Z dziejów zamku krzyżackiego w Piszu

Maciejewska, Joanna

Z dziejów zamku krzyżackiego w

Piszu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 235-246

1960

U W A G I K O Ń C O W E

G łów nym zad an ie m Ś p ie w n ik a było n au czan ie p o lsk ie go śp iew u i szerzen ie słow a p olsk iego. G izew iu szow i nie p rz y św ie c a ła m yśl germ an izo w an ia, skoro doboru p ie śn i d okon ał ta k , by nie zn alazło się w Ś p ie w n ik u nic an typ olsk iego, nic p ro germ ań sk iego , a zn alazły się tu n ato m iast rów nież o ryg in aln e p ieśn i polskie. G izew iu sz ch ciał (obok ra to w an ia od zag ład y p ro testan ty zm u sło w iań ­ sk ieg o i polsk iego) b u d zić zam iło w an ia do śp iew u p olsk iego, do fo lk lo ru m uzyczno-słow n ego. N ie m y śla ł p rzy tym o od izolow aniu sk u p isk a p o lsk ie go od P ru s i je g o m on arch y, p rzeciw n ie, s ta r a ł się p rzeszczep iać sw o je p rz y w ią ­ zanie do m o n arch y p ru sk ie g o n a lu d p o lsk i. Z ad an ie to m iały sp ełn ić jego śp iew n ik i. G izew iu sz w alczy ł o od rębn e p ra w a d la lud u, w ierzył w m ożliw ość p od trzy m y w an ia w nim — p odobn ie ja k L o m p a na G órn ym Ś lą s k u — polskich uczuć narodow ych, a le też lo ja ln o śc i w obec w ładz p ru sk ich . J e g o d ziałaln o ść n arodo w a b y ła bezsprzeczn ie olb rzy m ia i śm iała, tym b a rd zie j że nie m iał ani poprzedn ików , an i w zorów gotow ych. W d ziałaln o śc i je go b rzm iała n u ta serd eczn a d la lud u p olsk iego. Szu lc tak p isze: „T a k ten lu d w ciem nocie, nędzy i u dręczen iu w iek i p rzep ęd zał. G izew iu sz nie był p ierw szy m i jedyn ym , k tó ry okazał z a jęc ie i p rzy w iązan ie d la niego, d la je go stan u , język a, śpiew ów , p o ­ w ieści. On sw ym p ism em obudził go z k ilk u w iek ow ego letarg u , w yw ołał w nim poczucie god n ości i p oszan o w an ia sw o je j ojczyzny, p odn ió sł zam iło w an ie do m ow y o jczy stej, n arodow ych zw yczajó w i obyczajów , zbliżył ich do p o k rew ­ nych im szczepów , o św iecał pod w zględem m oraln ym , re lig ijn y m i p o lity cz­ nym ” . N iezależn ie od sw o je j d ziałaln o śc i n a M azu rach G izew iu sz szu k ał zb li­ żen ia do P o lsk i. W liście do J . Ł u k asz e w ic za z d n ia 9 II 1840 ro ku ż ali się, że nie m oże razem z nim p o jec h ać do K ró le stw a , by w gronie sy m p aty kó w p o l­ sk ich rad zić n ad dolą lu d u p olsk iego, potem zaś p isze dosłow n ie: „ I u m iłow an ą P o lsk ę nie zobaczę... a to w szy stk o w sk u tek tegoż sam ego p rzek leń stw a, które pod p o stacią orła dw ugłow ego na P o lsce fę sk liw e j ciąży : ach, ja k długo, długo m u si go n o sić !” K to tak p isze, tem u dobro P o lsk i leżeć m u sia ło na sercu . N ic też dziw nego, że n azw an o go szerm ierzem i bojo w n ik iem ziem i m az u rsk ie j, dodałbym , ziem oku pow an ych p rzez P r u sy w ogóle. Z ch w ilą, g d y śm ierć w y r­ w ała go sp o śró d sw ego lu d u m azu rsk ie g o i g d y nie zn alazł się n astęp ca, m iała złow ro ga siła zniw eczyć jego dzieło; lud zaś stra c ił sw ego op iek u n a. T ym czym był d la Ś lą s k a Jó z e f L o m p a, tym d la M azu rów był G izew iusz.

P ięk n a z a ś i rz ad k a p o zy cja b ib lio g raficzn a, p o szu kiw an a p rzez b ib liofilów i m uzykologów , ja k im je st Ś p ie w n ik G izew iu sza, p ozostan ie w sp an iały m d o ku ­ m entem tego, ja k słow o p o lsk ie ro zb rzm iew ało d łu gie la ta w szkołach i c h a ­ tach m azu rsk ich i ślą sk ic h n a dow ód odw ieczn ej p o lsk o ści tych ziem. zakutych p rzez d łu gie w iek i w k a jd a n y niew oli p ru sk ie j.

JO A N N A M A C IE JE W S K A

Z D ZIEJÓ W ZAMKU KRZYŻACKIEGO W PISZU

H isto ria zam k u k rzy żack ie go w P isz u sięg a w iek u X I I I . W źród łach n iem iec­ kich nie sp o ty k am y się z jed n o lity m zdan iem co do d aty w y b u d o w an ia zam ku w P iszu . H en n e b erger p o d a je , że m iał ju ż w 1268 r. istn ieć „um ocnion y dom m y śliw sk i” *). Inni h istory cy , ja k p o d a je P isa n sk i (D au bm ann , R u n au ), w y m ie­

*) C. H e n n eb e r g e r, E rc le ru n g d er p reu ssisch e n g rö ssern L a n d tafe l, K oen dgsberg 1595, s. 162.

n ia ją rów nież rok 1268 ja k o d a tę w y b u d o w an ia za m k u *). D a ta ta je d n ak że nie je st pew n a, pon iew aż Z ako n K rz y ż ac k i w tym czasie nie p o su n ął się jeszcze ta k d ale k o w g łą b p u szczy g a lin d z k ie j. Inni uczeni tw ierd zą, że zam ek m u sia ł być n ajp ie rw w ybu do w an y w 1283 r . 3) ja k o d rew n ian y dom m y śliw sk i. D a ta ta m oże być ju ż w zięta pod u w agę, ch ociażby z tych w zględów , że p o d b ó j P r u s zakończył się w 1283 r . 4) i że K rzy żac y czu li się ju ż p ew n ie n a sw ych zd o b y ­ tych terenach i co raz a g re sy w n ie j re alizo w ali sw e p lan y .

K ro n ik arz k rzy żack i, D u sb u rg, w k ron ice z 1325 r. p o d aje , że k ra in a n ad P isą była przez dłu ższy czas p u stk o w iem i ja k o ta k a p rzetrw ała do czasó w p rzy b ycia Z ako n u w te okolice.

A by ostateczn ie zrozum ieć fa k t i u sad o w ien ie się K rzy żak ó w w P iszu , m u ­ sim y cofn ąć się do h isto rii tych ziem .

D aw n i m ieszkań cy okolic P isza, G alin d ow ie, p ro w ad zili ciągłe w o jn y b ąd ź to z sąsie d n im i p lem ion am i p ru sk im i, bądź też z k sią ż ę ta m i M azow sza. W tych ustaw iczn ych w ojn ach , n ieraz bard zo k rw aw ych , to p n iały ich siły . W czasac h k ro n ik arza Z akon u K rzy żack ie go , D u sb u rga, m ów i się o G alin d ach , a n aw et tenże k ro n ik arz z a p isu je legen d ę, że są sie d n i ch rześcijan ie, tzn. P o lac y , w y tę p ili G aiin d ó w p rzy pom ocy Su d o w ó w (Jaćw in gów ).

W k ażdym bądź razie w ch w ili sp ro w ad zen ia K rzy żak ó w w G alin d ii nie było ślad ów o sad n ictw a, a n aw et p ap ież In n ocenty IV w 1254 r. n a d a je b ez­ lu d n ą ziem ię galin d zk ą P o lak o m do z a g o sp o d a ro w a n ia 5).

T rud n o pow iedzieć, k ied y G a lin d ia zo stała w yn iszczon a, tym b a rd zie j że źród ła w sp ó łczesn e'n ie p o d a ją żadn ych w iad o m ości o w alk ach Z akon u K rz y ż a c ­ k iego z G alin d am i. N ależy p rzy p u szczać, że ziem ia galin d zk a o p u sto sz a ła w X I I I w., sk oro p am ięć o je j m ieszk ań cach zach o w ała się jeszcze w X IV w . e). Fraw dopodobm ie B o le sław K rzy w o u sty , d o ko n u jąc p o d b o ju p ru sk ich są sia d ó w S asin ó w , m ógł dokończyć d zieła zniszczen ia G alin d ii ja k o są sia d a „n ie sp o k o j­ n ego i u ciążliw eg o ” 7).

Z iem ia g a lin d z k a (gołędzka) od tego c z a su zn an a je st w lite ra tu rz e ja k o „W ild n is” . R ozległe puszcze sta ły się teren em gran icznym , o d d zielający m zie­ m ie c h rześcijań sk ie od p o gań sk ich plem ion litew sk ich .

T o p u stkow ie op an ow ali K rz y ż ac y pod kon iec X I I I w. i n a p oczątku X I V w „ a w P iszu w y b u d o w ali zam ek ja k o przyczółek w yp adow y do d alszy ch p o d ­

bojów . ’

B yć m oże, że d a ta 1283 r „ p o d an a p rzez P isan sk ie g o , je st p raw d o p o d o b n a, je śli chodzi o w ybu do w an ie dom u (H aus) obronnego. D om ten je d n ak że był zbudow an y z d rew n a i ziem i (jak o tzw . H olz-E rd-W erk). W k ażdym razie K rz y ­ żacy na tym sam y m m ie jscu w la ta c h 1344— 1345 w y b u d o w ali zam ek, a b u d o w ­ niczym tego zam k u był w ielk i m istrz Z akonu , H ein rich D u sem er von A rffb e rg s).

2) G . Ch. P i s a n s k i , C o lle ctan e a zu ein er B esch reib u n g d er S ta d t J o ­

h an n isb u rg in P r e u sse n (1748), M itteilu n gen der L itte ra risc h e n G e se llsc h a ft

M asovia, L oetzen , 1900, H. V III, s. 62. s) G. Ch. P i s a n s k i , op. cit., s. 62.

4) K . G ó r s k i , P ań stw o K rz y ż ac k ie w P ru sac h W schodnich, G d a ń sk — B yd goszcz 1946, s. 48.

5) W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści p o lsk ie j w P ru sie ch n ie gd y ś k rzy żack ich , L w ów 1882, s. 16.

e) H. L o w m i a ń s k i , P ru sy p o gań sk ie , T o ru ń 1935, s. 18 — 19. 7) T am że.

8) L u c a s D a w i d , P re u ssisc h e C hronik, K o e n ig sb e rg 1813, B d . III s. 11, k ro n ik arz p o d a je n azw isko w. m istrza „T u se m e r” ; S c h ü t z w „H isto r ia

R eru m P r u s sicaru m ” , D anzig 1599, s. 5 — 6, n azyw a go „D u sm e r” i „D u se m e r” .

W igan d von M arb u rg p o d a je ta k ą w zm ian kę o założen iu zam ku w P iszu : „In der Z it d az irk an d e

B r u d e r H ein rich D u sm er der do w a s h ó m eister S o n st Jo h a n s b u rg d a s hûs tet er bûw em zu genu z ü f d a s v liz de P isse die re d e sin t g e w isse ” 9).

N a inn ym m ie jsc u p o d a je W igan d: „A n n o 1345 unde ad p ro fectu m p atrie fra te r H (in ricus) D u sm e r m a g iste r fec it e d ificare c astru m Jo h a n n is su p ra flu m en P is s a ” 10).

Z am ek zo stał w ybu do w an y n ad rze k ą P isą , na je j p raw y m brzegu, zaledw ie 500 m od je j w y p ły w u z jezio ra R oś. N a północ od zam k u aż po jez. R o ś ro z­ c ią g a ły się b a g n a i m oczary, od zachodu g ra n ic ą n atu ra ln ą b y ła ro zle g ła p u sz ­ cza, od p o łu d n ia b agn a, zw an e P isk ie W ody, B a rłó g i ob szary leśne.

P u szc za g a lin d z k a była teren em w y p raw krzyżack ich . Z te j r a c ji Z akon p od zielił je j o b szar m ięd zy 3 k om tu rie d la łatw ie jsze g o op an ow an ia. K o m tu ria w K ró lew cu o b ję ła o b szar aż p o jez. M am ry, k o m tu ria w B ran d e n b u rg u o b szar od jez. M am ry p o jez. S n iard w y , a k o m tu ria w B ałd z e o b szar od jez. S n iard w y po obecne g ra n ic e P o lsk i. D o o sta tn ie j k om tu rii n ależały dom y (H aus) k rz y ż ac­ kie w R yn ie, O k artow ie, S zestn ie i P iszu . Z a rząd ó w w ielk iego m istrz a Z akon u D ie trich a von A lte n b u rg, trzy k om tu rie szły na p o d b ó j p u szczy g a lin d zk ie j. W ty m też c z a sie założono zam k i w W ęgorzew ie, G iżyck u i P isz u jak o p rz y ­ czółki w y p ad o w e i d la „zab ezp ieczen ia lu d n o ści m ie jsco w e j p rzed n ap ad am i P o lak ó w i L itw in ó w ” n ).

Z ak o n K rz y ż ac k i liczył w P ru sac h 9 k o m tu r ii,г): B a łg a , B ran d e n b u rg, K r ó ­ lew iec, P a słę k , M em el, M orąg, O stró d a, R a g n e ta i R yn . D la M azu r istn ia ła k o m tu ria w R y n ie. P oszczególn e obw ody (O rdn un gsbezirke) zakonn e w cielono do o b szarów (G ebiet) i ta k k om tu rię w R yn ie w cielono do B a łg i, k tó ra oprócz R yn u o b ję ła p ro k u rato rię w P iszu , O kartow ie, S zestn ie i Ełku. Z atem obszar B a łg i o b e jm o w ał d aw n ie jsz e „H a u p ta e m te r” B a łg i, P r u s k ie j Iław y, B arto szy c, R yn u i E łk u na półn ocy aż do g ran ic y m azow ieck iej na połudn iu, i lite w sk ie j na w sch odzie. D o tego o b szaru dołączono p ro k u rato rie w P iszu , O kartow ie, Szestn ie. G iżyck o z a ś w cielono do o b szaru w B ran d e n b u rgu , n a d a ją c m u k o m ­ turię, a W ęgorzew o do K rólew ca.

R y n był k o m tu rią od 1377 — 1393 r. D nia 5 czerw ca 1393 r. na sk u tek zm ian ad m in istra c y jn y c h n a stą p ił ro zd ział k o m tu rstw a B a łg i i R yn u, ta k że zam ek k rzy żack i w P isz u p rzeszed ł ostateczn ie pod zarząd kom tu rii w B ałd ze w 1431 r . 13).

C ały teren P r u s K rzy żac y p od zielili na p asy , ta k aby k ażd e kom tu rstw o d o cierało do m o rza. N ad m orzem leżały zam k i-sto lice okręgów , k tó re m ogły

’ ) S c r ip to re s R eru m P ru ssic a ru m , L e ip z ig 1870, B d . IV, s. 3, n azw isko w. m istrz a p o d an e „D u sm e r” . tre ść w iersza — b ra t H en ryk D u sm er, k tó ry był

w tym cz asie w ielk im m istrzem , n ad rzeką P isą w yb u d o w ał zam ek i n azw ał go g ro d e m Ja n a .

I0) S c r ip to re s R e ru m P ru ssic a ru m , II, s. 508. n ) G . C hr. P i s a r s k i , op. cit., s. 62.

12) M ü l v e r s t e d t , D ie B e am ten und K o n v e n tsm itg lie d e r in den V er­

w altu n g sb e zirk e n d es D eu tsch en O rd en s in n erh alb M asu ren , M ittel, d. L itte r.

G e se ll. M a so v ia 1896, H. IV, s. 58.

13) W. Z i e s e m e r , D a s G ro sse A em terbu ch des D eu tsch en R ittero rd en s, G d a ń sk 1921, s. 214.

d o starczać k om tu riom pom ocy w k ażd y m w y p ad k u , a p oza tym m orze i jeziora d o starczały K rzy żak o m p oży w ien ia (ryby). O prócz tego k ażd e k o m tu rstw o m iało w łasn e o b szary roln icze i leśn e u).

W 1361 r. w. ks. lite w sk i K ie js tu t n ap ad ł n a zam ek w P iszu . P ro k u rato rem zam k u w P iszu był w ów czas Jo h a n n C ollin (Collyn), k tó ry w raz z k o legą sc h ro ­ nił się w cz asie n ap ad u w w ieży g d ań sk ie j, „d ob rze u m ocn ion ej” 15). A by z te j w ieży w y d ostać K rzy żak ó w , K ie js tu t zdecydow ał się n a sp ale n ie zam ku i, ja k p o d a je P isa n sk i, „in cin e rav it u sq u e a d p ro fu n d u m ” . W igan d p o d a je ta k ą w zm ian kę: „e t n otam factu m fu it p refe ctu m et co llegam su u m se o c cu ltasse in p riv a ta , q u are n ece sariu m im p u gn an t eos cap iu n t n am en p re fe c ti Jo h . C clly n ” 16).

W pięć la t p óźn iej (1366) K ie js t u t p o ra z dru gi n ap ad ł n a zam ek w P iszu . J e s t to dow ód, że w tym cz asie zam ek w P iszu zo stał odbudow an y, a p on iew aż p ro k u rato rem tego zam k u był ten że sam C ollin, n ależy p rzypu szczać, że i. n ie ­ w oli lite w sk ie j zo stał w ypuszczon y. P o d czas d ru g ie j w y p raw y K ie jstu ta na zam ek wr P iszu C ollin pon ow n ie schronił się do w ieży g d ań sk ie j. W ów czas to K ie jstu t użył now ego sp o so b u w alk i. N ap ełn ił łodzie drzew em , o b lał je sm ołą, a n astęp n ie p od p row ad ził pod zam ek, tak aby w ia tr n iósł płom ienie k u w ieży zam k ow ej. A by nie p o p aść w niew olę po ra z dru gi, C ollin ra to w ał się u cieczk ą, a K ie jstu t zn iszczył zam ek d o sz c z ę tn ie 17).

W ciąg u 10 la t po ostatn im n ap ad zie i sp alen iu zam k u K rzy żacy od b u d ow ali zam ek w P iszu z tym , że od tego czasu istn ie je jak o „b e fe stig te Ja g d b u d e ” **). N a p o d staw ie te j w zm ian ki w lite ratu rze m ożna p rzy p u szczać, że zam ek k rz y ­ żack i w P iszu w latac h 1345 — 1366 był zam k iem w całym tego słow a znaczeniu, tym b a rd zie j że n azw ę „ c a str u m ” , ja k ju ż zaznaczono, p o d a je W igan d.

O tym , że zam ek zo stał od bud ow an y, św iad czy rów nież fak t, że w czasie podróży w. m istrza W in richa v. K n ip ro d e z R yn u do M alb o rk a poprzez jeziora m azu rsk ie, Pisę, N are w i W isłę p o b ie rał tenże w ielk i m istrz na zam k u w P iszu żyw ność w latac h 1378 — 1379 I9).

Od ch w ili p rzy n ależn ości p ro k u rato rii w P iszu do k om tu rii w B ald ze zam ek zo stał ob ję ty sp e c ja ln ą p ieczą i na p olecenie k o m tu ra b ald zk iego w 1431 r. u m o cn io n y 20). M im o zaw arteg o „w ieczy stego p o k o ju ” w 1435 r. m iędzy k rólem P o lsk i W ład y sław em a w. m istrzem P au l v. R u ssd o rfe m zam ek w P iszu od bu d o­ w an o i um ocniono. K rzy żacy sp o d zie w ali się bow iem n ap ad ó w ta k ze stro n y lite w sk ie j, ja k i ze stro n y lu d n o ści m a z u r s k ie j2I). T a k i zbrojn y n ap ad M azu rów na zam ek p isk i m iał m iejsce w 1455 r. w cz asie w o jn y trzy n asto letn iej.

D zięki tem u, że zam ek w P iszu p o d leg ał często całk ow item u zniszczen iu, p rzetrw ał jak o „b e fe stig te Ja g d b u d e ” do czasó w w. m istrza A lb rech ta. D op iero ten p od d ał zam ek g ru n to w n ej p rzebu dow ie. P rzerób ce u legły ta k zew nętrzne, ja k i w ew n ętrzn e części zam ku. M ury zbud ow an o z cegły, gru b e. P raw d o p o

-14) K . G ó r s k i , op. cit., s. 58 — 68.

15) А. В o e 1 1 i с h e r, Die B a u u. K u n std e n k m ae le r d. P ro v in z O stp reu ssen , K o en igb erg 1896, s. 48 i P i s a n s k i w C o lle ctan e a s. 62.

Ie) S c rip to re s R eru m P ru ssic a ru m , II, L ip sk 1863, s. 529. W ypraw a K ie jstu ta w 1361 r. b y ła o d w etem za łu p ie sk ie w y p raw y k rzy żack ie, w czasie k tórych do­ sta ł się do n iew oli k rzy żack ie j syn K ie jstu ta , P atry k . W ięziono go n a zam ku w O kartow ie. Z a b ra n ie do n iew oli p ro k u rato ra p isk ie g o zam k u C ollyn a m iało, m iędzy innym i, n a celu w y d ob y cie sy n a z n iew oli k rzy żack ie j.

17) S c rip t. R er. P ru ss. II, s. 555. ,a) P i s a n s k i , op. cit., s. 63.

19) J . V o i g t , G esch ich te P re u sse n s, K o e n ig sb e rg 1839, B d . 5, s. 293. 20) M. T o e p p e n, H isto risc h -c o m p a ra tiv e G e ograp h ie von P re u sse n , G oth a 1858, s. 88.

21) G. Ch. P i s a n s k i , op. cit., s. 62 — 63. 238

dobnie jak w szystkie zamki krzyżackie wzorowany był na budowlach nor- m andzko-sycylijskich. Zam ek w tym czasie m iał charakter wybitnie obronny. Następnie co pewien czas ulepszano wszelkie umocnienia, otaczano w ałam i od strony zachodniej i przeprow adzano nowe rodzaje obwarowań. I tak na pole­ cenie ks. Jerzego Wilhelma w 1628 r. przeprow adził fortyfikacje zamku inż. Chrystian R o s e 22). Wzmocnienie obwarowań m iało m iejsce w 1655 r., a więc przed w ojną szw edzko-polską. W ojska szwedzkie w latach 1655 — 1657, przechodząc przez M azury, nie ominęły Pisza, ale twierdza wyszła z tego oblę­ żenia zwycięsko. ,

N astępne um ocnienia przeprowadzono za panow ania ks. Fryderyka Wilhelma w 1682 r. oraz za ks. Fryderyka III w 1697 r. W tym czasie zamek był otoczony fosą, murem sięgającym po drugie piętro, od zachodu usypano okopy i zwró­ cono specjaln ą uwagę na założenie tzw. „A ussenw erke” — zewnętrznych umoc­ nień. Zniszczono wówczas w Piszu łąki pryw atnych w łaścicieli, z których zdarto darń. Przy jej pomocy umocniono we y, okopy i fosę. Nic dziwnego, że obszar pozbawiony darni ludność m iejscow a nazw ała Porem biskiem 23). K s. Fryderyk III zapisał w dniu 30 lipca 1697 r. to Porem bisko m iastu.

Z tego czasu pochodzi również plan zam ku i ogólny jego widok {rye. 1, 2). Zdjęcie to reprodukuje w „P reussischen H istorien” w r. 1684 Hartknoch. Przed­

22) Tamże, s. 63. 23) Tamże, s. 63.

staw ia ono zamek, a obok m iasteczko. Zamek jest tu taj w arow nią potężnych rozmiarów tworząc długi czworokąt, zbudowany z cegły, o małych oknach, oto­ czony murem w ysokim i grubym , sięgającym drugiego piętra. Opisy, podane

przez P isanskiego i Boettichera, mówią, że aż po jez. Roś na północy roz­ ciągały się bagna, zwane „podzam eckie” . Do zamku należały również p astw iska, ogród warzywny i owocowy, zn ajdujący się tuż przy w ale twierdzy.

Przedm oście stanow iło wał okrągły; do zamku można było dostać się przez dwa m osty zwodzone i dwie bram y: bram ę wodną i lądową. K a p lica zn aj­ dowała się w obrębie obwarowań po lewej stronie. W północnej części zamku, w baszcie, m ieściła się zbrojownia, gdzie oprócz broni użytkowej przechowy­ wano broń dawną, starą. Stanow iła więc ona do pewnego stopnia muzeum „w ojskow e” . Salę posiedzeń zdobiły liczne trofea, zdobyte w czasie w ojen lub polowań. W północnej części zam ku znajdow ały się duże i m urow ane studnie, które z powodu silnych uszkodzeń w 1738 r. zasypano. W południow ej części zamku, jako najbardziej słonecznej, m ieściły się pokoje m ieszkalne, zwłaszcza kapitana zamku, luksusow o urządzone (tzw. apartam enty). Na ich odnowienie i przyozdobienie w 1740 r. król dał 480 florenów. Przy jednej baszcie w 1702 r. wybudowano wieżę z zegarem, w ybijającym naw et kw adranse. Plac zamkowy, wybrukowany i przestrzenny, był zewsząd otoczony murem. Piw nice zamku były suche, głębokie i zimne. M agazyn wojenny (Kriegsm agazin), jedyny w całej okolicy, zbudowano w 1729 r. M ieścił się na północ od zamku, poza jego m uram i. Była to specjaln a budowla, o długości 72 stóp i trzypiętrow a. Pieczę nad zamkiem spraw ow ał „m istrz zaprow iantow ania” (Proviantm eister), kon­ troler i strycharz (Kornstecher). Obok tego m agazynu znajdow ały się m agazyny na słomę i siano, te jednakże należały do m ia s ta 24).

Ryc. 2. Panoram a m. Pisza z r. 1684.

W końcu X V II w. (1684) włączono całe m iasto w obręb obwarowań. Um oc­ nień palisadow ych z bastionam i dokonał gen. v. Waldeck. Od północy umoc­ nienia te m iały przebiegać w m iejscu, gdzie d zisiaj zn ajduje się nasyp kolejowy linii Olsztyn — Ełk. W każdym razie wzmocnienie tych obwarowań i założenie

24) А. В o e 1 1 i c h e r, op. cit., s. 48; P i s a n s к i, op. cit., s. 63, 68.

now ych p a lisa d w tym że sam y m m ie jsc u n astą p iło jeszcze w 1697 — 1698M). Z a p an o w an ia k ró la P r u s F ry d e ry k a W ilh elm a m ia sto i zam ek b y ł tw ierd zą, w k tó re j sta c jo n o w a ł garn izon . W „D e u tsch e s S ta e d te b u c h ” w ym ienion e są re g im en ty w o jsk a w latac h 1714, 1740, 1746 — 1755, B o śn iak ó w w 1770 — 1792, D ragon ów w 1797, ten o statn i pod w odzą gen. v. Y o r k 26). O stateczn a lik w id ac ja z am k u w P iszu jak o tw ierd zy n a s tą p iła w 1787 f. Z am ek p rzesze d ł w ów czas w rę ce p ry w atn e, a w r. 1837 z ro zbiórk i m urów zam kow ych w obrębie zab u d o w ań zam k u w zn iesion o dom y m ie s z k a ln e 27). P o zo stał je d y n ie p ra w d o ­ podobn ie tzw . w y so k i zam ek, k tó ry p rzeb u d o w an o i dostosow an o do celów m ieszk aln y ch . T a część zam k u daw n ego, p rzeb u d o w an a, p rz e trw ała do 1945 r. D om y m ieszk aln e częściow o z a ję li ogrodn icy zam kow i, część w y d zie rża­ w ion o lu d n o ści m iejsco w ej. T a k i sa m p o d ział n a stą p ił stopn iow o z ogrodem w arzy w n y m i ow ocow ym , n ato m ia st p la c d łu gi i szerok i na 15 prętów („R u ten ” ) p rzezn aczon o d la k sięży ja k o od szkodow an ie za o d eb ran e im ogrody w czasie ro zb u d o w y tw ierd zy i p rzep ro w ad zan ia um ocnień i obw arow ań 28).

W 1945 r. n a m ie jsc u zam ku zach o w ały się tylko ru in y. W od ległości ok. 60 m od rzeki P isy śc ia n a w sch o dn ia i p ołu dn iow a od ul. W o jsk a P o lsk ie go p o sia d a ła m u r dług. 38 m, szer. 10 m, w y sok i n a 4 m, gru b o ść m u ru w y n osiła p ó łto ra m e tra. M u r zbudow an y był z cegły ce ram iczn ej d u żej, o gru b o ści 30 cm k a ż d a . Od p od w órk a w id n iała śc ia n a stro n y zach o d n iej o gru b . 65 cm, rów nież zb u d o w an a z cegły ceram iczn ej. O tw ory okien ne o w y m iarach 2,4 m X 1,6 m, zw ę ż ają c e się do w ew n ątrz. P o dp iw n iczen ie n a c a łe j p ow ierzch n i bu dow y w y ­ k on an e z cegły ce ram iczn ej o sk lep ien iu kolebkow ym . F u n d am e n ty n ato m iast zrobion e z k am ien ia. Od stro n y półn ocnej d ru gi bok o ro zm iarach 33,0 X 10,0 X 4,0 m. O tw ory piw niczne zam u row an e, ch ociaż zazn aczały się sk le p ie n ia okien. D ach u nie było. P o zo stała po nim jed y n ie dach ów ka, tzw. h o len d erk a. W dom u tym znalezion o re sz tk i u m eb lo w an ia (zresztą b ard zo skrom n ego) i śla d y n ied aw n ego zam ieszk an ia. D om ten zo stał sp alo n y w 1945 r. w cz asie działań w o je n n y c h 29). O becnie z tego stan u z 1945 r. p ozostały jedyn ie re sz tk i m u rów o g ru b o śc i p ó łto ra m etra i zasy p an e p iw n ice zam kow e.

P o zo stało śc ią po d aw n ym zam k u w P isz u je st p la c Z am kow y, a po okopach ul. O kopow a, k tó re j n azw ę n ad an o ju ż po 1945 r. D aw n e b agn a podzam eck ie stan o w ią d z isia j rozległe łąki, z a jm u ją c e p rzestrzeń od n asy p u kolejo w ego po jez. R oś.

II

K ie d y zam ek w P iszu otrzym ał nazw ę Jo h a n n isb u rg , u sta lić tru dn o. N a p o d ­ sta w ie w zm ian ki W igan d a z M arb u rg a n ależy w nosić, iż budow niczy zam ku n ad a ł m u n azw ę gro d u Ja n a .

O prócz tego istn ie ją jeszcze dw ie inne w e rsje, w y ja ś n ia ją c e n azw ę zam ku. J e d n a z nich m ów i, że n azw ę sw ą w yw odzi od p ierw szego m ian o w an ego w ó jta czy p ro k u rato ra . P o tw ierd ziłob y to fa k t, że zam ek n azw any zo stał n a cześć

25) A. B o e t t i c h e r , op. cit., s. 49; P i s a n s k i , op. cit., s. 63.

2e) F r e d r i c h s , Jo h a n n isb u rg , D eu tsch es Staed te b u c h , B e rlin — S tu ttg a r t 1939, s. 67 — 69; P i s a n s k i , op. cit., s. 64.

27) O stp re u ssisc h e s S taed te h an d b u ch , B a rte n ste in 1925, s. 94. 28) G. Ch. P i s a n s k i , op. cit., s. 63.

29) N a p o d staw ie w y w iad u z p ie rw szy m w ó jtem P isza, ob. R ad o sław e m M isiń sk im , k tó ry u d zielił m i w y cze rp u jący ch dan ych o stan ie zam ku w 1945 r. N a ty m m ie jsc u sk ła d a m serd eczn e p od zięk ow an ie za w szelkie in fo rm acje , szkic i d an e liczbow e, d otyczące zam ku.

K o m u n i k a t y 16

swojego pierwszego mianowanego prokuratora Johanna Collina. W tym czasie wiele osiedli i zamków otrzymuje swe nazwy od pierw szego w łaściciela czy założyciela.

D ruga w ersja mówi, że Zakon Krzyżacki odniósł zwycięstwo w w alce z lu d ­ nością m iejscow ą w dzień św. Ja n a i na pam iątkę tego zwycięstwa tak nazwano zamek 30). Czy zwycięstwo to m iało m iejsce w dzień św. Ja n a Chrzciciela, czy też w dzień św. Ja n a Apostoła, nie wiadomo. Na podstaw ie pieczęci m iejsk iej można by przypuszczać, że chodzi tu o św. Ja n a Chrzciciela. Dowód ten jednak upada, ponieważ pieczęć m iejska pochodzi z 1645 r., a więc w 300 lat po n ad a­ niu nazwy zamkowi. Dawna zaś pieczęć sądow a z 1451 r. przedstaw ia postać św. Ja n a A postola.

Na tej podstaw ie należy przypuszczać, że i jedna i druga w ersja m a pewne uzasadnienie w wytłum aczeniu nazwy Johannisburg.

Ryc. 3. Widok z ruin zamkowych na nasyp kolejowy i rzekę Pisę. Ja k już wspomniano, w czasie panow ania Zakonu Krzyżackiego zam ek był siedzibą prokuratora zakonnego (Pfleger), który adm inistrow ał okręgiem, n ale­ żącym do Pisza i „spraw ow ał nad ludnością sąd y ”

31)-Dokładnego i całkowitego spisu prokuratorów w Piszu nie ma. Zachowało się jedynie 12 nazwisk prokuratorów zakonnych, 2 nazw iska piwnicznych (K eller­ m eister), 2 braci z konwentu oraz, według nomenklatury K. Górskiego, 1 „ ry ­ bicki” (Fischm eister). Spośród prokuratorów należy wymienić niektórych. B u ­ downiczy zam ku piskiego, Heinrich Dusem er von A rffberg, był z kolei 18 w iel­ kim m istrzem Zakonu Krzyżackiego w latach 1343 — 1351, Poprzednio sp raw o­ wał urząd nam iestnika, a po śm ierci w. m istrza Ludolfa v. Koenig został w y­ brany wielkim m istrzem Z ak o n u 32).

Dusem er w sław ił się tym, że prow adził przez całe swoje urzędowanie wojny z Litw inam i i przeważnie zwycięskie. W jednej z nich zburzył gród litew ski Wieleń, biorąc przy tym bardzo wielu jeńców do niewoli. Walki z Litw inam i

30) G. Ch. P i s a n s к i, op. cit., s. 63. 31) Tamże, s. 64.

32) C. Krollm ann, K ön ig L u d o lf, A ltp reu ssisch e B io g rap h ie , K o en igsb e rg 1938, Lief. 11, s. 349. '

rozpoczął jego p oprzedn ik, L u d o lf von K oen ig. P an ow an ie jed n akże tego m i­ strz a było ra c z e j sp o k o jn e i on to z k sią ż ę ta m i M azow sza, zw łaszcza z k s. Z ie­ m ow item , zaw arł w 1343 r. um ow ę, do tyczącą gran ic m iędzy Z akon em a M a­ zow szem . W edług P isa n sk ie g o g ra n ic a ta p rz e b ie g a ła przez rzek ę O rzysz do la sk u zw an ego R e d u k a, trz y m a ją c się p ra w e j stro n y la sk u dochodziła do u jśc ia rzeki W incenty do P isy , a n astęp n ie w zdłuż rzeki W incenty do je j źród ła, stąd stru m y k iem C h o jn ą p ro sto do brod u , zw an ego L ik k e (Ł y ck — E ł k ) 33). M ówi 0 tym C a sp a r Sch ü tz, a tak że P isa n sk i. G ran icę tę p otw ierd zon o w 1422 r. w p ok oju , za w a rty m n ad jez. M ielno. P od koniec sw ego życia D u sem er u stąp ił ze sta n o w isk a w. m istrza i sch orow an y p rzen ió sł się do N iem iec.

O statn im n otow an ym p ro k u rato rem zam ku w P isz u był F ried ric h F re ih e rr zu H ey d eck (1519 — 1524). J a k o k an o n ik p rzeb y w ał w B am b erg u i p rzy b ył do P ru s ra z e m z m a rg ra b im k s. A lb rech tem ja k o ry cerz Z ako n u K rzy żack iego. U k s. A lb rech ta cieszy ł się sp e c ja ln y m i w zględam i, a pon iew aż ja k o jeden z p ierw szych p rz y ją ł lu teran izm , p oru czał m u ks. A lbrech t sp e c ja ln e sp raw y do za ła tw ia n ia , zw łaszcza zw iązan e z zagad n ien iem now ej re lig ii w P ru sach . D zięki sw e j g o rliw o ści w w y p ełn ian iu obow iązków ludność m iejsco w a, k tórej w idocznie dobrze d a ł się we znaki, n azw ała go p o g ard liw ie „now oochrzc-eńcem ” (W idertäufer). K s . A lb rech t w 1525 r. n ad ał m u ty tu ł k a p itan a (A m tsh aup tm an n ) w raz z dochodam i, w y p ły w ający m i z tego u rzęd u w ieczyście. Z w an o go ró w ­ nież p an em n a H ey d y ku i P iszu . Do d z isia j w p ow iecie p isk im istn ie je w ieś H eydyk, k tó ra sw e istn ien ie i nazw ę zaw d zięcza o statn iem u p ro k u rato ro w i zam k u p iskieg o . O prócz tych u rzędów i w łości otrzym ał H eydeck k a p itan a t w G iży ck u i na obyd w u stan o w isk ach u rzęd ow ał do 1536 r.

O prócz p ro k u rato ró w zakonnych znani są tzw. kom p an i. B y ł to u rząd ja k gd y b y k o n tro le ra w ielk iego m istrza. Z anotow anych ich je st sześciu . O statn i z nich w la ta c h 1488 — 1495, Szym on M oelknecht, jak o „O rd en sb e am ter” otrzy­ m ał w dow ód w iern e j słu żby m a ją tk i B o rk i i S zy m k i w p ow iecie p isk im . P o ­ tw ierd ził ten dow ód n ad an ia k o m tu r bałd zk i, H iero n im u s von G e b e satte l (1489 — 1495) w P isz u pod d a tą 30 czerw ca 1495 r. P oza tym n ad an iem otrzym ał u przedn io w ieś Ł u p k i w 1483 r. W zam ian za ten d a r Szym on M oelknecht zob ow iązał się od byw ać dw ie słu żby we w szy stk ich w y p raw ach Z akon u konno 1 w zbroi, a oprócz tego rocznie na dzień św . M arcin a d o starczy ć d la Z akonu w P iszu 1 „k ro m p fu n d t” w osku, 1 p fe n ig ch ełm iń ski oraz 5 p ru sk ich pfen igów d an in y. P oza tym w olno m u było łow ić w rzece P isie i hodow ać pszczoły. S p r a ­ w o w ał też są d y w p rzy gran iczn y ch m a ją t k a c h 34).

N a zam k ach , gd zie nie było konw entu, rezyd ow ał w ó jt lu b p ro k u rato r (P fleger) z b raćm i albo z k sięd zem i dochody zb ie rał do sk a rb u w ielk iego m i­ strz a lu b k o m tu ra. T a k było na zam k u w P iszu , gd zie rezyd ow ał p ro k u rato r (P fle g e r )35). ^

P o zn iesien iu rząd ó w Z akon u K rzy żac k ie g o P ru sy p odzielon o na jed n o stk i a d m in istra c y jn e , zw an e „H a u p ta e m te r” , i od tego czasu znanych je st 20 u rzęd ­ n ików w P iszu . P ierw szy m był H an s v o n K ro e sten w latac h 1540 — 1549. P ie rw ­ szym k o m e n d an tem tw ierd zy P isz był H an s von Sch lieb e n od 1555 — 1559 r., a je d e n a sty z rzęd u k om en d an t tw ierd zy P isz, A lb rech t F re ih e rr von E u len b u rg (1602— 1621), z a p isa ł d la sz p ita la w P iszu le g a t w su m ie 100 m k !t).

33) C o d e x D ip lo m a t i c s P ru ssie n s, B d . III, K o e n ig sb e rg 1848, nr 39, s. 61. “4) K . M а с z к о w s к i, U rkun den ü b er die G ü ter B o rk en und Szym ken ,

M itt. d. L itte r. G e se ll. M aso v ia, H. VI, s. 72.

35) P . T h i e l e n , D a s G ro sse Z in sbu ch d es D eu tsch en R ittero rd e n s, M a r­ b u rg 1958, s. 5 — 7; G ó r s k i , op. cit., s. 68.

30) G. Ch. P i s a n s k i , op. cit., s. 83.

Od 1684 r. w P iszu rezyd o w ał ju ż gu b ern ato r. B y ł nim ra d c a k siążęcy , C arl W ilhelm R e ic h sg ra ff von F in k e n ste in (do 1714 r.), n o sił ty tu ł g u b e rn a to ra tw ierdzy P isz. Z p o lsk ich n azw isk zn ajd u je m y w śród gu b ern ato ró w n azw isko R. F re ih e rr von D ob rzeń ski (1714 — 1715), k tó ry rów nocześnie był szam b elan em królew sk im , a w P iszu p rzew ażn ie z astę p o w ał go von T rosch ke. W śród n azw isk kom endantów tw ierd zy czy gu b ern ato ró w sp o ty k am y n ajc z ę śc ie j n azw isk a von F in ken stein ó w , L e h n d o rffó w , T ru ch se ssó w . O statn im notow anym g u b e r­ n atorem tw ierd zy był F rie d ric h von K le ist w 1740 r . 37).

III

Z am ek w P iszu był nie ty lk o sied zib ą p ro k u rato ró w Z akonu, k om en d an tów i g u b ern ato ró w w p ó ź n ie jsz e j tw ierd zy, a le stan ow ił sied zibę, sk ąd n a cały o b szar w ychodziły zarząd zen ia, ro zk azy i gd zie m iały m ie jsc e w ażn e h isto ­ ryczn e zdarzen ia, zw iązan e n ie ty lk o z d z ie jam i P ru s, ale i c a łe j P o lsk i.

P ierw szą d a tą h istoryczn ie w ażn ą je st rok 1367. W tym roku k o m tu r bałd zk i, U lrich F rieck e, n ad a ł ludziom w iern ym , m ie sz k a jąc y m obok zam k u, p rzy w ile je (H an dfeste). P rz y w ile je te dotyczyły w oln ych połow ów z w y jątk ie m jez. R o ś i Je z . N idzkiego, zezw alały n a p olow an ie w okolicy m ięd zy K a rw ik ie m a g ran ic ą lite w sk ą. Je d n a k ż e K rzy żac y zastrze g li, że „o d szu k an y p rzez nich w le sie m iód m oże być ich w ła sn o śc ią ” pod w aru n kiem , że nikom u go nie sp rze d ad zą. W r a ­ zie sp rze d aży k u p cem m oże być ty lk o Z akon, k tó ry za beczkę m iod u p łacić m ia ł 2 i p ół grzyw ny. O prócz tego p rzy w ile j ten n ałożył p o d atek , w y n oszący od „k ażd ego dym u i od k a ż d e j fam ilii (rodziny) pół grzyw n y” 38).

F a k t ten w iąże się z p ie rw szy m p rzy w ile jem dla o sad y istn ie ją c e j obok zam k u -gro d u (podgrodzie), a le ja k m ów ią źród ła, dotyczył on jedyn ie lu d n o ści w iern e j Z akonow i, m ie sz k a ją c e j obok zam ku. R ok 1367 je st d atą w ażn ą i z tego w zględu, że n ad an ie p rzy w ile jó w m a m ie jsc e w rok po d ru gim n ap ad zie w. ks. K ie jstu ta na zam ek w P iszu , w czasie k tórego ów czesny p ro k u rato r zam k u, C ollin, ra to w ał się u cieczką. B y ć m oże, że pom ocą w tej sp ra w ie byli m u ludzie w iern i Z akonow i, w dow ód czego o trzym ali te sp e c ja ln e p rzy w ile je.

W ydarzenie rów nież zw iązan e z zam k iem w P iszu m a m ie jsc e w 1519 r. W tym roku P o lacy z aw ład n ęli zam kiem i p o sia d a li go przez p ew ien czas. Ó w czesny p ro k u rato r zam ku, von K olbitz, p rzetrzy m y w ał w P isz u jeńców P olaków , którzy p rzy go to w ali zasad zk ę i pom ogli zdobyć zam ek p o lsk ie j o d sie ­ czy. Von K o lb it2 u ciekł, z o sta w ia ją c zało gę i zam ek n a p astw ę lo su . P o zdo­ byciu zam k u P o lac y p o d e jm o w ali w yp raw y, podchodząc aż pod M rągow o, z a b ie ra ją c lud zi do niewoli, u p ro w a d z a ją c bydło. U m ieszczali w szy stk ich jeńców n a zam k u. W czasie je d n e j z w yp raw , pew n i zw ycięstw a, p o p ili się, nie r o z s ta ­ w ili w art, zan ie d b u jąc w szy stk ich środ k ów ostrożności. S k o rz y sta li z tego jeń cy i p rzy go to w ali zasadzkę, ta k że w 1520 r. od siecz złożona z 2 ch o rągw i pod w odzą Sich è n a i A n ton iego S c h le ttsta d ta o d eb rała zam ek P olakom . D ow ódca P olaków , Je rz y T o lfu s, u ciek ł i, ja k m ów i P isa n sk i, „w je d n ej ty lk o k o szu li p rzep ły n ął rze k ę ” . R e sz ta zało gi alb o d o sta ła się do niew oli, albo zgin ęła. C ho­ rą g ie w p o lsk ą K rzy żac y p rz e sła li do K ró le w ca i z a w iesili 19 w k o śc ie le zam ­ kow ym . P rócz tego w w y p raw ie na K oln o i W ąsosz z a b ra li w ielu jeńców , a m ia sta z n isz c z y li39).

37) T am że, s. 66.

38) W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści p o lsk ie j w P ru sie ch n ie gd y ś k rz y ż a c ­

kich, L w ów 1882, s. 420.

39) G. Ch. P i s a n s k i , op.cit., s. 94. 244

N a zam k u w P isz u p rzeb y w ał w. ks. A lbrech t, uchodząc p rzed zarazą, ja k a g ra so w a ła w K ró le w c u w 1538 r., i m ieszk ał w nim przez dłu ższy czas razem z cały m dw orem . K s . J a n Z ygm u n t w 1612 r. b ra ł u d ział w p o lo w an iu w P u sz ­ czy P isk ie j, p rz e b y w a ją c przez ten czas na zam k u . O byw atele m ia sta sk o rzy ­ s ta li z t e j okoliczn o ści i ponow ili sw o je p ro śb y , aby m ia stu n ad an o p raw a m iejsk ie .

L o sy zam k u w P iszu były rów n ież zw iązan e z okresem w o jen szw edzkicfi (1656 — 1657). P o d c z a s w o jen szw edzkich po stro n ie P o lak ów w alczy li T atarzy , k tóry m i dow odził W incenty K o rw in G ą sie w sk i (G osiew ski). K om en d an tem tw ierd zy był w ó w czas p łk von G rum kow , dow odzący k o m p an ią p ieszych , a w m ieście sta c jo n o w a ła k o m p an ia jeźdźców pod w odzą p łk . B e rn a r d a F rie d ric h a v. A rn h eim . Je sie n ią w 1656 r. m iasto b ard zo u cierp iało od n aja zd u T a taró w . D ru g i n ap a d T a ta ró w na m ia sto m ia ł m ie jsc e w lu ty m 1657 r. W tym ro ku T a ta rz y zn iszczyli okolice P isza, ja k fo lw ark Ł u p k i, B ia łą , D ry gały , R o- żyń sk. Z n iszczen ia, dokonan e p rzez n aja zd T ataró w , b yły b ard zo w ielk ie. O d­ zw iercied la się to w p ism ach , w ysto sow an ych do k się c ia P r u s przez kpt. D ie t­ rich a von L e ssg e w a n g pod d a tą 15 p aźd zie rn ik a 1656 r. oraz w ład z m iejsk ic h P isz a pod d a tą 3 lip ca 1657 r. D on oszą w nich, że je sien ią w P iszu i okolicy T a ta rz y u p ro w ad zili b ard zo dużo lud zi do niew oli, m iędzy inn ym i d iak on a z B ia łe j (w rócił do piero w 1687 r.), za b ra li bydło, żyw ność, a po so b ie zo staw ili ogrom ne zn iszczen ia. O kolica o p u sto szała, głód i choroby, przyw leczone przez T a taró w , zap an o w ały w m ieście i okolicy. Z a ra z a d ziesiątk o w ała lud n ość. M iasto m u sia ło p ła c ić w y so k ą k o n try b u cję, u trzym y w ać w o jsk a , sta c jo n u ją c e w tw ierd zy i w m ieście, od bud ow ać zniszczen ia, spow odow ane n ajazd em T a t a r ó w 40).

P o zak oń czen iu w o jen lud n o ść w k ościo łach p rzy gran iczn y ch śp ie w ała p o l­ sk ie p ie śn i w dn iu 3 m a ja „w dzień w oln ości i p o k o ju ” . T w órcą p ieśn i „O jczy zn o tę sk liw a zalew ay się łzam i” , był k sią d z z R o żyń sk a, T o m asz M olitor.

K a p ita n v. L e ssg e w a n g donosił rów nież, że pom ocny T a ta ro m był m iejsco w y P o la k W ład y sław M ilew sk i, dzięki k tó rem u n ie p rz y jac ie l w ied ział o słabych p u n k tach obrony i sto su n k ach w ew n ętrzn ych w m ieście. M ilew sk i zo stał u jęty i o d d an y pod są d w o jsk ow y , k tó ry sk a z a ł go n a k a rę ś m ie r c i41).

Je d n y m z p o w ażn iejszy ch w y d arzeń historycznych, k tó re m iały m ie jsc e na zam k u p isk im , było sp o tk an ie k róla P o lsk i A u g u sta I I z elektorem F ry d e ry ­ k iem I I I H oh en zollernem . S p o tk a n ie odbyło się 7 czerw ca 1698 r. K ró l A u g u st II p rzy b y ł do P isz a już dn ia 4 czerw ca 1698 r. od stro n y Szczytn a. P rz y ja zd ten o p isu je P isa n sk i w n a stę p u ją c y sp osób : „F ry d e ry k II I w y jech ał n ap rzeciw pół m ili. A rm aty tw ierd zy w itały k ró la P o lsk i trzy k rotn y m w y str z a ­ łem . A u g u st I I z am ie szk ał na z am k u razem ze św itą m agn atów , którzy m u to w arzy szy li. P o z o sta li z otoczen ia k ró lew sk iego ro zlok ow ali się w m ieście, sk ąd lu d n o ść u su n ięto.

W dn iu 5 czerw ca od było się p olow an ie w P u szczy P isk ie j. P o lo w an ie trw ało 3 dni. U bito w ó w czas ty le zw ierząt, że od tego czasu ilość zw ierzyn y w ybitn ie zm a la ła i ju ż n igd y nie w ró ciła do sta n u p oprzedn iego.

40) T am że, s. 95.

41) G . Ch. P i s a n s k i , N ach rich t von dem im Ja h re 1656 gesch ehenen

E in fa e lle d e r T a ta re n in P re u sse n (1764), M itteil. d. L itte r. G esell. M aso v ia,

H. IV , s. 108; B e itra e g e zur G esch ich te .des 11 Sch w ed isch -p o ln isch en K rie g e s

u. d. T a ta re n e in fa e lle in P r e u sse n , M itteil. d. L itte r. G e se ll. M aso v ia, H. VI,

1900, II, s. 49.

4S) G. Ch. P i s a n s k i , C o lle ctan e a s. 100, 110,

W dniu 7 czerw ca 1698 r. od b y ły się ta jn e n arad y 43). W dniu tym p o d p isan o tajn y u kład, w k tó ry m A u g u st II zgodził się, by ele k to r „ z a ją ł E lb lą g w d o go d ­ n ej porze, p rzez zask oczen ie zało gi lu b ja k sam uzna za stosow ne w zam ian za to F ry d e ry k w y p łacił A u g u sto w i 150.000 talaró w . N astę p n ie F ry d e ry k m iał sw e p raw a do E lb lą g a p rz e d staw ić S tan o m P o lsk i i w y razić gotow ość zw rotu m iasta, „je ż e li P o lsk a zap łaci m u p re te n sje fin an sow e z czasó w w o jn y szw ed z­ k ie j. Je ż e lib y P o lsk a zb ro jn ie dochodziła sw ych p raw , to A u g u st m iał tem u przeciw d ziałać, a jeżeli A u g u st II n ap o tk ałb y na tru d n o ści ze stro n y P o lak ów , to F ry d e ry k zb rojn ie w y stą p i w je go obron ie” . P o n ad to p rzy rzek ł A u g u st p o ­ tw ierdzić tra k ta ty z 1657 r. i n ad a ć F ry d e ry k o w i len n o w B y tow ie i L ę b o rk u , co też istotn ie n astąp iło w lip cu 1698 r.

W P o lsce k rąży ły w ów czas p o gło sk i, że „g a r b a ty F ry d e ry k ośm ielił się z a ją ć E lb lą g tylko dlatego, że m ia ł zezw olen ie A u g u sta ” , a n aw et b a rd zie j p o g ard liw e pogłosk i m ów iły, że „A u g u st w P isz u p rzep ił E lb lą g ” . P o n ad to w tym u kład zie A u g u st II p rop on ow ał elektorow i osadzen ie załogi sa s k ie j w E lb ląg u i p ro sił F ry d e ry k a, ab y pom ógł m u do ko n ać zam ach u stan u w duch u ab so lu ty sty czn y m w P o lsce, w zam ian za co zgod ził się na k o ro n ację F ry d e ry k a III n a k ró la P ru s i o fiaro w ał m u część P o m orza d la p o łączen ia go z P ru sam i.

P o śm ierci A u g u sta II S ta n isła w L e szczy ń sk i u b ie g ał się o tron P o lsk i. W 1734 r. p rzeb y w ał w G d ań sk u . S k o ro je d n ak G d a ń sk k ap itu lo w ał na rzecz fe ld m a rsz a łk a ro sy jsk ie g o , M uen n icha, L e szczy ń sk i p rze d o stał się przez W ar­ mię, O lsztyn, W ielbark do P isz a w p rzeb ran iu ch łopskim . W „P am ię tn ik ach M arcin a M atu szew ic za” , k a sz te la n a b rze sk o -litew sk ie g o z 1714 — 1765, t. I, czytam y ta k ą n otatk ę: „K ró l S ta n isła w L e szczy ń sk i w p rzeb ran iu , ląd em , p ie ­ szo, wozem, ja k popadło, p rzy b y ł do Jo h a n n e sb u rg a , gd zie go ro tm istrz od k a w a le rii p ru sk ie j, P o lak C ie sielsk i, p r z y ją ł” . A d ale j, że w tym że czasie do P isz a p rzybył k a sz te la n w ite b sk i S ir u jć i u zn ał S ta n isła w a L e szczy ń sk ie g o królem P o lsk i, s k ła d a ją c m u dow ody w iern ości. P odobn ie p o stąp ił P o ciej i O giński. K ró l L e szczy ń sk i w dow ód w dzięczn ości m ian o w ał S ir u jc ia sw oim se k retarze m i z a b ra ł go p ó źn iej d o F r a n c ji 44).

F a k t ten p otw ierd ził P isa n sk i, p o d a ją c w sw e j „C o lle c ta n e a ” , że dw óch podróżnych p rzybyło do P isz a i zam ieszk ało n a zam k u . Je d e n z nich p rz e d ­ staw ił się jak o p łk See b ach , a d ru gi ja k o ad iu tan t. A d iu tan te m był gen. szw edzki, S tein flu ch ten , k tó ry w czasie w alk p arty zan ck ich z w o jsk am i c a r s k i­ m i p rzeb y w ał w P u szczy K u rp io w sk ie j. W ładze w P iszu rozpozn ały w p rz e ­ b ran iu k ró la S ta n isła w a L e szczy ń sk ie g o i na polecen ie rząd u z K ró lew ca sze f „g e n e ra lle u tn a n t” von K la tt z a b ra ł ich do K r ó le w c a 43). D ziało się to d n ia 20 lip ca 1734 r.

43) K . P i w a r s к i, D zieje P r u s W schodnich w czasach now ożytnych, G d ań sk — B y d go szcz 1946, s. 211 — 215..

44) P am ię tn ik i M a r c i n a M a t u s z e w i c z a 1714 — 1765, W arszaw a 1876, Tom I, s. 41.

45) G . Ch. P i s a n s k i , C o lle c ta n e a s. 103. 246