Stulecie pojêcia peryglacja³
Przemys³aw Mroczek
1Niedawno, bo w 2009 r., minê³a setna rocznica wprowadzenia do œwiatowej literatury naukowej terminu „peryglacja³”. Po raz pierwszy pojêcie „periglacjalna facya” zosta³o u¿yte przez polskiego geo-loga, a zarazem geografa i gleboznawcê Walerego £oziñskiego (1880–1944) (ryc. 1) w rozprawie O mechanicznym wietrzeniu piaskowców w umiarkowa-nym klimacie, opublikowanej w Krakowie (£oziñski, 1909d). Jego opracowanie jest tak¿e cytowane w literatu-rze jako praca wydana po niemiecku (£oziñski, 1909e), a nawet t³umaczone na jêzyk angielski (Lozinski, 1909 [w:] Evans, 1994).
Poszerzone wyniki swoich badañ £oziñski zaprezentowa³ publicznie œrodowisku naukowemu podczas XI Miêdzynarodowego Kongresu Geolo-gicznego w Sztokholmie w 1910 r. i wyda³ drukiem w materia³ach sprawozdawczych dwa lata póŸniej (£oziñski, 1912). Wed³ug relacji Jahna (1954) jego referat wywo³a³ szerok¹ dyskusjê w trakcie kongre-su, a tak¿e podczas wycieczki pokonferencyjnej na Spitsbergen, gdzie koncepcja peryglacja³u znalaz³a potwierdzenie w bezpoœrednich obserwacjach tere-nowych.
W chronologii odkryæ naukowych fundamen-talnych dla wiedzy o zlodowaceniach i towa-rzysz¹cych im zjawiskach pionierskie badania £oziñskiego lokuj¹ siê niemal¿e równowiekowo z teori¹ Pencka i Brücknera (1901–1909) na temat podzia³u glacjalnego plejstocenu Alp, jak te¿ ze zdefiniowaniem pojêæ „subglacjalnego klimatu” i „subglacjalnej facji” przez Anderssona (1906). Na pocz¹tek XX w. przypada tak¿e upowszechnienie siê pogl¹du Siemiradzkiego (1909) dotycz¹cego maksymalnego zasiêgu zlodowacenia Polski a¿ po Karpaty oraz przyjêcie jego tezy o dwukrotnym zlodowa-ceniu Ni¿u Polskiego (Siemiradzki, 1881, 1882).
Autorstwo pojêcia „peryglacja³” i jego pierwotna kon-cepcja s¹ powszechnie i jednoznacznie przypisywane pol-skiemu badaczowi. W cytowaniach obcojêzycznych publikacji czêsto jest on zapisywany z tytu³em szlachec-kim jako W. von Loziñski (np. Ritter i in., 1997; Lowe & Walker, 1997; French, 2000). Natomiast w jego w³asnych pracach w nag³ówku mo¿na znaleŸæ jeszcze inny zapis — W. Ritter von £oziñski, co dobitnie podkreœla presti¿ jego rodziny w hierarchii szlachty terytorium Austro-Wêgier (£oziñski, 1907a, b).
W myœl publikacji z 1909 r. pojêcie „peryglacja³” £oziñski powi¹za³ z powstaniem szczytowych rumowisk skalnych (go³oborzy) na terenie pasma Gorganów2w
Be-skidach Wschodnich (obecnie Ukraina). Z kolei w publika-cji pokongresowej (£oziñski, 1912) wnioski rozbudowa³ o w³asne badania terenowe przeprowadzone w Karkono-szach oraz na Babiej Górze. Ponadto otrzymane wyniki odniós³ do innych rejonów wystêpowania go³oborzy w Eu-ropie (ryc. 2). Termin ten obejmowa³ szeroko rozumiane przekszta³cenia wietrzeniowe zwi¹zane aktywnoœci¹ pro-cesów wietrzenia mrozowego. £oziñski interpretowa³ obserwowane zjawiska peryglacjalnego wietrzenia jako wynik oddzia³ywania przede wszystkim niskiej temperatu-ry. Zaznaczyæ nale¿y, ¿e peryglacja³ £oziñskiego odnosi³ siê do ca³ego zespo³u zjawisk kriogenicznych obserwowa-nych w klimatycznie azonalnej strefie peryferycznej,
oka-laj¹cej l¹dolody plejstoceñskie. Wówczas nie wi¹za³ on obserwowanych zjawisk peryglacjalnych z g³êboko prze-marzniêtym pod³o¿em, czyli z wieloletni¹ zmarzlin¹. Na tej podstawie mo¿na stwierdziæ, ¿e pierwotny zakres zna-czeniowy terminu „peryglacja³”, wed³ug £oziñskiego (1909d), by³ œciœle przestrzennie powi¹zany z czaszami l¹dolodów plejstoceñskich. Wspó³czesnymi ich odpowiednikami mog¹ byæ zatem jedynie obszary przed-pola l¹dolodów grenlandzkiego i antarktycznego.
Wspomniane pionierskie opracowania £oziñskiego oraz inne prace, tak¿e opublikowane przed wiekiem, dotyczy³y badañ geomorfologicznych obszarów plejstoceñskiej stre-fy peryglacjalnej w górach (Karpaty, Sudety — £oziñski, 1909c) i na wy¿ynach (lessy sandomiersko-opatowskie — £oziñski, 1909b) po³o¿onych w ró¿nych relacjach do
130
Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 2, 2010
1
Zak³ad Geografii Fizycznej i Paleogeografii, Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, al. Kraœnicka 2cd, 20-718 Lublin; przemyslaw.mroczek@umcs.pl
2
Klimaszewski (1981) b³êdnie podaje, ¿e £oziñski (1909a) prowadzi³ badania w G. Œwiêtokrzyskich, French (2000) zaœ — ¿e na obszarze obecnej œrodkowej Rumunii.
Ryc. 1. Walery £oziñski. Fotografia otwieraj¹c¹ tom I Biuletynu
Perygla-cjalnego (Dylik, 1954), pochodz¹ca z okresu pracy na Uniwersytecie
kreœlonych wówczas maksymalnych zasiêgów zlodowa-ceñ kontynentalnych. Podobne wnioski genetyczne wysnu³ on z badañ w Górach Œwiêtokrzyskich, których kwarcytowe kulminacje uzna³ za typowe nunataki wietrzej¹ce w specy-ficznych (= peryglacjalnych) warunkach klimatycznych (£oziñski, 1909a). Taki pogl¹d stanowi³ wówczas przeci-wieñstwo do teorii Siemiradzkiego (1909), okreœlaj¹cego go³oborza pasma £ysogór jako typowe moreny czo³owe zbudowane z redeponowanego materia³u lokalnego.
Zaznaczyæ nale¿y, ¿e „peryglacjalne” opracowania £oziñskiego charakteryzuj¹ce plejstoceñskie œrodowisko szerokiego przedpola l¹dolodów skandynawskich nale¿¹ do najwybitniejszych osi¹gniêæ polskiego geologa, zwi¹zanego wówczas z Uniwersytetem im. Jana Kazimie-rza we Lwowie, a od 1928 r. z Uniwersytetem Jagiel-loñskim w Krakowie (Gorlach, 1990; Maruszczak, 2002). W tym drugim dwukrotnie otwiera³ przewód habilitacyjny, najpierw z geografii (1909 r.), a potem — po nieudanej pró-bie — z geologii (1926 r.). Bêd¹c ju¿ pracownikiem samo-dzielnym, podj¹³ pracê na Uniwersytecie Jagielloñskim, w którym od 1928 r. zajmowa³ stanowisko kierownika Zak³adu Gleboznawstwa (Gorlach, 1990; Kortus i in., 1999).
Pomimo ¿e £oziñski by³ zwi¹zany z dwoma renomo-wanymi uniwersytetami, jak te¿ bywa³ na sta¿ach nauko-wych za granic¹ (Maruszczak, 2002), to jednak jego osi¹gniêcia naukowe zosta³y szerzej zauwa¿one dopiero kilka lat po œmierci badacza w Krakowie w 1944 r. Wcze-œniej jego wk³ad by³ rzadko odnotowywany i na dodatek g³ównie w literaturze obcej (m.in. Schott, 1931; Flohr, 1934; Büdel, 1937), w kraju zaœ czêsto jego dorobek by³ pomijany milczeniem lub ostro krytykowany w recenzjach (por. Czechówna, 1969; Maruszczak, 2002).
„Odkrycie” teorii £oziñskiego nast¹pi³o dopiero po ponad trzydziestu latach od ukazania siê drukiem jego publikacji, licz¹cej sobie obecnie 101 lat. Wzrost zaintere-sowania jego dzia³alnoœci¹ naukow¹ wi¹za³ siê z rozwojem nauki okreœlonej jako zmarzlinoznawstwo (Sumgin i in., 1940), której pierwszymi istotnymi pracami sta³y siê publi-kacje m.in. Bryana (1946), definiuj¹ca tê naukê, oraz Pel-tiera (1950), o cyklach geograficznych obszarów peryglacjalnych. Od po³owy XX w. peryglacja³ sta³ siê powszechnie znany w geomorfologii i geologii
czwarto-rzêdu. W kolejnych latach termin ten zyska³ szersze zna-czenie, nadano mu wyraŸny wydŸwiêk klimatyczny i zaprzestano wi¹zaæ go wy³¹cznie z obszarami aeralnie zlodowaconymi (np. Dylik, 1964; Jahn, 1970; French, 2000). W tym okresie zaczêto stosowaæ go do charaktery-styki zarówno zjawisk i procesów kopalnych — plejsto-ceñskich, jak te¿ „wspó³czesnych” — postglacjalnych, holoceñskich.
Ze zrodzon¹ na pocz¹tku II po³. XX w. mod¹ na „pery-glacja³” wi¹¿e siê kolejny, wa¿ny polski wk³ad w rozwój myœli peryglacjalnej. W tym roku mija jedenasta rocznica wydania ostatniego tomu Biuletynu Peryglacjalnego. Rocznik ten by³ najpierw redagowany przez prof. Jana Dylika, a nastêpnie prof. Annê Dylikow¹, jego wydawa-niem zaœ zajmowa³o siê £ódzkie Towarzystwo Naukowe. Dziêki publikowaniu nie tylko w jêzyku polskim, ale tak¿e po angielsku i francusku czasopismo zyska³o miêdzynaro-dowy presti¿, wypracowuj¹c wysoki i nadal powiêkszaj¹cy siê indeks cytowañ. Wyniki wielu prac badawczych opu-blikowanych na ³amach Biuletynu s¹ uznawane za bardzo istotne i prze³omowe w ró¿nych dziedzinach badañ pery-glacja³u. W tym miejscu na szczególn¹ uwagê zas³uguje pierwszy tom Biuletynu (Dylik, 1954), w którym arty-ku³em wprowadzaj¹cym jest tekst Alfreda Jahna (1954), podsumowuj¹cy dzia³alnoœæ W. £oziñskiego. W ten spo-sób A. Jahn, te¿ wychowanek przedwojennej szko³y lwow-skiej (Jahn, 1991; Harasimiuk, 1992), wybitnie podkreœli³ rolê £oziñskiego w stworzeniu podwalin badañ osadów i form rzeŸby strefy peryglacjalnej. Dodatkowo pierwszy numer Biuletynu otwiera s³owo wstêpne redaktora oraz fotografia W. £oziñskiego (ryc. 1), jedna z niewielu ogó³em dostêpnych w literaturze (Kortus i in., 1999). Zda-niem Dylika (1954), problematyka nowo powsta³ego cza-sopisma powinna w przysz³oœci nawi¹zywaæ do kierunku badawczego zainicjowanego przez twórcê genialnej kon-cepcji peryglacjalnego œrodowiska. Idea ta znalaz³a odzwierciedlenie w 39 tomach Biuletynu, ukazuj¹cego siê do 2000 r. Znaczna czêœæ tomów by³a wyraŸnie profilowa-na tematycznie.
Dla wielu wspó³czesnych „peryglacjalistów” zarówno sam termin „peryglacja³”, jak te¿ tematycznie blisko z nim zwi¹zany Biuletyn Peryglacjalny to z pewnoœci¹ pierwsze, ale nie jedyne skojarzenia z polskim wk³adem w rozwój badañ nad czwartorzêdem.
131
Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 2, 2010
WARSZAWA BERLIN KOPENHAGA BUDAPESZT BERNO AMSTERDAM WIEDEÑ BRATYS£AWA PRAGA WILNO MIÑSK LWÓW KISZYNIÓW 500 km 0 10 8 9 7 6 5 4 3 1 A B
Ryc. 2. Go³oborza w Europie Œrodkowej wg £oziñskiego (1912): A — orygina³ ryciny z publikacji z 1912 r., linia przerywana —
maksymalny zasiêg zlodowacenia plejstoceñskiego; B — obiekty peryglacjalnych badañ autora na tle wspó³czesnego podzia³u politycznego. Objaœnienia: 1 — Hunsrück, 2 — Odenwald, 3 — Harz, 4 — Las Czeski, 5 — £u¿yce, 6 — Karkonosze, 7 — Góry Sto³owe, 8 — Góry Œwiêtokrzyskie, 9 — Babia Góra, 10 — Gorgany
Literatura
ANDERSSON J.G. 1906 — Solifluction, a component of subaerial denudation. J. Geol., 14, 2: 91–112.
BRYAN K. 1946 — Crypedology, the study of frozen ground and intensive frost action with suggestion on nomenclature. Am. J. Sci., 244: 622–642.
BÜDEL J. 1937 — Eiszeitliche und rezente Verwitterung und Abtra-gung im ehemals nich vereisten Teil Mitteleuropas. Seria Petermanns Mitteilungen, Ergänzungsheft, 29. J. Perthes, Gotha.
CZECHÓWNA L. 1969 — Historia geomorfologii w Polsce w latach 1840–1939 na tle rozwoju geomorfologii œwiatowej. Pr. Komis. Geo-gr.-Geol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 9, 4: 1–244.
DYLIK J. (red.) 1954 — Biul. Peryg., 1.
DYLIK J. 1964 — Elements essentieles de la notion de “periglaciare”. Biul. Peryg., 14: 111–132.
FLOHR E.F. 1934 — Alter, Entstehung and Bewegungserscheinungen der Blockmeere des Riesengebirges. Veröff. Schles. Ges. Erdk., 21: 395–434.
FRENCH H.M. 2000 — Does Lozinski’s Periglacial Realm Exist Today? A Discussion relevant to modern usage of the term ’per-iglacial’. Permafrost Periglac. Process., 11: 35–42.
GORLACH E. (red.) 1990 — Profesorowie i docenci Studium Rolni-czego i Wydzia³u RolniRolni-czego Uniwersytetu Jagielloñskiego oraz Wy¿-szej Szko³y Rolniczej im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie 1890–1990. Resovia, Kraków.
HARASIMIUK K. 1992 — Z dziejów uniwersyteckiej geografii lwow-skiej (1882–1939). Ann. UMCS, sec. B, 44-45: 287–299.
JAHN A. 1954 — Zas³ugi Walerego £oziñskiego w dziedzinie badañ peryglacjalnych. Biul. Peryg., 1: 17–18.
JAHN A. 1970 — Zagadnienia strefy peryglacjalnej. PWN, War-szawa.
JAHN A. 1991 — Z Kleparowa w œwiat szeroki. Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
KLIMASZEWSKI M. 1981 — Geomorfologia. PWN, Warszawa. KORTUS B., JACKOWSKI A. & KRZEMIEÑ K. (red.) 1999 — Roz-wój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagielloñskim. Geografia w Uniwersytecie Jagielloñskim 1849-1999 t. 3. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków.
LOWE J.J. & WALKER M.J.C. 1997 — Reconstructing Quaternary environments. 2nd
ed. Pearson Education, Harlow.
LOZINSKI W. 1909 — On the mechanical weathering of sandstones in temperate climates. [In:] Evans D.J. (ed.) 1994, Cold Climate Land-forms. Wiley, Chichester: 119–134.
£OZIÑSKI W. 1907a — Die Karsterscheinungen in Galizisch Podo-lien. Jb. Geol. Anst. (Wien), 57: 683–726.
£OZIÑSKI W. 1907b — Quartärstudien im Gebiete der nordischen Vereisung Galiziens I, II. Jb. Geol. Anst., 57: 375–398.
£OZIÑSKI W. 1909a — Das diluviale Nunatak des Polnischen Mittel-gebirges. Z. Dtsch. Geol. Ges. 61: 447–451.
£OZIÑSKI W. 1909b — Das Sandomierz-Opatower Lössplateau. Glo-bus, 96: 330–334.
£OZIÑSKI W. 1909c — Glacjalne zjawiska u brzegu pó³nocnego dyluwium wzd³u¿ Karpat i Sudetów. Spraw. Komis. Fizjogr. PAU, 43: 1–50.
£OZIÑSKI W. 1909d — O mechanicznym wietrzeniu piaskowców w umiarkowanym klimacie. Spraw. PAU, 1: 21.
£OZIÑSKI W. 1909e — Über die mechanische Verwitterung der Sand-steine im gemässigten Klima. Bull. Intern. Acad. Pol., 1: 1–25. £OZIÑSKI W. 1912 — Die periglaziale Fazies der mechanischen Ver-witterung. [In:] XI Congr. Geol. Intern. Stockholm 1910: 1039–1053. MARUSZCZAK H. 2002 — Drogi i bezdro¿a kariery naukowej Wale-rego £oziñskiego — autora pojêcia „peryglacja³”. Czas. Geogr., 73, 3: 177–186.
PELTIER L.C. 1950 — The geographical cycle in periglacial regions as it is related to climatic geomorphology. Ann. Am. Assoc. Geogr., 40: 214–236.
PENCK A. & BRÜCKNER E. 1901–1909 — Die Alpen im Eiszeital-ter. Tauchnitz, Leipzig.
RITTER D.F., KOCHEL R.C. & MILLER J.R. 1997 — Process Geo-morphology. 3rded. Wm. C. Brown, Dubuque.
SCHOTT C. 1931 — Die Blockmeere in den deutschen Mittelgebirgen. Forsch. Deutsch. Landes- u. Volkskunde., 29, 1
SIEMIRADZKI J. 1881 — O œladach epoki lodowej w pó³nocno-œrod-kowej Europie. Dz. III Zjazdu Lek. Przyr.: 66–67.
SIEMIRADZKI J. 1882 — Nasze g³azy narzutowe. Pam. Fizjogr., 2: 87–122.
SIEMIRADZKI J. 1909 — Geologia Ziem Polskich. II. Formacje m³odsze (kreda-dyluwium). Muzeum Dzieduszyckich, Lwów. SUMGIN M.I., KACZURIN S.P., TOLSTICHIN N.J. & TUMIEL W.F. 1940 — Obszczije mierz³otowiedienije. Izd. AN SSSR, Moskva-Lenin-grad.
Praca wp³ynê³a do redakcji 3.06.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 4.11.2009 r.
132
