryjskich w regionie ³yso-górskim Gór Œwiêtokrzyskich, a szczególnie dla ska³ formacji ³upków z Gór Pieprzowych (Szczepanik, 1997, 2007). Pomimo wysokiego stopnia przemian termicznych materii organicznej, stan zachowania mikroflory jest zaskakuj¹co dobry. Akritarchy nie wykazuj¹ wiêkszych Tab. 1. Wystêpowanie akritarch w badanych próbkach
Table 1. Acritarch taxa in the investigated samples
Taksony Taxa
Próbka 1
Sample 1 Próbka 2Sample 2 Próbka 3aSample 3a Próbka 3bSample 3b
? Acrum sp. – – – +
Adara sp. – + – –
Aranidium sp. – – + +
Comasphaeridium sp. – + + +
Cristallinium cambriense (Slavikova) Vanguestaine, 1978 – + + +
Cristallinium cf. cambriense (Slavikova) Vanguestaine, 1978 – – + +
Cristallinium sp. – + + +
Cymatiogalea ssp. – + + +
? Dictyotidium sp. – – + –
Heliosphaeridium lanceolatum (Vanguestaine) Moczyd³owska, 1998 – + – –
Heliosphaeridium sp. – + + + Impluviculus sp. – – + – Leiosphaeridia sp. ? + + + ? Lophosphaeridium sp. – – + – Multiplicisphaeridium sp. – + + + Polygonium sp. – – – +
Retisphaeridium ovillense (Cramer et Diez) Vanguestaine, 2002 – + + +
Retisphaeridium dichamerum Staplin, Jansonius et Pottock, 1965 – + + +
Retisphaeridium sp. – + + +
Stelliferidium ssp. – + + +
Symplasosphaeridium sp. – – + +
Timofeevia densa Palacios, 2015 – + – –
Timofeevia lancarae (Cramer et Diez) Vanguestaine, 1978 – – + +
Timofeevia cf. lancarae (Cramer et Diez) Vanguestaine, 1978 – – + +
Timofeevia microretis Martin in Martin et Dean, 1981 – – + –
Timofeevia pentagonalis (Vanguestaine) Vanguestaine, 1978 – – + +
Timofeevia phosphoritica Vanguestaine, 1978 – + + +
Timofeevia sp. – + + +
Vulcanisphaera cf. cantabrica Palacios, 2015 – + + +
Vulcanisphaera spinulifera (Volkova) Parsons et Anderson, 2000 – + + +
Vulcanisphaera cf. turbata Martin in Martin et Dean, 1981 – – + +
Vulcanisphaera sp. – + + +
œladów zniszczeñ mechanicznych. Wyrostki i inne wiêksze elementy rzeŸby s¹ z regu³y zachowane, chocia¿ wysoka temperatura doprowadzi³a do zniszczenia bardziej delikat-nych elementów morfologiczdelikat-nych, co ograniczy³o mo¿li-woœæ oznaczeñ taksonomicznych na poziomie gatunkowym. Na powierzchni badanych palinomorf nie obserwuje siê, powszechnych w innych osadach kambru, zniszczeñ spo-wodowanych krystalizacj¹ pirytu. Znacz¹ce zró¿nicowa-nie taksonomiczne badanych zespo³ów oraz stosunkowo du¿a liczebnoœæ palinomorf, mo¿e œwiadczyæ o istnieniu dobrych warunków dla bytowania mikrofitoplanktonu. Tego typu zespo³y palinomorf z regu³y wystêpuj¹ w mo-rzach typu szelfowego. W osadach tworz¹cych siê zarówno w p³ytszych, jaki i w g³êbszych œrodowiskach, zwykle spotyka siê mniej zró¿nicowane zespo³y akritarchowe (por. Jacob-son, 1979; Molyneux, 2009). Mimo po³o¿enia ods³oniêæ czarnych i³owców w bezpoœredniej bliskoœci strefy tekto-nicznej nie odnotowano w badanym materiale mikroflory-stycznym œladów spêkañ i innych odkszta³ceñ, bêd¹cych efektem naprê¿eñ tektonicznych.
Charakterystyka taksonomiczna
Zespó³ akritarchowy pochodz¹cy z trzech próbek po-branych z czarnych i³owców jest bardzo podobny (tab. 1; ryc. 7). Zdecydowanie dominuj¹ formy o charakterystycznej poligonalnej strukturze powierzchni cia³ka centralnego. Reprezentuj¹ one rodzaje: Retisphaeridium, Cristallinium,
Timofeevia i Vulcanisphaera. Poœród nich najliczniej
wy-stêpuje gatunek Timofeevia phosphoritica (ryc. 7: 16, 17), a w drugiej kolejnoœci Vulcanisphaera spinulifera (ryc. 7: 25, 26). Du¿o jest tak¿e form o poligonalnej powierzchni cia³ka centralnego, ale pozbawionych wyrostków. Mog¹ one reprezentowaæ rodzaje: Retisphaeridium, Cristallinium b¹dŸ Dictyotidium (ryc. 7: 6–10). Z uwagi na zniszczenie drobnych elementów morfologicznych, w wiêkszoœci badanych okazów reprezentuj¹cych tê grupê palinomorf, nie ma mo¿liwoœci ich dok³adniejszego oznaczenia. Licz-nie reprezentowane (kilkadziesi¹t okazów) s¹ tak¿e formy z du¿ym, polarnie po³o¿onym otwarciem cia³ka centralne-go, zaliczane do nieformalnej grupy „galeate”. Reprezen-tuj¹ one rodzaje Stelliferidium i Cymatiogalea (ryc. 7: 28–35). W przypadku tych form, nie by³o mo¿liwoœci
oznaczenia na poziomie gatunkowym, a czêsto nawet rodzajowym. Nie wynika to jednak ze s³abego stanu zacho-wania okazów, ale jest zwi¹zane z faktem, ¿e systematyka tych taksonów bazuje na bardzo drobnych ró¿nicach mor-fologicznych, najczêœciej s³abo zachowanych w kopalnym materiale. Dosyæ czêsto poœród obserwowanych akritarch mo¿na dostrzec zró¿nicowane morfologicznie
Multiplici-sphaeridium (ryc. 8: 15), których nie oznaczano na
pozio-mie gatunkowym. Stosunkowo rzadko s¹ obecne w badanych próbkach Leiosphaeridia i inne, zwykle popular-ne w osadach kambru, formy sferomorficzpopular-ne. Wszystkie rozpoznane w zespole z G³êboczki taksony akritarchowe ilustruj¹ fotografie na rycinie 7.
Regionalne porównania mikroflorystyczne Zespo³y rozpoznane w i³owcach kambryjskich spod £ysicy, s¹ bardzo typowe dla pogranicza kambru „œrodkowe-go” oraz „górne„œrodkowe-go” na obszarze prawie wszystkich kambryj-skich paleokontynentów. Nieopodal obszaru badañ, ale ju¿ poza £ysogórami, w kamienio³omie Wiœniówka Ma³a rozpo-znano praktycznie identyczny zespó³ akritarchowy (Moczyd³owska w: Kowalczewski i in., 1986; ¯yliñska i in., 2006; Szczepanik, 2009), który od asocjacji spod £ysicy ró¿ni siê jedynie mniejsz¹ iloœci¹ form z rodzajów
Cristallinium i Retisphaeridium oraz nieco mniejszym
stopniem dojrza³oœci termicznej.
W strefie Narol–Bi³goraj, która wydaje siê byæ bezpo-œrednim przed³u¿eniem regionu ³ysogórskiego w kierunku kratonu wschodnioeuropejskiego, analogiczn¹ asocjacjê palinomorf znaleziono w sp¹gu wiercenia Narol PIG 2 (Szczepanik, 2015). Zespó³ akritarchowy z tego profilu, charakteryzuje zbli¿ony sk³ad taksonomiczny i podobny, wysoki stopieñ dojrza³oœci termicznej, do zespo³u mikro-florystycznego z G³êboczki. Pozwala to na poparcie tezy o strukturalnej bliskoœci regionu ³ysogórskiego oraz strefy Narol–Bi³goraj. Mikroflora z Narola jest szczególnie cen-na dla korelacji biostratygraficznych, poniewa¿ zcen-naleziono j¹ w ska³ach, w których s¹ obecne tak¿e trylobity, doku-mentuj¹ce obecnoœæ najni¿szego furongu (Jendryka-Fu-glewicz, 1995).
Analogiczna mikroflora akritarch, znaleziona zosta³a tak¿e w kilku wierceniach wykonanych na po³udniowy Ryc. 7. Zespó³ akritarchowy z w¹wozu G³êboczka
Fig. 7. Acritarch assemblage from the G³êboczka ravine
1 – Leiosphaeridia sp., pr./sample 3a, M24_1; 2 – Aranidium sp., pr./sample 3a, K39; 3 – Symplasosphaeridium sp., pr./sample 3a, J39, 4 – Comasphaeridium sp., pr./sample 3b, Q41_4; 5 – ?Acrum sp., pr./sample 3b, Q32_1; 6 – Retisphaeridium ovillense (Cramer et Diez) Vanguestaine, 2002, pr./sample 3b, K31_4; 7 – R. dichamerum Staplin, Jansonius et Pottock, 1965, pr./sample 3a, W37; 8, 9 – Cristallinium cambriense (Slavikova) Vanguestaine, 1978, 8 – pr./sample 3b, G36, 9 – pr./sample 2, H29; 10 – ?Dictyotidium sp. pr./sample 3a, V38; 11 – Polygonium sp., pr./sample 3b, L34; 12 – Adara sp., pr./sample 2, Y39_1; 13 – Impluviculus sp., pr./sample 3a, Q42_1; 14 – Heliospha -eridium lanceolatum (Vanguestaine) Moczyd³owska, 1998, pr./sample 2, Q45; 15 – Multiplicispha-eridium sp., pr. (sample) 3a, U37_4; 16, 17 – Timofeevia phosphoritica Vanguestaine, 1978, 16 – pr./sample 3a, F42, 17 – pr./sample 3b, Y42; 18 – T. densa Palacios, 2015, pr./sample 2, K37_4; 19 – T. microretis Martin in Martin et Dean, 1981, pr./sample 3a, L39; 20 – T. lancarae (Cramer et Diez) Vanguestaine, 1978, pr./sample 3b, U42_1; 21 – T. cf. lancarae (Cramer et Diez) Vanguestaine, 1978, pr./sample 3b, J38_3; 22 – T. pentagonalis (Vangu-estaine) Vanguestaine, 1978, pr./sample 3b, G41; 23 – Vulcanisphaera sp., pr./sample 2, K38; 24 – V. cf. cantabrica Palacios, 2015, pr./sample 3b, Q39_3; 25, 26 – V. spinulifera (Volkova) Parsons et Anderson, 2000, 25 – pr./sample 3b, G38_3, 26 – pr./sample 3b U42_1; 27 – V. cf. turbata Martin in Martin et Dean, 1981, pr./sample 3b, L29; 28–30 – Stelliferidium sp.: 28 – pr./sample 3b, C37_1, 29 – pr./sample 3b, L38, 30 – pr./sample 3a, R31_3, L38; 31–35 – Cymatiogalea sp.: 31 – pr./sample 2R26, 32 – pr./sample 3a, Q44, 33 – pr./sample 3a, R41, 34 – pr./sample 3a, T44, 35 – pr./sample 3a, K29. Skala/Scale bar – 10 µm. Kolekcja/Collection PIG-PIB Kielce 2378 (3a), 2379 (3b), 2380 (2)
¬
wschód od Gór Œwiêtokrzyskich, w strefie peryferyjnej masywu ma³opolskiego (ryc. 8, zesp. V) (Jachowicz-Zda-nowska, 2011). W porównaniu z zespo³ami z regionu ³yso-górskiego Gór Œwiêtokrzyskich, akritarchy z tych wierceñ s¹ w znacznie mniejszym stopniu zmienione termicznie. Podobne, ró¿ni¹ce siê jednak brakiem form reprezen-tuj¹cych rodzaje Timofeevia i Vulcanisphaera, asocjacje mikroflorystyczne rozpoznano tak¿e na obszarze Górnego Œl¹ska (Moczyd³owska, 1998; Jachowicz-Zdanowska, 2013) oraz w syneklizie peryba³tyckiej na kratonie wschodnioeuro-pejskim (Szczepanik, 2000).
W po³o¿onych dalej na wschód obszarach kratonu wschodnioeuropejskiego zespo³y mikroflory akritarcho-wej, o sk³adzie taksonomicznym bardzo zbli¿onym do zespo³ów z G³êboczki, zosta³y rozpoznane w wierceniach zg³êbionych na obszarze syneklizy moskiewskiej oraz w rejonie Sankt Petersburga (Volkova, 1990). Obecna tam mikroflora z licznymi Vulcanisphaera spinulifera i V.
tur-bata, a tak¿e Timofeevia phosphoritica oraz T. lancarae,
zosta³a zaliczona do lokalnej zony WK1 (Volkova, 1990; Volkova, Kiryanov, 1995), datowanej na pogranicze kam-bru œrodkowego i górnego (ryc. 8). W stosunku do mate-Ryc. 8. Korelacja biostratygraficzna nowego zespo³u akitarchowego z poziomami wy¿szego kambru
ria³u z Gór Œwiêtokrzyskich, zespó³ WK1 charakteryzuje siê brakiem form „galeate”, obecnych w G³êboczce, w pro-filu Ma³ej Wiœniówki i w przysp¹gowym odcinku propro-filu wiercenia Narol PIG 2.
Na obszarze wschodniej Kanady, zespo³y akritarchowe z pogranicza kambru œrodkowego i górnego udokumento-wano na obszarze Nowej Funlandii (Martin, Dean, 1981, 1988; Parsons, Andreson, 2000) oraz Nowej Szkocji (Pala-cios i in., 2009). Dziêki obecnoœci trylobitów mo¿liwe by³o ustalenie wieku tych zespo³ów, których sk³ad taksono-miczny jest bardzo zbli¿ony do asocjacji mikroflorystycz-nej z G³êboczki. Fauna ze wschodniej Kanady (ryc. 8, górna czêœæ zony A2) dokumentuje obecnoœæ najwy¿szej czêœci trzeciego oddzia³u kambru i najni¿szego furongu, z tym ¿e warstwy, w których stwierdzono wystêpowanie akritarch z grupy „galeate” s¹ tam uznawane ju¿ za furong. Podobnie jak w Górach Œwiêtokrzyskich, w ska³ach kambru kanadyjskiego najliczniej s¹ reprezentowane formy z ro-dzajów: Timofeevia, Vulcanisphaera, Cristallinium,
Stelli-feridium i Cymatiogalea.
Zespo³y palinologiczne bardzo podobne do akritarch z G³êboczki rozpoznano tak¿e w osadach najwy¿szej czêœci profilu trzeciego oddzia³u kambru i najni¿szego furongu w Górach Kantabryjskich (NW Hiszpania) (Palacios, 2015). Zespó³ z G³êboczki, z licznymi formami z rodzaju Timofeevia i Vulcanisphaera, jest podobny do akritarch z poziomu IMC6 oraz pochodz¹cych z nieco m³odszych warstw z formacji Barrios, korelowanych z najwy¿szym piêtrem trzeciego oddzia³u kambru, a tak¿e czêœciowo z osadami uznawany-mi ju¿ za furong (ryc. 8).
Analogiczna do ³ysogórskiej mikroflora akritarchowa jest obecna tak¿e w kambrze pó³nocnej Norwegii (kaledo-nidy skandynawskie) (Welsch, 1986), w paleozoicznych masywach pó³nocnej Francji i Belgii (Vanguestaine, 1974; Ribecai, Vanguestaine, 1993; Vanguestaine, Leonard, 2005), Irlandii (Brück, Vanguestaine, 2004), Szwecji (Bagnoli i in., 1988), pó³nocnej Afryki (Vanguestaine, van Looy, 1983) i innych obszarów (ryc. 8).
Zespo³y mikroflorystyczne, bardzo podobne do asocja-cji znalezionej w w¹wozie G³êboczka, s¹ rozpoznawane na obszarze prawie ca³ego œwiata. Akritarchy s¹ zatem bardzo u¿yteczne w korelacji osadów kambru obecnych na ró¿-nych obszarach. Ich znaczenie podnosi fakt, ¿e wystê-puj¹ca w tym samym czasie fauna trylobitowa cechuje siê silnym prowincjonalizmem.
Wiek badanych osadów w œwietle danych palinologicznych
Analiza zasiêgów stratygraficznych akritarch z w¹wozu G³êboczka pozwala na zaliczenie wystêpuj¹cej tutaj aso-cjacji mikroflorystycznej do œcis³ego pogranicza trzeciego oddzia³u kambru i furongu, co w tradycyjnym, i powszech-nie stosowanym w Górach Œwiêtokrzyskich podziale chro-nostratygraficznym odpowiadaj¹ najni¿szemu poziomowi kambru górnego. W lokalnym schemacie biostratygraficz-nym zespó³ ten mo¿na uznaæ za odpowiednik zony M-IV (Szczepanik, 2009). Znalezienie w sp¹gu otworu wiertni-czego Narol PIG 2 przewodnich trylobitów (Jendryka-Fu-glewicz, 1995) wraz z asocjacj¹ palinologiczn¹ bardzo podobn¹ do zespo³u z G³êboczki (Szczepanik, 2015), pozwala na datowanie wieku badanych i³owców na
bezpo-œrednie pogranicze trzeciego oddzia³u kambru i furongu, b¹dŸ te¿, co wydaje siê bardziej prawdopodobne, na najni¿-szy furong (ryc. 8).
PODSUMOWANIE
Na po³udniowym zboczu £ysicy, w niewielkiej od-leg³oœci od grani £ysogór (ok. 200–300 m), udokumento-wano obecnoœæ kompleksu czarnych i³owców podobnych do litofacji i³owcowych formacji ³upków z Gór Pieprzo-wych, z warstwami nachylonymi na pó³noc. Granicz¹ one od pó³nocy wzd³u¿ strefy tektonicznej z kompleksem cienko-i œredncienko-io³awcienko-icowych pcienko-iaskowców kwarcytowych zapa-daj¹cych na po³udnie. Na te ostatnie s¹ najprawdopodobniej nasuniête grubo³awicowe piaskowce formacji z Wiœniów-ki, buduj¹ce szczytowe partie £ysogór. W obrêbie strefy tektonicznej ograniczaj¹cej od pó³nocy czarne i³owce, wystêpuj¹ koncentracje rudy ¿elaza w postaci wietrzenio-wej czapy ¿elaznej.
W wyniku prowadzonych prac, po raz pierwszy w ponad 100-letniej historii badañ geologicznych Pasma £ysogór, udokumentowano w wystêpuj¹cych tam ska³ach obecnoœæ organicznych mikroskamienia³oœci z grupy Acri-tarcha. Pozwalaj¹ one na datowanie badanych osadów na dolny furong (starsza czêœæ górnego kambru). Bogata aso-cjacja mikroflorystyczna daje mo¿liwoœæ korelacji ze ska³ami zbli¿onego wieku wystêpuj¹cymi na ró¿nych paleo-kontynentach. Jest to szczególnie istotne, poniewa¿ trylo-bity, najwa¿niejsze dla badañ biostratygraficznych skamie-nia³oœci kambru, cechuj¹ siê znacznym prowincjonalizmem. Obecnoœæ w i³owcach z G³êboczki, przypominaj¹cych osady formacji ³upków z Gór Pieprzowych, mikroflory bardzo podobnej do znanej z ni¿szej czêœci profilu formacji pias-kowców z Wiœniówki, mo¿e wskazywaæ na czêœciow¹ rów-nowiekowoœæ tych osadów.
Autorzy sk³adaj¹ podziêkowanie Dyrekcji Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego za wyra¿enie zgody na prowadzenia badañ geologicznych na terenie £ysogór. Dziêkujemy prof. dr. hab. Zdzis³awowi Migaszewskiemu za korektê tekstu w j. angielskim, dr. hab. Wies³awowi Treli i mgr. in¿. Dominikowi Szrekowi za wykonanie zdjêæ p³ytek cienkich i badañ w mikroskopie skanin-gowym, a in¿. Mariuszowi Wrzoskiewiczowi za wykonanie naszlifów i szlifów. Bardzo dziêkujemy prof. Ma³gorzacie Moczyd³owskiej-Vidal oraz anonimowemu Recenzentowi za szereg cennych uwag i sugestii, które wykorzystano w ostatecz-nej wersji publikacji.
LITERATURA
BAGNOLI G., STOUGE S., TONGIORGI M. 1988 – Acritarchs and conodonts from the Cambro-Ordovician Furuhall (Kopingsklint) section (Oland, Sweden). Riv. Ital. Paleontol. Stratigr., 94: 163–248.
BODZIOCH A. 2000 – Pseudoskamienia³oœci Corallicyathida z kambru £ysogór. Inst. Geol. UAM, 9: 39–46.
BRÜCK P.M., VANGUESTAINE M. 2004 – Acritarchs from the Lower Palaeozoic succession on the south County Wexford coast, Ireland: new age constraints for the Cullenstown Formation and the Cahore and Rib-band Groups. Geol. J., 39: 199–224.
CZARNOCKI J. 1919 – Stratygrafia i tektonika Gór Œwiêtokrzyskich. Stratygrafia i tektonika staropaleozoicznych utworów Gór Œwiêtokrzy-skich (kambr, sylur, dewon dolny). Pr. Tow. Nauk. Warszaw., 28: 1–172. CZARNOCKI J. 1927 – Kambr i jego fauna w œrodkowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Sprawozd. Pañstw. Inst. Geol., 4: 189–207.
CZARNOCKI J. 1947 – Przewodnik XX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Górach Œwiêtokrzyskich w r. 1947. Rocz. Pol. Tow. Geol., 17: 237–299.
JACOBSON S.R. 1979 – Acritarchs as paleoenvironmental indicators in Middle and Upper Ordovician rocks from Kentucky, Ohio and New York. J. Paleont., 53: 1197–1212.
JENDRYKA-FUGLEWICZ B. 1995 – Wyniki badañ brachiopodów z pro-filu kambru otworu Narol PIG 2 i Dyle IG 1 (po³udniowa Lubelszczyzna). Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 51: 4–6.
KOWALCZEWSKI Z. 1975 – Tektonika i tektogeneza paleozoiku i mezozoiku Gór Œwiêtokrzyskich. Studium strukturalne Pasma Mas³owskiego i Klonowskiego. Nar. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Kielce. KOWALCZEWSKI Z. 1994 – The Holy Cross Mts. in the Early Paleozoic. [W:] Europrobe Trans European Suture Zone Workshop Kielce, Poland. Excursion Guidebook: 1–18.
KOWALCZEWSKI Z. 2000a – Litostratygrafia, palegeografia, facje i tektonika kambru œwiêtokrzysko-nidziañskiego (zagadnienia podsta-wowe i stan ich znajomoœci). Pr. Inst. Geogr. WSP Kielce, 4: 7–56. KOWALCZEWSKI Z. 2000b – Wybrane problemy geologii Pasma G³ównego Gór Œwiêtokrzyskich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 56: 138–140.
KOWALCZEWSKI Z., SALWA S. 2009 – Zarys rozwoju budowy geolo-gicznej Gór Œwiêtokrzyskich. [W:] Ludwikowska-Kêdzia M., Wiatrak M. (red.), Znane fakty – nowe interpretacje w geologii i geomorfologii Gór Œwiêtokrzyskich. Mat. Konf., Kielce 2009: 9–20.
KOWALCZEWSKI Z., LISIK R., CHLEBOWSKI R. 1976 – Nowe dane o budowie geologicznej okolic Opatowa. Biul. Inst. Geol., 296: 167–200. KOWALCZEWSKI Z., KULETA M., LISIK R., MOCZYD£OWSKA M. 1986 – Nowe dane o ska³ach kambru i dolnego ordowiku z okolic Wiœ-niówki w Górach Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol., 30: 201–228. KOWALCZEWSKI Z., ROMANEK A., STUDENCKI M. 1990 – Mapa geologiczna odkryta paleozoiku Gór Œwiêtokrzyskich 1 : 200 000. Nar. Arch. PIG-PIB, Kielce.
KOWALCZEWSKI Z., ¯YLIÑSKA A., SZCZEPANIK Z. 2006 – Kambr w Górach Œwiêtokrzyskich w: Procesy i zdarzenia w historii geologicz-nej Gór Œwiêtokrzyskich [W:] Sk¹pski S., ¯yliñska A. (red.), 77 Zjazd Pol. Tow. Geol., Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca 2006, materia³y konferencyjne: 14–27.
MALEC J. 2007 – Uwagi o skamienia³oœciach kambru w formacji pia-skowców z Wiœniówki. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 63: 91–93. MALEC J. 2008 – Cambrian pseudofossils from the Holy Cross Mounta-ins (Poland) from the collection of W³odzimierz Sedlak. [W:] 9th
Paleon-tological Conference Warszawa, 10–11 October 2008. Abstracts: 56–57. MALEC J. 2010a – Charakterystyka litologiczno-sedymentologiczna osadów kambru Gór Pieprzowych. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 66: 23–26.
MALEC J. 2010b – Sekwencja kambru w profilu Jurkowice–Opatów. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 66: 27–29.
MARTIN F., DEAN W.T. 1981 – Middle and Upper Cambrian and Lower Ordovician acritarchs from Random Island, eastern Newfoundland. Geol. Surv. Canada, Bull., 343: 1–43.
MARTIN F.. DEAN W.T. 1988 – Middle and Upper Cambrian acritarch and trilobite zonation at Manuels River and Random Island, eastern Newfoundland. Geol. Surv. Canada, Bull., 381: 1–91.
MASTELLA L., MIZERSKI W. 2002 – Budowa geologiczna jednostki ³ysogórskiej (Góry Œwiêtokrzyskie) na podstawie analizy zdjêæ radaro-wych. Prz. Geol., 50: 767–772.
MIZERSKI W. 1979 – Tectonics of the £ysogóry unit in the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: 1–38.
MIZERSKI W. 1995 – Geotectonic evolution of the Holy Cross Mts, in central Europe. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 372: 1–47.
nej Góry Wiœniówki (Góry Œwiêtokrzyskie). Prz. Geol., 43: 11–14. PALACIOS T. 2015 – Acritarch assemblages from the Oville and Barrios Formations, northern Spain: A pilot proposal of a Middle Cambrian (Series 3) acritarch biozonation in northwestern Gondwana. Rev. Palaeobot. Palynol., 219: 71–105.
PALACIOS T., JENSEN S., BARR S.M., WHITE C.E. 2009 – Acritarchs from the MacLean Brook Formation, south eastern Cape Breton Island, Nova Scotia, Canada: New data on Middle Cambrian–Lower Furongian acritarch zonation. Palaeogeogr., Palaeoclimatol., Palaeoecol., 273: 123–141. PARSONS M.G., ANDERSON M.M. 2000 – Acritarch microflora suc-cession from the Late Cambrian and Ordovician (early Tremadoc) of Random Island, eastern Newfoundland, and its comparison to coeval microfloras, particularly those of the East. Am.Assoc. Stratigr. Palynolo-gists, Contribut. Series, 38: 1–123.
RIBECAI C., VANGUESTAINE M. 1993 – Latest Middle–Late Cambrian acritarchs from Belgium and northern France. Spec. Pap.Palaeontol., 48: 45–55.
SALWA S. 2006 – Wstêpna charakterystyka strukturalno-petrograficzna fyllitów z Podm¹chocic w regionie ³ysogórskim Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 54: 513–520.
SALWA S. 2009 – Tektonika ska³ staropaleozoicznych regionu ³ysogór-skiego Gór Œwiêtokrzyskich. [W:] Ludwikowska-Kêdzia M., Wiatrak M. (red.), Znane fakty – nowe interpretacje w geologii i geomorfologii Gór Œwiêtokrzyskich. Mat. Konf., Kielce 2009: 72–74.
SAMSONOWICZ J. 1916 – Kambr i kambrosylur Gór Œwiêtokrzyskich. Materia³y do geologii Gór Œwiêtokrzyskich. Spraw. TNW, 9: 321–351. SAMSONOWICZ J. 1934 – Objaœnienie arkusza Opatów. Ogólna Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 1–117.
SEDLAK W. 1975 – Some aspects on the stratigraphy and taxonomy of Cambrian fauna on Lysa Góra (the Œwiêtokrzyskie Mountains, Central Poland). [W:] Second symposium international sur les coraux et recife corallines fossils. Paris, September 1975: 42–48.
SEDLAK W. 1980 – Cambrian megascopic alga – like forms accompany-ing Corallicyathida in quartzite beds of £ysa Góra. Acta Palaeont. Pol., 25: 669–670.
STUPNICKA E. 1988 – Charakter i geneza dyslokacji œwiêtokrzyskiej. Prz. Geol., 36: 40–46.
SZCZEPANIK Z. 1997 – Preliminary results of thermal alteration inve-stigations of the Cambrian acritarchs in the Holy Cross Mts. Geol. Quart., 41: 257–264.
SZCZEPANIK Z. 2000 – The Cambrian of the western part of the Pome-ranian Caledonides foreland, Peribaltic Syneclise; microfloral evidence. Geol. Quart., 44: 261–273.
SZCZEPANIK Z. 2001 – Acritarchs from Cambrian deposits of the southern part of the £ysogóry Unit in the Holy Cross Mountains, Poland. Geol. Quart., 45: 117–130.
SZCZEPANIK Z. 2007 – Regionalny gradient paleotermiczny w zapisie palinologicznym starszego paleozoiku i dewonu Gór Œwiêtokrzyskich. [W:] ¯yliñska A. (red.), XX Konf. Nauk. Paleobiologów i Biostratygra-fów PTG, Œw. Katarzyna pod £ysic¹ 10–13 wrzeœnia 2007: 129–132. SZCZEPANIK Z. 2009 – Biostratygrafia akritarchowa kambru œwiêto-krzyskiego– raport wstêpny. [W:] Ludwikowska-Kêdzia M., Wiatrak M. (red.), Znane fakty – nowe interpretacje w geologii i geomorfologii Gór Œwiêtokrzyskich, Mat. Konf., Kielce 2009: 21–38.
SZCZEPANIK Z. 2010 – Succession of the acritarchs assemblages in Cambrian of the Holy Cross Mts. (Central Poland). CIMP Joint Meeting
Spores/Pollen and Acritarch Subcomissions, Abstracts. Warsaw, Poland: 70–75.
SZCZEPANIK Z. 2014 – Acritarch assemblages in Cambrian mudrocks from the Holy Cross Mountains (Poland) and their stratigraphic signifi-cance. Geoshale – Book of Abstracts, Warsaw, Polish Geological Institu-te – National Research InstituInstitu-te: 82.
SZCZEPANIK Z. 2015 – Stratygrafia utworów furongu na podstawie mikroflory akritarchowej. [W:] Paczeœna J., Sobieñ K. (red.), Profile G³êb. Otw. Wiert. Pañstw. Inst. Geol., 143, Narol IG 1, PIG 2: 76–95. SZCZEPANIK Z., ¯YLIÑSKA A., SALWA S. 2004 – Nowe stanowisko utworów kambru górnego w zachodniej czêœci regionu ³ysogórskiego Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 52: 131–134.
TOMCZYKOWA E. 1968 – Stratygrafia osadów najwy¿szego kambru w Górach Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 54: 1–85.
TRELA W. 2006 – Litostratygrafia ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 54: 622–631.
TRELA W., MALEC J., PODHALAÑSKA T., SZCZEPANIK Z. 2015a – Profil litologiczno-stratygraficzny otworu wiertniczego Wilków 1. [W:] Trela W. (red.), Profile G³êb. Otw. Wiert. Pañstw. Inst. Geol., 147, Wil-ków 1, Daromin IG 1: 14–18.
TRELA W., MALEC J., PODHALAÑSKA T., SZCZEPANIK Z. 2015b – Profil litologiczno-stratygraficzny otworu wiertniczego Daromin IG 1. [W:] Trela W. (red.), Profile G³êb. Otw. Wiert. Pañstw. Inst. Geol., 147, Wilków 1, Daromin IG 1: 19–22.
VANGUESTAINE M. 1974 – Especes zonales d’Acritarches du Cam-bro-Tremadocien de Belgique et de l’Ardenne francaise. Rev. Palaeobot. Palynol., 18: 63–82.
VANGUESTAINE M., LEONARD R. 2005 – New biostratigraphic and chronostratigraphic data from the Sautou Formation and adjacent strata (Cambrian, Givonne Inlier, Revin Group, Northern France) and some lithostratigraphic and tectonic implications. Geol. Belg., 8: 131–144.
VANGUESTAINE M., VAN LOOY J. 1983 – Acritarches du Cambrien moyen de la vallée de Tcheddir (Haut-At las Maroc) dans le cadre d’une nou velle zonation du Cambrien. Ann. Soc. Géol. Belg., 106: 69–85. VOLKOVA N. 1990 – Akritarkhi srednego i verknego kembriya vostoch-no- evropejskoy platformy. Nauka, Moskwa: 1–114.
VOLKOVA N.A., KIRYANOV V.V. 1995 – Regionalnaya stratigrafiche-skaya skhema sredne-verhnekembriiskikh otlozhenii vostochno-evro-peyskoy platformy. Stratigr. Geol. Correlation, 3: 66–74.
WELSCH M. 1986 – Die Acritarchen der hoheren Digermul-Gruppe, Mittelkambrium bis Tremadoc, Ost-Finmark, Nord-Norwegen. Palaeonto-graphica B, 201: 1–109.
ZNOSKO J. 1962 – W sprawie nowego nazewnictwa jednostek tekto-nicznych Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 9: 455–456.
ZNOSKO J. 1988 – O niektórych interpretacjach tektonicznych Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 36: 597–601.
ZNOSKO J. 1996 – Tectonic style of the Early Paleozoic sequences in the Holy Cross Mountains. Geol. Quart., 40: 1–21.
¯YLIÑSKA A. 2001 – Late Cambrian trilobites from the Holy Cross Mountains, Central Poland. Acta Geol. Pol., 51: 333–38.
¯YLIÑSKA A. 2002 – Stratigraphic and biogeographic significance of Late Cambrian trilobites from the Holy Cross Mountains (Central Poland). Acta Geol. Pol., 52: 217–238.
¯YLIÑSKA A., SZCZEPANIK Z. 2002 – Korelacja pomiêdzy poziomami akritarchowymi i trylobitowymi w górnym kambrze Gór Œwiêtokrzyskich – wstêpne dane. Prz. Geol., 50: 1228–1229.
¯YLIÑSKA A., SZCZEPANIK Z., SALWA S. 2006 – Cambrian of the Holy Cross Mountains, Poland; biostratigraphy of the Wiœniówka Hill succession. Acta Geol. Pol., 56: 443–461.
Praca wp³ynê³a do redakcji 10.04.2017 r. Akceptowano do druku 7.07.2017 r.
Litologia i stratygrafia kambru Łysicy – nowe dane
Osuwisko w Kurowie (Karpaty)
Parametry filtracyjne warwitów
Najstarsza kopalnia węgla brunatnego Ziemi Lubuskiej
Osuwisko Vajont – przykład „pięknej katastrofy”
600
Ryc. 3. Okolice wąwozu Głęboczka. A – pomnik poświęcony S. Żeromskiemu, piewcy i prekursorowi ochrony puszczy świętokrzy-skiej, zlokalizowany w pobliżu wylotu wąwozu; B – końcowa sentencja tekstu poematu „Puszcza Jodłowa” S. Żeromskiego, wyryta na pomniku; C – bloki kambryjskich piaskowców kwarcytowych w środkowej części wąwozu; D – bryły rudy żelaza widoczne na hałdzie na północnym zboczu w górnej części wąwozu; E – rozłupana bryła rudy żelaza; F – rozcięta bryła rudy żelaza z widocznymi naskorupieniami o kopułowatym kształcie. Skala – 1 cm. Fot. J. Malec
Fig. 3. Environs of the Głęboczka ravine. A – monument dedicated to S. Żeromski, precursor of the Holy Cross pristine forest protec-tion, located near the mouth of the Głęboczka ravine; B – final excerpt from the poem by S. Żeromski’s “Fir wilderness”, imprinted on the monument; C – blocks of quartzitic sandstones in the middle part of the Głęboczka ravine; D – lump of iron ore on a slag heap on the northern slope of the ravine; E – split lump of iron ore; F – surface of cut lump of iron ore covered with a dome-shaped crust. Scale bar – 1 cm. Photo by J. Malec
