Humaniora. Czasopismo Internetowe Nr 3 (31)/2020
Wstęp
W
prezentowanym numerze „Humaniory” główny obszar poszukiwań dotyczy społecznego funkcjonowania jednostek i grup borykających się z różnymi problemami społecznymi, ale też je generującymi. Zarówno w badaniach nauko-wych, jak i w praktyce pomocy społecznej problemy społeczne są określane jako zjawiska niepożądane, które wymagają interwencji zewnętrznej, ponieważ ich dotkliwość dla jednostek i grup społecznych sprawia, że nie są one endogennie rozwiązywalne1. Charakterystyka natury problemów społecznych odwołuje do ważnej cechy, jaką jest niedogodność funkcjonowania społecznego, która może przerodzić się w patologię społeczną, wcześniej utrudniając bądź uniemożliwiając rozwój społeczny.Cechy określające problem społeczny ogniskują się wokół uciążliwości danego stanu (procesu), jego dostrzeżenia przez szerszą społeczność poza jednostkami i grupami bezpośrednio doświadczającymi dysfunkcji, ale także wokół przekonania o konieczności działań wspólnotowych w celu zapobiegania rozwojowi proble-mu i przeciwdziałania proble-mu. Wiąże się to z przekonaniem, że problemy społeczne nie są możliwe do rozwiązania przez jednostki, a jedynie dzięki staraniom grup społecznych, uruchamiających kapitał społeczny pozwalający na działanie2. Od-rębną kwestią pozostają odniesienia do problemów społecznych, które są jawne (dostrzeżone i względnie jednoznacznie określone), w odróżnieniu od tych, które są określane jako ukryte3 (niejasne, niezbyt dogłębnie zbadane i mało poznane). Jak wskazuje Stefan Nowak, identyfikowanie problemu społecznego jest wskaź-nikiem tego, że istnieje pewien stan rzeczy uznany za właściwy i pożądany, a to, co dotkliwe, jest od niego odległe4.
1 Por. M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego, Kraków 2010, s. 149.
2 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Śląsk, Katowice 2010, s. 49. 3 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2007, ss. 451–454.
12 Wstęp
Wiele wątków, które można uznać za kluczowe w podejmowanych analizach, wskazuje że realne wytwarzanie społecznej rzeczywistości, ale także imaginacje na temat pewnych problemów zdają się mieć istotne następstwa w życiu społecz-nym. Jak przekonywał William I. Thomas: „Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi”5, a z pewnością rzeczywiste stają się ich konsekwencje. Numer poświęcony szeroko rozumianym problemom społecznym i ich socjologicznie ujmowanym reperkusjom rozpoczyna artykuł mówiący o niejednoznacznym rozumieniu problemu wykluczenia społecznego i marginalizacji społecznej, który obecny współcześnie w wielu naukowych i po-zanaukowych debatach stał się konstruktem tak inkluzywnym, że niejednokrotnie wiąże się go z każdego rodzaju innością, deficytem czy ograniczeniem. Przyjrzenie się współczesnemu rozumieniu wykluczenia społecznego pozwala w jednoznacz-nym kontekście umieszczać problemy społeczne.
Istotne wskazania zawiera także artykuł mówiący o relacjach między naukami przyrodniczymi a społecznymi, wskazując na „osobliwości nauk społecznych”. Tekst stawia pytania o zakres podobieństw i różnic rzeczywistości natury i czywistości społecznej, wskazuje na zakres modeli teoretycznych opisujących rze-czywistość, różne metodologiczne podejścia badawcze, a także odnosi do analogii dotyczących funkcjonalności wiedzy gromadzonej przez nauki przyrodnicze, jak również przez nauki społeczne. Niezależnie od dyskusji wokół statusu poznania rzeczywistości w tych odmiennych obszarach badawczych, niewątpliwie właśnie dzięki osobliwemu ujęciu życia społecznego możliwe jest dogłębne badanie i wy-jaśnianie problemów społecznych, procesów i zjawisk, które należą do obszaru imponderabiliów.
Złożoność społecznego odziaływania na jednostki jest przedmiotem analiz w artykule o miejscu osób z niepełnosprawnością w kształceniu zawodowym. Ta społeczna kategoria charakteryzuje się znaczącymi możliwościami, które pozwalają na wyrównywanie szans w obszarze inkluzyjnego funkcjonowania społecznego. Wiele społecznych mechanizmów działa jednak destabilizująco i wykluczająco, choć bariery, jakie są wytwarzane, przyczyniają się do powiększania deficytów i kosztów jednostkowych i społecznych w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu. Problem niepełnosprawności w stopniu lekkim jest takim konstruktem, który wy-myka się jednoznacznym odziaływaniom wspomagającym, traktując problem jako zbyt mały na specjalne oddziaływania, a zbyt duży na normatywne funkcjonowanie. Niezależnie od rozumienia kategorii problemów ujmowanych jako społeczne, debaty o wykluczeniu czy marginalizacji pokazują, że w wyniku wzmożonych dyskusji nad realnymi i wyobrażonymi problemami społecznymi położono znacz-ny nacisk na kreowanie sposobów społecznej inkluzji tzw. kategorii słabszych, społecznie upośledzonych, piętnowanych. Przy konstruowaniu modeli inkluzji
5 Cyt. za: R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 459.
Wstęp 13
wskazuje się na ograniczenia, np. szczelność granic między jednostkami lokowa-nymi w strukturze społecznej, jako przyczynę niepowodzeń w programach włącza-jących jednostki i grupy. Nie jest to jednak do końca jednoznaczne i uprawnione wyjaśnienie. Oczekiwana jako ułatwienie w społecznej inkluzji przepuszczalność struktury społecznej, która może być też skutecznym elementem przeciwdziała-jącym marginalizacji, jest często postrzegana przez jednostkę wykluczoną jako zagrożenie związane z możliwością, a nawet z wymogiem funkcjonowania wśród jednostek pod różnymi względami społecznie zdystansowanych od niej – co w przypadku osób z jakimkolwiek piętnem jest niejednokrotnie powodem wtórnej wiktymizacji.
Wsparcie i pomoc w rozwiązywaniu problemów jest przedmiotem zmagań profesjonalistów, którzy poszukują realnych możliwości budowania rozwiązań, niekoniecznie instytucjonalnych, ale często odkrywając nieformalne zasoby. Pre-zentowany artykuł o wsparciu rodzin dysfunkcyjnych dotyczy wprowadzenia zasad deinstytucjonalizacji do systemu ochrony socjalnej i prawnej dzieci, pokazując jak znaczące skutki przynosi takiego rodzaju zmiana.
Obszar problemów, które mimo różnorodnych podejść badawczych ciągle pozastawiają wiele pytań, dających szansę na niebanalne rozstrzygnięcia, zawiera artykuł dotyczący samobójstw „młodzieży z trudnościami” w społecznym funkcjo-nowaniu. Można zatem wskazać, że samobójstwo jest powodowane wpływaniem na siebie czynników biologicznych, genetycznych, psychologicznych, socjolo-gicznych, kulturowych i środowiskowych. O powadze problemu społecznego, jakim są samobójstwa młodych, przekonują nie tylko jakościowe analizy, ale także statystyczne ujęcia, które ukazują, że pozbawienie się życia jest drugą najczęstszą i ciągle rosnącą przyczyną śmierci młodych ludzi. Autor sytuując ten problem w obszarze analiz psycho-pedagogicznych i biopsychoekologicznych pozwala na wyodrębnienie z wielości podejść powiązanych ze sobą mechanizmów, jednost-kowo-społecznego oddziaływania.
Społeczne problemy niezależnie od ich przyczyn odnoszą się do kryzysów i konfliktów zarówno jednostkowych, jak i społecznych, a nierzadko w ich tle identyfikowany jest deficyt zaufania. W artykule dotyczącym możliwości mierzenia zaufania jest ono przedstawiane jako podstawowy element wymiany społecznej. Ma na nie wpływ wiele czynników – predyspozycje osobowościowe, procesy so-cjalizacyjne, doświadczenia życiowe. Na przykładzie analizowanego w artykule zaufania dostrzec można, w jaki sposób są wytwarzane i podtrzymywane podsta-wowe procesy grupowe oraz na ile wiedza o nich pozwala na niwelowanie wielu interakcyjnych problemów.
Opisywanie problemów społecznych jest zwykle wyzwaniem, które ma odkryć prawidłowości w obszarze niedającym się uchwycić jednoznacznym charaktery-stykom. Wszelkie analizy problemów społecznych można odnieść do konieczności ich pogłębiania i ponownego odczytywania, a nowe efekty badawcze zawsze
na-14 Wstęp
leży odnosi do stwierdzenia Barneya G. Glasera i Anselma L. Straussa, że „słowo opublikowane, nie jest słowem, ostatecznym, ale jedynie przystankiem w nigdy nie kończącym się procesie generowania teorii”6.
Monika Oliwa-Ciesielska
