A C T A " U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA S O C I O L Ö G I CA 6 , 1982
M i e c z y s ł a w Kowa ls ki *
Z R Ó ŻN I C OW A N I E AK T YW N O Ś C I S P 0 Ł E C Z N E 3 M I E S Z K A Ń C Ó W WSI
1. Cele 1 przedmi ot badań, materi ał y, p r ob l e m y i hip o t e z y
Ak t y w n o ś ć sp ołeczna m i e s z k a ń c ó w wsi s t a nowiła fragment z n acznie s z e rszych p r z e d m i o t o w o badań, p r z e p r o w a d z o n y c h w 1977 r. na terenie 9 gm in w różnych re gionach P o l a k i 1', D o t y c z y ł y one u c z e s t n i c tw a w szeroko pojętym środowisku lok al nym oraz postaw i p r e f e r e n c j i wob ec tego środowi sk a, w zwięz ku z podję tę prze z u r b e n i s t ó w i a r c h i t e k t ó w próbę kszta ł t ow a n i e w z o r c o w y c h gm in nych
2
ośr o d k ów m i e s z k a l n o - u s ł u g o w y c h . Wy j ś c i ow ę p r z e słankę bad ań było
* Dr, adiunk t w Zak ł a d z i e S o c j ologii Wsi i Mia s t a Instytutu S o c j ologii UŁ.
1 Były to następujące gminy: Krokowa woj. gdańskie, M i ł a -kowo - woj. olsztyńs ki e. Nowe M i a s t e c z k o - woj. zie lonogórskie, Pępowo - woj. leszczyńs ki e, Op i nogóra - woj. c i e c h anowskie, W i dawa woj. siera dz ki e, Sulmie r z y c e woj. p i o t rkowskie, W o d z i s ław woj. ki el ec kie, S k i e r b i e s z ó w woj. zamojsk ie . R e p r e z e n t u -ję one różne typy wed ł u g wialu kryteriów, ale ich dob ór zo st ał d o k o n a n y bez udział u s ocjologów, w u z g o d n i e n i a c h p o m i ę d z y z l e c e -ni o d aw c ę tematu a wł adzami a dmi-nistracyjnymi.
2 *
Ba dania z e r e a l i z ow a n o w ramach p r o g r am u rz ędowego P R-5 dotyczęc eg o rozwoju b u d ow nictwa m i eszkaniowego. B e z p o ś r e d n im z l e -ce n i odawcę był Ins tytut K s z t a ł t o w a n i a ś r o d owiska w Warszawi e, k o o r d y n u j ę c y pra ce e r c h l t e k t o n l c z n o - p l a n i a t y c z n e i socjologiczne. Zak ł e d So c j o l o g i i Wsi i M i a s t a UŁ oprac ow ał m e r y t o r y c z n e i m e t o -do l o g i cz n e koncepcję i narzędzia badań soc jologicznych. W z b i e -raniu i op r a c ow a n i u m a t e r i a ł ó w u c z e s t n i c z y l i po na dt o: Kated ra Pl a n ow a n i a 1 U r z ę d z a n i a T e r e n ó w W i e j s k i c h AR w Krak owi e, Ośrod ek B d d a ń N a u k ow y c h Im. W. K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e i Z a k ł a d P l a n o -w a nia P r z e s t r z e n n e g o i Urb a n i s t y k i O ddziału IKŚ -we Wro cł a-w iu .
przekonanie o niezbędności współucz e s t n i c z e n i a socjologii w p la-nowanym kształtowaniu wiejskiego środowiska mieszkalnego w ra-> mach gmin. Badania s ocjologiczne m i ały z i d e n t yfikować społeczne i kul turowe przesłanki wł a ś c i w y c h decyzji inwestycyjnych - p r o -gramowych, p r z e s t rzennych i a r c h i t e ktonicznych - oraz lokalne warunki realiz acji p r o g ramów rozwojowych, w ty» szanse a k t y w i -zacji gminnych instytucji i społeczności.
G ł ó wnym przedmiotem badań było lokalne (gminne) środowisko m a t e r i a l n o - p r z e s t r z e n n e , ze szczególnym u w z g l ę dnieniem ośrodka gminnego. Przyjęto jednak założenie, że różne sfery środowiska człowieka przenikają się wzajemnie i warunkuje, muszy być więc ujmowane ł y c znie3 . Badaniami objęto zatem środowisko społeczne, rozumiane Jako z różnicowanie strukturalne zbiorowości oraz głó w -ne typy stosunków społecznych i u c z e e tnictwa społecz-nego, ś ro-dowisko kulturowe, czyli kulturalny aktywność ludzi i jej ramy m aterialno-organizacyjne, wresz c i e środowisko mater ialne, czylt przede wszystkim układ ptieezkaniowo-usługowy z jego aspektami
Ą
funkcjonalnymi, p r z e s t rzennymi 1 archite k t o n i c z n y m i . Tak pojęte śr o d o w i s k o lokalne było przedmiote« bad ań z dwóch p u n k t ó w w i d z e -nia: obiek tywnej charakterystyki Jego s t r u k t u r y 1 funkcjonowania oraz uczeetnictwa społecz ności, a także odzwie r c i e d l e n i a w świa-domości społecznej ujmowanego w kategoriach p o s t a w i preferencji. Jako wiodycy przyjęto p r z y tym tzw. s t r u k turalny koncepcję p o s -tawy, w myśl której Jej składnikiem kons t y t u t y w n y m Jest ko m -ponent oceniajyco-afektywny, a p o n adto zazwyczaj towarzyszy mu ko m p o n e n t y poznawczy i b e h a w i o r a l n y 5 . A k t y w n o ś ć społeczna m i e s z -kańców w ramach środowiska lok alnego może być ujmowana właśnie
3 Opracowujyc koncepcję środowiska mieszkalnego wykorzystano zw łaszcza naetępujyce prace: T. S z c z u r k i e w i c z , R a -sa, środo wisko, rodzina. W a r szawę 1938 ; 0. S z c z e p a ń s k i , 0 pojęciu środowiska, "Przeglyd S o c j o l o g i c z n y ” 1946, t.. 8 i P. R y b i c k i , Pro b l e m a t y k a środowiska miejskiego, Ibidem, 1960, t, 14/1; 0. Z i ó ł k o w s k i , środowisko mieszkalne cz łowieka a cywilizacja, "Kultura i S p o ł e c z e ń s t w o ” 1963, nr 1: K. Z. S o w a , "środowisko społeczne mieszkańca w i e l k i e g o m i a -sta, "Studia Socjologiczne" 1971, nr 1.
4 Odmienna koncepcja strukturalizacji środowiska mi e s z k a l n e -go zawarta jest w pracy: 0. T u r o w s k i , ś r o d owisko m i e s z -kalne w świad omości ludności miejskiej, W r o c ł a w 1979.
5 Strukturalne pojęcie postawy rozwija zwłaszcza S. N o- « o *, por. np. Teorie postaw, W a r szawa 1973.
Jeka b e ha w i o r a l n y aspekt p o s t a w wobe c tego środow is ka , o ile z a -ch owania traktuje eię jako ws k a ź n i k i pewny-ch st anów św iadomości, któ rymi prz e c i e ż sę p o s t a w y 6 .
Przez a k t ywność sp o łeczną rozumie się zwy kl e czy nn e 1 do-br ow olne u c z e s t n i c tw o je d n o s t e k w d z i a ł a n i a c h na rzecz p o t r z eb ok re śl on ej zb i o r o w o ś c i z w y k l u c z e n i em osobis t y c h b e zp ośrednich k o r z y ś c i 7 . W na sz ym pr zypadku chodzi o tzw. s p o ł e c z n y ak tywność lokalną, której ramy l u k ł a d od n i e s i e n i a st an ow ię zbiorowości terytorialne - sp o ł e c z n o ś c i w ioskowe i zbiorow o ś ć gminna. W y ł ą cza flię wię c a k t ywność w ramach u k ł a d ów węż s z y c h (np. za kł ad p r a -cy) i e z e rszycn .np. pa ństwo, naród).
Sp osób uj ęc ia ak t yw n o ś c i lokalnej wyn i k a ł ze w s k a z a n y c h n a d -rzęd ny ch ce lów i zał o z e ń badaw cz yc h, s tw a rzających sy tu ację w pewn yc h elemen t a c h bl is ką założe n i om z a c h o d n i c h koncepc ji c o m m u -nity de ve lopm en t. Ide^t p r z e w o d n i ą tych koncepcj-i joat dynami za - cja rozwoju sp ołeczności lo kalnych prz ez ich a ktywizację w k s z t a ł t ow a n i u i re alizacji ko n k r e t n y c h m i e j s c o w y c h programów, z a dań i celów, nie zaś tworz en ie trw ał yc h s t ruktur niemal c o d z i e n -neg o uczest n i c tw a , z w ł a s z c z a sform a l i z ow a n y c h i s c e n t r a l i z o w a -nych- w skal i globalne j, sł u ż ą c y c h Jako na r z ą d z i e lokalnej re ali-zacji o d górnie określ o n y c h pla n ów i zleceń, kamp anii i w s k a ź ników. Orugiin, w a ż n y m tutaj, i k l u czowym w modelu c o m m u n i t y d e v e -lopment, za ł o ż e n i em Jest ist ni en ia określon ej świadomości społecznej, w. postaci prz e k o n a ń i post aw c z ł o n k ów zbiorow o ś c i s k ł a -da j ą c y c h 9 ię na p s y c h o l o g i c z n e m o t ywacje i p r z e s ł a n k i oddolnej aktywiz ac ji . O c z y w i ś c i e m o del com m u n i t y d evelopment w w i elu p o d -s t awowych z a ł o ź e o i a c h nie odp owiada nie tylko naszej aktualnej pow sz echnej pra k t y c e aktywflości społeczn ej na wsi,, ale także p o t e n c j a l n y m m o ż l iw o ś c i om j.ej ksz ta łtowania, ze względu na od-mie n n o ś ć ustro ju s p o ł e c z n o -p o l i t y c z n e g o , pozi omu rozwoj u g o sp o -darcz eg o, t r adycji hi storycznej i ku lt urowe j^.
Por. M. M s г o d y f. Sens te o r e t y c z n y a sans em p i r y c z n y pojęcia pos tawy , W a r s z aw a 1976.
7 P o r . np. w. A d a m s k i . , S p o ł e c z n i k ow s tw o w mod el u kul-tur y ind us tr ia ln ej socjal izmu, “W ieś W s p ó ł c z e s n a " 1968, nr 7; F. W. M l e c z k o , 2 bad a ń nad a k t yw n o ś c i ą z a w o d ow ą i społ ec zn ą chłopów., W r o c ł a w 1964; 0, 1< u 1 p i ń s к a, S p o ł e c z n a a k t y w -ność p r a c o w n i k ó w p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z em ysłowego, W r o c ł a w 1969.
Ö
Por. np. A k t y w i z a c j a i rozwój sp o ł e c z n o ś c i lokalny ch , red. 2. T. W i e r z b i c k i , W r o c ł a w 1973.
D o d n a k ż e w omawianej sy tu ac ji ba dawczej w y s t ą p i ł y dwa ważn e podobne elementy. Po pierwsze - wybranym gminom z aproponowano 4 .1 ; retna p r o g r am y rozw oj ow e ( zespół inwestycji.) , stanow i ą c e uświad am i a n y sobie przez m i e s z k a ń c ów p referencję ich terenu kosz-tem innych, konsul t ow a n e z mi e j s c ow ym i ins tytucjami i ludnością, opr ac ow an e jednos t k ow o przez z e s p o ł y u r b a n i s t ów i archite kt ów , dąż ących do u r z e c z y w i s t n i e n i a w m o ż l iw i e krótkim cza si e całoś- ciow&go w z o r c ow e g o z a g o sp o d a r ow a n i a pr ze strzennego, a k i e r u j ą -cych się ideą ści słego nawiąz a n i a do m i e j s c ow y c h tra dycji ku lt u-
-y mater ia ln ej i a k t u alnych pot r z eb m i e s z k a ń c ów . Po drugie realizacja p r o g r am ów nie była w p r o w a d z o n a do plan ów c entralnych
i niBiO czę śc iowo od g órnego fi na ns ow an ia za kładała a k t y w n y udział jninnych instytu cj i i sp oł ec zności, czyli ich aktywi z a c j ę opartą •jłównie na p r zesłankach p s y c h ologicznych, na m o t y w a c j a c h i p o s -iewach zaangaż ow an ia , a nie na strukt u r a c h w ym u s z e ń fo rm alno-or- g a n i z a c y j n y c h 1 0 . Zadanie s o c j o l o g ów p o legało w ięc m. in. na jkreśleniu szans oraz inspir ow a n i u takiej a k t y w i z a c j i 1 1 . W b r ew .siłowaniora inspir a t o r ów i r e a l i z a t o r ów to trwające Już 5 lat .jrzedsięwzięcie ma c h a rakter wył ą c z n i e badawczy, a nie rea li -zac y j n y zarówno dla socj ol og ów , Jak i a r c h i t e k t ó w i władz. Mimo tego na suwa ono wie l e z a s a d n i c z y c h w n i o s k ó w d o t y c z ąc y c h szan s i w a r u n k ó w społe cz ne j a k t yw i z a c j i lokalnej, które p o d e j m i e m y w rozważ an ia ch końcowych.
Z a m i e r z e n i e m ze sp o ł ów p r o j e k tujących, sk up i o n y c h wok ół inètytutu K s z t a ł t ow a n i a środowisk a, b yło z e rwanie z tzw. typowy- ,’:i projektar.il o b i e k t ów dla wsi or az rze cz ywista re al iz acja p r o -gramu inwes t y c y j n e g o w w y b r a n y c h gminach w okre si e 5 lat» po czym przewi d yw a n o bada ni a s o c j o l o g i c z n e nad efek tami , sp o ł e c z n ym odb iorem 1 f u n k c j onowaniem w z o r c ow ym o ś r o d k ó w gminnych.
1 0 Zakładano, że niezbędną część nakładów inwestycyjnych u- zyók a się na scz czablu w o jewódzkim, p o w o d u j ą c o d p o w i e d n i e u k i e -runk ow anie śro d k ów znajdu j ą c y c h się w dyspo zycji różnyc h bran ż 1 p i o n ó w organi za cy jn yc h.
1 1 Chodziło tu głównie o czynny udział socjologów w o rgani-zacyjnej stroni e prze d s i ęw z i ę c i a , co rzeczywiście miał o mie jsce, n i e s t e t y z n i ew sp ó łm i e r n ym i efektami. Formą o d d z i a ływ a n i a akty- w i z a c y j n e g o w obec społec z n o ś c i by ły odbyvyang z ebrania k o n s u l -tacyjna w qrainach, nara d y i int erwencje w insty tu cj ac h, a także 66 .- takt prowadzenia badań, które zawsze spełniają Jakieś
IV p r z ep r ow a d z o n y c h b a d aniach socj o l o g i c z n y c h dążono do ujy- cia a k t ywności lokalnej w sp osób o d p o w i a d a j ą c y celom i . z a ł o ż e -niom całego przedsięw z i ę c i a . W y r ó ż n i o n o zat em dwie p łaszczyzny czy rodzaje tej aktywno śc i. Dednę stanowi rzw. akt ywność realna (rzeczywista, realiz ow an a) , p o l e gająca na dotychczasowym, w z g l ę d -nie dob r ow o l n ym udz ia le m i e s z k a ń c ó w (rodzin) w realiza cj i kon- kr ot ny ch p o t r z eb zbiorowości. Prz y j ę t o trzy po d s t aw ow a w y m i a r y aktywności realnej: czynny, sponta n i c z n ą art yk ulację potrzeb zbiorowy ch , ud zi ał w św i a d c z e n i a c h na cele lokalne oraz p r z y n a -leżność do organi z a c j i lokalnych. Druga p łaszczyzna to tzw. akt ywność p o t encjalna, czyli p s y c h o l o g i c z n e p r e d y sp o z y c j e i g o -towość u c z e s t n i c z e n i a rzeczywi st eg o. Uznano, iż skła dają się na nią również trzy elenenty: akceptacja og ól nych norm dotycz ą c y c h zaanga ż ow a n i a lokalnego, doklaracje osobis t e g o udz i a ł u w re ali-zacji w sp o m n i a n e g o pro g r am u rozwoju oraz wiar a w jego realność.
W tym miejsc u zost an ę p r z e d s t aw i o n e w a ż n i e j s z e wyniki bad ań do tyczące dwu problemów:
1 . Doki jest pozlon i typy aktywności lokalnej * i e * z k a ń c ów w s i ? S f o r m u ł ow a n o następ u j ą c e hipotezy:
- p ow s z e c h n o ś ć a k t ywności jeet zróżni c ow a n a w p o s z c z e g ó l n y c h wymi ar ac h, ale obe jmuje ona przewa ż a j ą c ą część zbi or ow oś ci ;
- poszcz e g ó l n a typy a k t y w n o ś c i raalnej i potencjalnej, powsta-łe z kombinacji w ym i e n i o n y c h wym ia rów, sę s k rajnia licznie i n i e l icznie reprezentowa ne , rzadka Jest pe łna akt yw n o ś ć i c a ł k o -w ita n i e a k t y -w n o ś ć , natomi as t domi nuje u c z e s t n i c t-w o -w 2-3 w y -mia r a c h ;
- ak t yw n o ś ć p o t e n c j a l n a Jest zna cznie wię k s z a n i ż akt ywność realna, tzn. obe jmuje zna c z n i e większą część zb io rowo śc i.
2. Oak a jest s t r uktura ak t yw n o ś c i realnej i Jej z r ó ż n i c o w a -nie w e d ł u g p o d s t aw ow y c h p r z e k r o j ó w s t r u k t u r a l n y c h z b i o r o w o ś c i ?
Kie r u n k i a nalizy w y t y c z a ł y tu n a s t ępujące oczekiwa nia :
- ak t yw n o ś ć po t e n c j a l n a Jest silnie dod a t n i o związana z a k t yw n o ś c i ą realną, p o dobnie też p ow iązane sę si ln ie p o s z c z e g ó l -ne w y m i a r y w ramach każdej pła szczyzny;
- ak t yw n o ś ć realna jest z nacznie silniej pow i ą z a n a ze z r ó ż -ni c ow a n i em sp o ł ecznym -niż ak t yw n o ś ć pot en cj al na ;
zw łaszcza ęta tusowymi cechami ludzi, zęś a k t ywność p o t e n c j a l n a z с -achami subiek t yw n ym i (postawami, prefe r e n c j am i itp.).
M a t e r i a ł em p i r y c z n y w a r y f i k u j ę c y powy żs ze hip o t e z y sta nowię w y w i a d y kwes t i o n a r i u s z ow e zreali z ow a n e na pró bie 166A m a ł ż e ń s tw «, wi eku produk c y j n ym (18-65 lat), p r z ep r ow a d z a n e równ ocześnie z
1 2
i . zem i żo nę . W p r a w d z i e szereg a n a l i z ow a n y c h informacj i u z y s k i -wano oddzielnie dla obojga małżonlcói*, ale p r e z e n t u j em y Je ł ą c z -nie Jako cechy rodziny, wy c h o d z ą c z z a w o ż e n i a , że w ł a ś n i e on* Jest p o dmiotom dob rowolnej aktywności, społe cz ne j, d^ termlnujęc jo i p o noszęc ''koszty’1 aktywności jednoste k, V< 9 gmin ac h z r e a -liz owano 13% próbę, które w o dniesieniu do p o s z c z e g ó l n y c h gmin ,oet r eprezentatywna w k ategoriach wi eku i p r z y n a l e ż n o ś c i
społe-13
.zno-zawodowej . M a t e r i a ł op r a cowano ilośc iowo na EMC, sta ra ję c się rygor y s t y c z n i e sto s ow a ć zw ięzane z tym wymogi me t o d y c z n e (np. po dw ójne nięźależne k o d owanie 1 p o p r a w i a n i » błędów). Oc z yw i ś c i e p r ezentowane tu wy niki sę ob ciężone o g ó l n y m i wa dami e t o s ow a n y c h .echnik badań oraz dodatkowo błędami popełn i o n ym i w naszym p r z y -padku. Sprawom tym nie p o ś w i ę c am y Jędnak specjaln ej uwagi,. u-
<zględniajęc Je w miarę m o ż l i w o ś c i p r z y interp r e t a c j i uzy sk anych yyników i formu łowa ni u o g ó l n i e j s z y c h wniosków.
2. Z r ó ż n i c o w a n i e a k t yw n o ś c i realnej
Rzeczyw i s t a a k t ywność sp ołeczności w rozwoju ś r o dowisk lok alnych real iz uj e się na ro zm ai tych płaszc z y z n a c h i formach, za -leż y od różn yc h okolic z n o ś c i i uwa ru nk ow ań . Nie jest ooa p r o s -tą funkcję p o s t aw zaangaż ow an ia , a także - z drugiej str o n y - pro st ę funkcję w a r u n k ó w sp o ł e c z n o - o r g a n i z a c y j n y c h 1 materialnych. K s z t ałtuje się ona “na styku" indyw i d u a l n y c h i g r upowych p o s t aw ludzi oraz zew n ę t r z n i e wobec sp o ł e c z n o ś c i o kreślonych organiza- c y j n o -m a t e r i a l n y c h szans, I n sp iracji i wymusz eń . R e a l i z o w a n e
ak-12
Cel ow o p rzyjęto formę wyw i a d u ro dzinnego uznajęc, że o c e -ny, op inie cz y preferencje, a także obiekt yw n e fakty, przek a z yw a n e w s ytuacji grupowej, sę nieja ko bliższe çpojeczne j r z e c z yw i s t o ś -ci niż te, które u z yskuje so cj olpg w wyw i a d a c h ind ywidualnych.
13
W p o s z c z e g ó l n y c h gminach średni b łęd regul ac ji dla p o s z c z e g ó l n y c h kl as wieku 1 p r z y n ależności sp ołecznozawodowej w y n o -si ok. JOß.
tywność lokalnę u j m u j e m y w trzech skł ad owych płaszcz yz nac h: Jako sp ontanicznę a rtykulację pot r z eb loka ln yc h i udział w .ich roz-wiązywaniu, Jako wzg l ę d n i e dobrowolne świadczenia fi nansowe i
fizyczne na k o n kretne cele loka ln e oraz Jako u c z e s t n i c tw o for- m a l n o-organizecyjne. Te trzy w y m i a r y sta nowi ć będę podstawę ty-p ologi i aktywn o ś c i realnej.
Sponta n i c z n a a r t y k u l a c j a potrzeb zb i o r ow y c h oraz nie in spirowany or g a n i z a c y j n i e ani tym bardziej w żadnej mierze nie w y m u -szony udział w ich rozwiązywaniu zwy kl e nie sę traktow an e Jake skł ad ni k aktywn o ś c i społecznej i uw z g l ę d n i a n e w bada ni ac h empi-rycznych. Wyd a j e się to ni e s ł u s z n e tym bardziej, że m am y tu do czy nienia z najb ar dz ie j podmiotowym, ak tywnym, a nie re ak ty wnym u d ziałem społe c z n o ś c i w rea li za cj i Jej interesów. Zdo l n o ś ć do w ł a ś c iw e g o formułowa ni a lokaln yc h i n t eresów i potrzeb, nie i n spi-row an y s p o n t a n i c z n y na ciek na ich realiza cj ę wyda j e się ważnym p unktem wyjś c i a do in ny ch form a k t ywności sp ołecznej.
W celu uchwyc e n i a tego p r oblemu pr os zono b a danych o w s k a z a -nie takich ko n k r e t n y c h spraw, które ich zda-niem "utr ud ni aj ę ż y -cia ogółowi m i e s z k a ń c ó w wio sk i" oraz op is anie w ł asnych dzi a ł a ń na rzecz z a ł a tw i a n i a tych spraw (tab. l).
T a b e l a 1
A r t y k u l a c j a p o t r z eb lokalnych: ilość konkre t n y c h spraw w s k a z yw a n y c h
Jako "utr ud ni aj ęc e życie ogółowi m i e s z k a ń c ó w wioski" i d z i ałanie w ich rozwi ąz ywaniu
Lic zb a spraw Rodzaj dzi ałania N » 1664 = 10 0%
Bra k nie ma, nie wi ed zę 39,9
i brak dzi a ł a ń 15,3 i p o d e j m ow a n i e dzia ła ń 14,2 2 brak d ziałań 8,3 2 po d e jm ow a n i e działa ń 8,3 3 brak działań 0,9 3 p o d e jm ow a n i e dział ań 2 , 0 Srak danych 1 1 , 1
Oka z a ł o się przede ws zy st kim, te ok. połowa bad an yc h rodzin nie potraf i 'wskazać żadnych takich spraw, czyli nie myśl i w ka -tegoriach in teresów .i pot r z eb społecz no śc i lokalnej i nie Jest zdolna do ich artykulacji. Natomi as t zj aw i s k i em n i ew ą tp l iw i e p o -z y t yw n y m Jest to, że os oby wymien i a j ą c e więcej spraw, p o t r z eb i i n t e r e s ów również wyr a ź n i e częściej p o d e jm ow a ł y Jak ie ś dzi ałania na rzecz ich realizacji. Ś w i a d c z y to o tym, te w społe c z n o ś c i a c h w i e j s k i c h nie w y s t ęp u j e p r a k t ycznie katego ri a ludzi zdo ln yc h tylko do mno żenia list y “p ob ożnych życzeń", że a rtykulację po -trzeb pod ejmuje niewielu, ale ma ona c h a rakter czynny.
Cz ego dot y c z y ł y w y suwane sprawy, do kogo Je adresowano i j a -ki był udział w n i o s k o d a w c ó w w ich r o zw i ą zywaniu? W ś r ó d 1350 z g ł o s z o n y c h sp raw na pi e rw s z ym mie js cu z n a l a z ł y się trudności k omuni k a c y j n e (22%) oraz brak i złe z a op a t r z e n i e sklepów i usług ( 22%), a delej p r o b l e m y miesz k a n i ow e (16%), brak ins ty tucji o ś w i a t y i kul t u r y (9%) oraz zła obsług a rolnic tw a (8%). Rzadko m ó -wio no o złej dział a l n o ś c i a dm i n i s t r a c j i (4,4%), ba rd zo rzadko o . z a g o sp o d a r ow a n i u i e stetyce pr z e s t r z e n i (1,7%), oc hro ni e zdrowia (1,3%) i braku p r acy poza rolnictwem (1,0%). W p a w d z i e d o l e g l i w o ści p o s z c z e g ó l n y c h rod za jów "braków" są w różnych g m i n a c h n i e -jednakowe, ale ich hierar c h i a jest bardzo p o d o b n a 14. W a żne i cha-r a k t e cha-r ystyczne z j awisko w y s t ą p i ł o w a dresowaniu wskazyw a n y c h p o t r z eb do o k r e ś l o n y c h o c z e k iw a n y c h rea li za to rów. Zdecyd ow a n i e najcz ęś ci ej by ły to władze i instytucje gminne, które uznano za z ob ow iązane do rozwiązania 6 0 , 1 % ogółu spraw, gdy wła d z e wyższe tyJ.ko do 1 9 , 6 % spraw. O edynle w stosunku do 1 5 , 7 % spr aw uznano, że ich rozwi ąz an ie powin no nas tąpić przez w s p ó ł d z i a ł a n i e wład z i mieszka ńc ów , a z upełnie sporad y c z n i e p o j a w i a ł y się takie skrawy, które zda n i em bad an yc h winni ro związać sami m i e s z k a ń c y (1 ,0%). Chrakter y s t y c z n e , że tylko w o b e c 2 , 0 % spr aw nie umiano wskazać z o b l i g ow a n y c h i oczek iw a n y c h rea li za to rów.
K o l e j n y s zczególnie w a ż n y aspekt to d o t y c h c z a s ow y udz ia ł w n i o s k o d a w c ó w w rea li za cj i w s k a z y w a n y c h prz ez nich potrzeb.
Oka-P r z e d s t aw i o n a h i e r a r c h i a s p r aw wydaj<e się cz ęściowo z a -skakująca. Nas uw a się p r z y p u s z c z e n i e , ż e r espondenci odn os il i o- roewiane pyta ni e prz ed e we z y s t k im do s f e r y potrzeb, doleg liwo śc i, czy bra k ów o c harakterze ma te rialnym, nat om ia st rzadko kojar zy li je ze sf erą niemat e r i a l n ą (fu nk cj on ow an ie ur zędów, b i u r o k r a t y zm
2 ało aię. że ogółem w 4 1 ,1% sprawach nie podejmowali oni żadnych działań, czyli p r a w d o podobnie p o j a w i a ł y aię one dopiero w m o mencie wywiadu,, nie były zaś przedmiotem naturalnej, sp o n t a n i c z nej artykulacji w środowisku lokalnym. Natomiast 4 1 ,0% spraw b y -ło przedmiotem lokalnej opinii publicznej (wcześniejszych rozmów w n i o s k o d a w c ó w ze współmieszkańcami), a 36,5% przedmiotem innych d z i ałań wnio s k o d a w c ó w (głównie inicjatywy i interwencje w insty-tucjach). <v sum ie możno stwierdzić, że tylko połowa badanych formułuje p o t r z e b y lokalne, a 1/4 pod ejmuje Jakiekolwiek d z i a ł a -nie na rzecz ich r o z w i ą z y w a n i a .
Przedstawione wyniki nasuwaję kilka iatotnych w n i osków o g ó l -nych. Wp r a w d z i e nie moż na oceniać sł uszności zgłoszonych potrzeb i właściwości ich adresowani'à, ele oc zywiste sę słabości s p o n t a nicznej, oddolnej aktywności społeczności w i o s kowych w a r t y k u -lacji własnych potrzeb, ich zbiorowym opiniowaniu i inicjowaniu realizacji, choć jest to zjawisko ba rdzo zróżnicowane regional-nie. Chyba nia na tym polegać powinien p o ż ę d a n y realizm w p o s t r zeganiu szans rozwo jowych własnego terenu. Zdolność do czynnej zwłaszcza ortykulacji potrzeb niq jest zjawiskiem p o w -szechnym, praktycznie nie dostrzegane sę problemy, która m o g l i b y rozwięzywac sami miesz kańcy, a stosunkowo rzadko wysuwane aę też sprawy do władz ponadgirlnnych1 5 . Pozytywna wydaje się to, że głównym układem odniesienia wysuwanych potrzeb sę władza 1
in-ч
atytucje gminne, a dość często uznaje się celowość w spółdziałania ludności z władzami. Ś w i adczy to o wysokiej podm i o t o w o ś c i s y s t e mu gminnego w świadomości inioszkańców oraz o p e w n y m z a a w a n s o w a -niu integracji społeczności i Instytucji.
Drugim składnikiem aktywności lokalnej, często wprost z nię utożsamionym, sę świadczenia finansowe i czyny społoczno lud noś-ci na rzecz własnego terenu (tab. 2 ), Całkowity brak tego rodzaju aktywności występił tylko u 2 6 ^ badanych rodzin. Składki p i e -niężne, p r z e znaczone na konkretne i znane świadczęcym miejscowo cele, objęły 32/0 rodzin. Najba rdziej powszecbnę jest forma
oso-1j Trudno przypuszczać, że stwierdzone słabości w a r tyku-* potrzeb społeczności w i e j skich w y n ikają z zasadniczej nie- z d o l ności znsczęcej części ludzi do zbiorowego wyrajania w, . - nych interesów. .Vydaj« się, że mamy tu da czynienia rączo 1 za s woistym z m ę c zeniem p s y c h i c z n y » “ i -iwiadonościę nieskuteczności działań artykulacyjnych, z w ł aszcza wobec władz pcnsdgmannych.
bietej pracy fizycznej, głównie mężczyzn, w której uczestniczyło aż 63% rodzin. Wśród ogółu czynów społecznych zdecydowanie prze- ważajy prace przy budowie i naprawie dróg (43%) oraz przy budo-wie i remontach obiektów oświatowych, sportowych i kulturalnych (19%). a także prace ogólnoporzydkowe (23%). W sunie świadczenia te objęły częściowo lub w pełni prawie 3/4 zbiorowości, stanowiąc najpowszechniejszy formę aktywności lokalnej.
\ . \
T a b e l a 2
świadczenia lokalne:
uczestnictwo w czynach społecznych i składkach pieniężnych na rzecz miejscowości i gminy
Rodzaj świadczeń N = 1664 « 100%
Brak świadczeń 25,3
Tylko składki 6 , 0
Tylko czyny 41,8
Składki i czyny 26,4
Interesujące jest porównanie świadczeń na c e l e _ lokalne z okazjonalnymi świadczeniami na rzecz kościoła i parafii. Te o- etatnie sy niewiele powszechniejsze, gdyż w żadnej formie nie objęły 22% z b t o r o w o ś c i . Cechuje je natomiast odwrotna proporcja form: dominacja świadczeń finansowych (78%) nad pracy fizyczny (24%). Znane i ważne sy główne słabości omawianej formy aktyw i-zacji, które jednak - poza 3 tosowany często dobrowolnościy po-zorny - chyba w mniejszym stopniu dotyczy wsi. W każdym razie jest to najpowszechniejsza forma aktywności lokalnej’, obeJmujyca częściowo lub * pełni ok. 3/4 zbiorowości i przynoszyca stosun-kowo znaczne efekty.
Trzeci w y m i a r aktywności realnej stanowi uczestnictwo for- nalno-organizBcyjne. 3e?t ono ważne ze . względu na zasadniczy «zrost znaczenia organizacji i instytucji formalnych w życiu i
rozwoju wsi współczesnej nie tylko w naszych w a r u n k a c h W tym miejscu zmuszeni j e s t e ś m y do skrajnie uproszczonego ujęcia tej problematyki, gdyż zagadnienia form, treści i e f e któw u c z estni-ctwa organ i z a c y j n e g o na wsi stanowię same rozległy przedmiot
ba-•17 "
da ń . 3ego n a j o g ó lniejszym wsk a ź n i k i e m może być natomiast st o -pień lok alnego z o r g a n izowania zbiorowości, określony łęcznę
ileś-1 В
cię przynależności męża i żon y do organizacji lokalnych , c z y -li takich, które przynajnnlej najniższy szczebel w ł a d z y o r gani-zacyjnej maję na terenie gminy, a społeczność gminna Jest u k ł a -dem odniesienia ich działalności (tab. 3).
T a b e l e 3 A k t y wność formalna:
przynależność do organizacji w gminie
Przynależność do organ izacji N » 1664 » 100rJ Nie należę 33,8 '-2 organizacje 37,2 -3-4 organ izacje 16,6 5 i więcej 12,4
Uwzględniono tu zwłaszcza: PZPR, ZSL, kółka rolnicze, KGW, GS “SCh", SOP, OSP, organizacje kulturalne i inne. W b r e w o c z e k i -waniom stopień lokalnego- zaryanizowan.ia zbiorowości nie Jest tak wysoki, gdyż 1/3 stanowię rodziny, w których męż i żona nie “p r z yznaję się" do żadnej przynależności, a poniżej 1/3 takie, w k t ó rych mamy 3 i więcej przy należności. T rzy omówione w y m i a r y aktywności realnej stały się podstawę jej typologii stanowięcej s yn t e t y c z n y obraz zjawiska (tab. 4).
1 6 Por. пр. IV. P i o t r o w s k i i i n n i , System Instytucji i organizacji w i e j s k i c h a g o s p o d a r k a ind ywidualna R o -czniki Socjologii Wai" 1972-1 974, t. 12.
W oparciu o m a t e r i a ł y z om a w i a n y c h tutaj badań z a g a d n i e -ni e to analizuję A, Majer i P. S t a rosta w -ni-niejszym tomie.
13
Por. W. P i o t r o w s k i , Miejska społeczność lokal-na a organizacje terenowe, W a r szawa 1968,
T a b e l a 4 Typ y ak t yw n o ś c i realnej Ar ty ku lacj a potrzeb: 1-3 sp rawy i po-de jmowa nie działań świadczenia : składki i/lub czyny społeczne Aktywność formalna: c z ł o n kostwo w 1 lub więcej o r g a
-nizacji męża lub żony (N « 1664 - 100,0%)
nie nie nie 11,5
nie nie tak 1 0 , 2
nie t ak nie 17,1
nie tak tak 36,7
tak nie nie 1 , 0
tak nie tak 3,1
tak . • tak nie 4,2
tak tak tak 16,2
Ola p rzejrzystości ujęcia zdecydowano się na d ychotomiczne rozróżnienie uczestnictwa i n l e u c z estnlctwa w każdym z w y m iarów oraz ich trójczynnikowę klasyfikację. N a leży podkreślić, że przyjęto bardzo słabe warunki kwalifikujące danę rodzinę do kla-sy uczestnictwa, w każdym z wymiarów. N a j c z ęstszym typem a k t y w -ności realnej okazało się uczestnictwo świa d c z e n i o w o - f o r m a l n e (37%) oraz wyłęcznie świadczeniowe (17%), w p r z e c i wieństwie do wyłącznie ar*tykulacyJnego (1%). artykulacyj n o - f o r m a l n e g o (3%) i artykula c y j n o - ś w i a d c z e n i o w e g o (4%). Ca ł k o w i t y brak ak tywności wykazują tylko 1 2 % rodzin, a aktywność wyłęcznie formalną 1 0 %,
na-tomiast najbardziej poźędane pełne uczestnictwo obejmuje 16% zbiorowości. W a r to tu zwrócić uwagę na sytuację -aktywności art y- kulacyjnej - jest ona wprawdzie najrzadsza, ale stosunkowo z n acz-nie częściej towarzyszę Jej inne rodzaje, zwłaszcza zaś aktywność pełna. Analiza korelacyjna wykazuje, że wszystkie trzy omawiane wy m i a r y aktywności realnej sę ze sobę dodatnio pewięzane (tab. li). Zwięzki te, choć maję bardzo w y s o k ę .istotność ' sYatystyczną, są jednak zaskakująco słabe, prz y czym stosunkowo najsilniej po-
P r z e j d ź m y do pr ob l em ów zbiezn o ś c i p o m i ę d z y a ktywnością realną a wieloma w a ż n i e j s z y m i p r z e k r o j e n i zróżnicowania z b i o r o -woś ci (tab. 10). Ana l i z ę s t atystyczny przep r ow a d z a n o dla każdego w ym i a r u ak tywności odd zielnie, ale wyniki o m ó w im y łącznie, gdyż na ogół kie ru nk i zależności są podobne. Ch odzi nam p rzy tym o odpowiedź na dwa pytania: jak ie cz yn ni ki s t r ukturalne najsilniej ró żnicują a k t ywność i Ja kie są kie runki zal eżności.
Wi ek i w y k s z t a ł c e n i e istotnie, ale bar dz o s ł abo są pow iązane ze wszyst k im i w ym iarami aktywn oś ci , a zwłasz cz a z lo ka ln ym u- c z e s t n i c tw em formalny,i. Większą a k t ywność wy k a z u j ą ludzie w śr ed ni ch grupac h wie ku (zwłaszcza 36 -45 l a t ) , w p r z e c iw i e ń s tw i e do na jstarszych, ale i najmł od sz yc h, a także w miarę wzr o s t u p o -ziomu wykształcenia, I n t eresujące p r z y tym, że n a j niższą a k t y w -ność artyk u l a c y j n ą w y kazują o s ob y o ni ep e ł n y c h po z i om a c h w y -k ształcenia (niepe łn e po d s t aw ow e i n iepełne średnie), zaś pełno uczes t n i c tw o świadc z e n i ow e w y s tępuje u osób z w y k s z t a ł c e n i e m peł-nym podstawowym, gdy w y k s z t a ł c e n i e ponadś r e d n i e wią że się g ł ó w -nie z czynami spo łecznymi , a -nie św i a d c z e n i am i finansowymi. S y -tuacja m a t e rialna rodziny również dość słabo Jest zw ią zana z akt yw no śc ią . Wsz y s t k i e ko relacja z d o c hodami pienię ż n ym i na i osobę w gospo d a r s tw i e domowym są n ieistotne, natomi as t wy żs za aktywność w y s t ęp u j e wr az z w y ż s z ym s t a n dardem m ieszkaniowym, a zw ł aszcza w y p o s a ż e n i em mi e s z k a n i a w u r z ą dzenia techniczne.
Wyraźna, ale nie j e d n o k i e r u n k ow a Jest zb i eżność pozi om u a k -tywności s p o ł e c z n e j , z różnymi cechami z r ó ż n i c ow a n i a społeczno- zawodowego. Większe u c z e s t n i c tw o formalne wy stępuje przede w s z y -stkim w ś ród ogółu p r a c o w n i k ó w um y s łowych (zwłaszcza z wyższym poz iomem w y k s z t ałcenia), ro ln ików p o s i a d a j ą c y c h w i ę k s z e g o s p o -darstw a i robo tn ików wykw a l i f i k ow a n y c h , w p r z e c i w i e ń s t w i e do ro-bo t n i k ów rolnych, r o lników z m n i e jsźyni g o sp o d a r s tw am i i nie pracuj ą c y c h zawodowo. Wyżs z a a k t ywność a r t y k u l a c y j n a wy stępuje wśród p r a c o w n i k ów um y s ł ow y c h z w y k s z t a ł c e n i e m p o n a d ;1 redriim, rolników p o s i a d a j ą c y c h w i ę k s z o obszarowo g o sp o d a r s tw a oraz rob ot ni -ków wy kw a l ifikowanych, w p r z e c iw i e ń s tw i e do r o b o t n i k ów rolnych, nie p r a c u jących zawodowo, pr a c ow n i k ów umysłowych z w y ’.sztaJce- r.iem najwyżej średnim, rolników p r o w a dz ąc yc h m nie je g o s p o -darstwa craz ch ł o p ó w - r o b o t n i k ó w i ro b o tn ik ów m e w y ' i if ixo.>.i- nych. Odm ie nn e i stosunkowo silniejsze jest zr óż ni co w a ni e
no&ci ś w i a d c z e n i o w e j , która w największym stopniu obejmuje rol-ników posiadających mniejsze gospodarstwa a potem większe oraz pr a c o w n i k ó w umysłowych z niższym wyks z t a ł c e n i e m a potem wyższym, w p rzeciwieństwie do pozostałych kategorii, w tym robotników w y -kwalifikowanych. Zaznacza się zatem wyraźnie swoisty “podział pracy", po l e g a j ą c y na tyra, że artykulacja potrzeb skupia się w ś r ó d wyższych, a materialne świadczenia realizacyjne wśród n iż-szych kategorii robotników, rolników i pra c o w n i k ó w umysłowych.,
Wśród rolników indywidualnych nie tyle Jednak powierzchnie gospodarstwa ile sposób jego prowadzenia wyraźnie różnicuje a k -tywność. ów sp osób prowadzenia gospodarstwa określono ilości# dziedzin (produkcja roślinna, zwierzęca, wyposażenie w maszyny i budynki gospodarcze), w których w pięcioletnich okresach zostały z r e a l i z o w a n e lub są planowane istotne zmiany. O k a zało się, że w artykul a c j i . p o t r z e b aktywniejai są rolnicy w przeszłości mało i średnio dynamiczni a planujący dużą dynamikę rozwoju g o s p o d a r s t -wa. Wyż sze świad czenia i aktywność formalna cechuję zaś rolników średnio dynamicznych w p r z e c i wieństwie do mało i bardzo dynar,li-cznych. Z kolei wśród pracujących poza rolnictwem in dywidualnym wyższa aktywność we wszyetkich wymiarach, choć w różnej mierze, więżę się z zajmowaniem stanowisk kierowniczych. Dotyczy to n a j -bardziej artykulacji potrzeb a najmniej uczestnictwa formalnego.
Nast ępną grupę czynników w y r aźnie różnicujących aktywność «•'■anowią zmienne przestrzenne, a głównie "gmina", która s z c z e g ó l -nie sil-nie związana jest z u c z e s tnictwem formalnym i świadcze- niowym. Ta zmienna regionalna jest bardzo złożona i trudna do i n t e r p r e t a c j i , zawiera składniki historyczne, ekonomiczne,
kultu-1 C *
rpwe i polityczne ", Wysoka aktywność w artykulacji p o t rzeb w y -stępują przede wszystkim w Opinogórze, W i d awie i Now ym M i a s teczku w p rzeciwieństwie do Krokowej, Miłakowa, Pępowa i Wodzisławia. Świ a d c z e n i a lokalne najpowszechniej realizowane są w S u l m i e r z y -cach, Skierbieszowie, Pępowie, a najrzadziej w Miłakowie, Widawie,
ч
Mowy» M i a s t^pzku i Krokowej. Najwyższe zorganizowanie formalne
Por. np. T. K a c h n i a r z , Modelowe rozwiązania btruktur miószt.aniowo-usługowych we wzorcowych ośrodkach g m i n -nych. fćoporr zbiorczy z dotychczasowych prac badawczych, teore-tycznych i sTudialrio-projektOwych, maszynopis p o w ielony w IKŚ w
występuje w Pępowie, Skierbieszowie, O p i n o g ó r z e , Wodzisławiu S u l -mierzycach, a więc gminach o głównie rolniczym charokterze.
W ś ród zmiennych p rzestrzennych mniejsze znacznonie ma typ wioski w ramach grainy (nieco aktywniejsi sę m i e s zkańcy małych wiosek przyległych do ośrodka oraz większych wiosek w strefie pośredniej w p r z e c i wieństwie do mieszkających w ośrodku gminnym i na obrzeżach gminy) oraz pochodzenie terytorialne mieszkańców (mniejsza akt ywność przybyszów) - obie zależności dotyczę zwłaszcza świadczeń, a nie występuję wcala w artykulacji potrzeb. N a -tomiast znacznie ważniejsza okazała się ruchliwość przestrzenna zwię zana z pracę, z a o p a trzeniem i uczestnictwem w instytucjach kultùry. Szczególnie aktywni we wszystkich dziedzinach sę ci, którzy wykazujęc ruchli wość w celach kulturalnych w ramach gmi ny zarazem albo pracuję, albo zaopatruję się poza gminę, v> p r z e c i -wieństwie do stabilnych przestrzennie lub skrajnie ruchliwych.
U c z e s tnictwo w gminnych instytucjach kultury i rozrywki u j ę -te Jako oględanie w s z e lkich p r z e d stawień i bywanie na zabawach Jednoznacznie dodatnio Jest skorelowane z aktywnościę społecznę, szczególnie silnie ze św iadczeniami lolcalnymi. Natomiast bierne postawy wobec' gnin nych instyt ucji kultury (nieumiejętność ich oce ny i niewysuwanie postulatów rozwoju) więżę się, choć słabo, z małę aktywnościę społecznę. Podobnie silnie sprzyja aktywności bardziej intensywne korzystanie ze środków masowego . przekazu (telewizja, gazety, fezasopisma oraz kino), a także aspirowanie treści wyższego poziomu oraz tzw. aut onomia kulturalna, czyli przekonanie o niezależności szans kulturalnego u c z e stnictwa od ograniczeń wiejskiego środowiska.
K o lejna grupa b a d 3 r.ych korelatów aktywności społecznej to ogólne postawy wobec wsï 1 niasta oraz własnego terenu. Ciekawe, że bardziej aktywni reprezentuję na ogół bardziej promiejskie stereotypy (ogólne przekonania o “wyższości" miejskiego ś r o d o w i s -ka materialnego, społecznego i kulturowego) a zarazaw k o r z y s t -niejsze dla wsi szczegółowe ocen', konkretnych e l e m entów s k ł a d o -wych środowiska. Wyżs z a aktywność świadczeniowa i forraalna t ■/„■„>-
rzyszy też bardziej p o z y tywny« postawom wobec własnej wios : gminy, natomiast aktywniejsi w artykulacji p o t rzeb umiar;- nie i bardzo niezadowoleni w p rzeciwieństwie du osót- t kształtowanych post a w wobec własnego terenu.
Intere s u j ą c e choć niezbyt silne są związki p o m i ę d z y opi ni am i 0 w ł a d z a c h g n iny i efe ktach ich dz iałalności a a k t yw nością s p o łeczny. Ak t y w n i e j s i w a rtykulacji pot r z eb są ci, kt órzy n e g a t y w -nie o ceniają wł adze swojej gm iny oraz s twierdzają ogó lne p o g o r -sze ni e s ytuacji na swoim terenie od czasu utworzenia gmin. Dalej - częściej realizuje świadczenia ci, kt órzy skr aj ni e negatywnie 1 sk ra jnie p o z y tywnie oc en ia ję władze gm iny i efekty utworzenia gmin, w p r z e c iw i e ń s tw i e do nie m a jących wy r ob i o n e g o pogl ąd u i nie d o s t rze ga jących zmian. Wr e s z c i e wię k s z e u c z e s t n i c tw o formalne J e d n o z n a c z n i e więżę się z po zytywną ocenę wła dz gm iny i e f e k -tów utw o r z e n i a gmin. Z a tem postawy wob ec wła dz o dm iennie wieże eię z a k t y w n o ś c i ą vv każdym z wymiarów.
Na ko niec o d n o t u j em y związ ki pom i ę d z y aktywn o ś c i ą społec zn ą 0 c h a r a k t e r em prefere nc ji , p o s t u l a t ów i żą dań badanych. Pr ze de w s z y s t k im bar dziej aktywni, zw łaszcza ś w i a d c z e n i o w o , są ci, k t ó -rzy opowiadaję się za zasadą "każdemu wedł u g pracy" (g o sp o d a r -ność, p r o d u k c y j n o ś ć , ' a k t y w n o ś ć mieszkań ców) w p r e f e r e n c j a c h re-giona ln yc h, w p r z e c i w i e ń s tw i e do opowi o d a j ą c y c h się za zasadą "każdemu według po trzeb" (z aniedbanie, zacofanie , niedorozwój). W r e s z c i e ci, którzy se bardziej aktywni, s zczególnie w sferze świadc zeń, w y suwają s p o n t a n i c z n i e więcej p o s t u l a t ów i n w e s t y c y j -nych, a zw ł aszcza doma ga ją się pilnej re al iz acji wię ks ze j ilości o b i e k t ó w z w s tępnie pr z y j ę t e g o pr og rawu rozwojowego PR-5.
P r z e d s t aw i o n e wy ni ki badań pozw al aj ą sformu ł ow a ć n astępujące wni o s k i odniesione do o c z e k i w a ń w y j ś c i o w y c h :
î . VI społe c z n o ś c i a c h w i e j s k i c h a k t ywność lokalna ma c h a -rakter powsz echny, w y s tępuje przede w s z ystkim w poataci ś w i a d -czeń lokalnych i uczeetnictwa organizacyjnego, zaś znacznie, rza-dziej w postaci czynnej artykulacji potrzeb.
2. P o s z c z e g ó l n e typy a k t ywności są sk ra jn ie reprezent ow an e. Z d e c y d o w a n i e najczę śc ie j wy s t ęp u j e a k t ywność świ.-idczeniowo-far- malna, w przec iw i e ń s tw i e do w y ł e c z n i e a r t y k u l a c y j n e j . Akt yw n o ś ć pełna jest niec o czę st sza niż zup e ł n y brak akt ywności.
3. A k t y w n o ś ć w p o s z c z e g ó l n y c h w y m i a r a c h jest dodatnio, ale słabo powiązana, najsilniej w i ąże się u c zestnictwo św iadczeniowe 1 organizacyjne.
4. Z r ó ż n i c o w a n ą jest zb i e ż n o ś ć a k t ywności z ro zm ai tymi prze- krojarsi s t r uktury zb io rowo śc i. Najsilni ej róż ni cu ją aktywn oś ć
czynniki obiektywne: zmienne przestrzenno, uczestnictwo kultu-ralne oraz przy n a l e ż n o ś ć społeczno-zawodowa, a także • rozmiary p o s t u l a t ó w rozwoju terenu. Natomiast mnie jsze znaczenie ^aję o g ólne postawy wobec wsi i własnego terenu, postawy wobec władz oraz p rzynależność pokoleniowa, poziom w y k s z t ałcenia i sytuacja Hiaterielna.
\ ' . '
J a l n 8 J
Wp r o wadzone tu p o j ęcie potencjalnej aktywności społecznej moż na rozumieć ba rdzo szeroko, obe jmując nim wszystkie czynniki d e t e r minujące to zjawisko, włęczajgc mak r o s y s t e m społeczny l s t r u ktury fornalno-organizacyjne. Tutaj Jednak og r a n i c z a m y się do etanów świadomości indywidualnej rozpatrując trzy, naszym z da-niem równie ważne, w y m i a r y tak ograniczonego pojęcia społecznej aktywności lokalnej. Są nimi: akceptacja ogólnych norm i w a r t o ś -ci dotyczących z aangażowania lokalnego, deklaracje osobistego u- działu w konkretnych przeds i ę w z i ę c i a c h rozwo jowych oraz ufnoić w ich realność. W y d a j e się, że im bardziej k o r z ystny jest stan świadomości w tych trzech wymiarach, tym większa może być realna aktywność społeczności lokalnych, oczywiście w powiązaniu z ko r z ystnym st anem makrosystemu i struktur formalno-organizacyj- n y c h , Л zatem Jaki Jest poziom potencjalnej aktywności opołecz- nej ws i w wyrażonych płaszczyznach, jakie sa jej syntetycznie uję te typy oraz z różnicowanie w e dług p o d s t awowych przekrojów s tru k t u r a l n y c h zbi o r o w o ś c i ?
W celu ok reślenia stosunku badanych do norm i wartości z w i ą -zanych z z a a n g a żowaniem społecznym proszono ich o wyrażenie a p r o b a t y lub de z a p r o b a t y wobec odpowiednio s f o r m ułowanych norm d o t y czących aktywności lokalnej (tab. 5). M e t o d o l o g i c z n i e n ieu z a s a dnione było b y traktowanie każdego wyrazieu aprobaty, p r z y n a j -mniej w sytuacji wywiadu socjologicznego, jako a utentycznego p rz e k o n a n i a o s o b istego każdego z respondentów. Oednakże taka aprobata jest co najmniej w y r a z e m uświadamiania eobie tego, ze dane w a r tości i normy sę s p o ł ecznie uznawane, oczekiwane i s a n k -cjonowane, są obowiązujące. Ci, którzy opowiadali się za nonkonfor- mizmem społecznym, zarazem znacznie częściej negowali omawiane stwierd zenia. M i m o p r z y t oczonych z a s t rzeżeń raożna chyba
98 Ml«c»ysUw Kowaliki
wać uz y s k a n e dane Jako ws kaźniki uz n aw a n i a czy ak c ep t a c j i o g ó l -nych norm zaang a ż ow a n i a lokalnego. A k c p e t a c j a ta Jeet ogól ni e bi oręc pows zechna, ale w y r a ź n i e z r ó ż n i c ow a n a dla p o s z c z e g ó l n y c h w a r t o ś c i i norm.
T a b e l a 5
N o rm y do tyczęce aktywności lokalnej
Lp. Norm y N - 3328 - 100%
tak nie
1 Ci, kt órzy stara ją się coś zrobić dla rozwoju włas ne j miejscowości, zas ługuję na wielki sz ac unek i
uznanie 90, 0 3,1
2 K a ż d y - m i e s z k a n i e c p owinien osobi śc ie p omagać w rozwoj u własnej m i e j s c ow o ś ci, u c z e s t n i c z y ć we wszyst k i c h c z y nach społec z n y c h i zb i órkach p i e n i ę
-d z y na ten cel 75,8 15,8
3 Od samych m i e s z k a ń c ó w bardzo za leży rozwój m i e j s c ow o ś c i 1 po l ep s z a n i e w
niej w a r u n k ó w życ ia 71,7 21,7
4 Nal e ż y o r g a n i z ow a ć jak najwięcej c z y -nów sp o ł e c z n y c h i zbiórek p i e n i ę d z y wś ród m i e s z k a ń c ó w dla p r z y sp i e s z e n i a
rozwoju miejsc ow o ś c i 69,8 2 1 , 6
5 Ci, którzy dbają tylko o sw oje sprawy, a nie chcę nic zrobić dla r o zw o ju m i e j s c o w o ś c i , .za sługuję na p o t ę
-pien ie 6 8 , 0 24,4
6 Udz i a ł każdego mi e s z k a ń c a w pra cy dla .^oïwoju m i e j s c ow o ś c i jest ty l-ko jo go wła sn ę spraw?, nie należy ludzi naniaeiać oni odm aw ia ć, ani .
chwalić, ani ganić 61,2 30,0
P ow s zschnę akceptację' uzyska ł poględ, te lud zi e - d z i a ł a j ą c y sp oł ec zn ie na rzecz rozwoju wlden ej m i e j s c ow o ś c i zas ł u g u j e na •viel;:i sz acunek i uznanie, czyli ogó lna apr obata p o s t aw y
społ.e-cznle zaangażowanej. Natomiast norma г ikazująca potępienie ludzi 0 postawie aspołecznej uzyskała, epoś ód wszystkich norm p o z y -tywnych, najmniejsze aprobatę, ale jest to pon ad 2/3 zbiorowoś-ci. Powinność osobitego udziału każdego mieszkańca we wszystkich akcjach na rzecz własnego terenu uznało 3/ 4 badanych, ale równo-cześnie prawie 2 / 3 akceptowało zasadę niewywierania nacisku spo-łecznego na ludzi i pozostawienia im swobody decyzji o udziale, czyli i n d y w i d ualistyczny koncepcję zaangażowania, . zabraniającą s tosowania presji społec znej wob ec tych, którzy nie realizują p o w s zechnie u z n a wanych norm w tej dziedzinie. W kontekście po -w y ż szych -w y n i k ó -w s t o s unko-wo mało osób zaak c e p t o -w a ł o przekonania, że od samych mi e s z k a ń c ó w istotnie zależy rozwój ich miejscowości 1 p o l e pszenie w niej w a r u n k ó w życia. T y m c zasem wiara wo własna m ożliwości Jest przecież w s t ępną świadmościową przesłanką urz e -czywistnienie zaang a ż o w a n y c h postant.
P odsumowując p r z e d s t a w i o n y stos unek ludności wiejskiej do ogól nych wartości i norm dotyczącyph z a a n g ażowania lokalnego nożna generalnie stwierdzić, że całkowicie powszechnej aprobacie dla p o staw zaangażowania towarzyszy wyraźnie słabsza wiara w możliwość skutecznego dzi ałania samych mi e s z k a ń c ó w i znacznie rzadsza dezaprobata dla p o staw a s p o ł ecznych oraz w y r a ź n a p r z e w a -ga indywidualistycznej koncepcji zaan-gażowania, jednak przy is-totnym udziale koncepcji antyindywidualietycznej (60-30^). w ca-lu s yntetycznego uj ęcia stosunku do omamianych przekonań, w a r -tości i norm określono dla każdej osoby ilość akce p t o w a n y c h i n e g o wanych przez nią 5 p o g l ą d ó w J ednoznacznie opowiadających się za a k t y w nością lokalną (tab. 6 ). O k a zało się, że aż 6 8 % ogółu za -akceptowało, a tylko zanegowało po 4-5 tych poglądów. M a m y więc do c z y n ienia z bardzo szeroką akceptacją ogólnych norm i w a r tości dotyczących a k t y wności lokalnej.
K o l e j n y szczególnie istotny składnik ak t y w n o ś c i potencjalnej stanowią deklaracja osobistego udziału w konkretnych lokalnych p rzeds i ę w z i ę c i a c h rozwojowych. W referowanych badaniach w s to-sunku do każdego z 15-18 obiektów inwestycyjnych zawartych we w s t ępnym programie rozwoju dla danej g m iny pytano badanych o m o ż l i w o ś ć osobistej p o m o c y przy realizacji, nie określając jej zakresu i form. Dodajmy, że p r o gramy te lokalizowały inwestycje wyłącznie w ośrodku gminnym, ;v którym z a m i e s z k i w a ł a zawsze połowa
badanych. Zawierały one nie identyczne, ale podobne zespoły obiektów, zwłaszcza obiekty administracyjne, oświatowe, ochrony zdrowia, kultury, sportu i rekreacji, g a s t ronomiczne,hotalarekiq, obsługi rolnictwa, mieszkaniowej handlowe, usługowe i urządzenia infrastruktury technicznej.
T a b e l a 6
Wskaźnik akceptacji norm dotyczęcych aktywności lokalnej :
łęczna ilość norm 1-5 z tab. 5
.. Lp. Akceptacja Negacja N = 3328 - 1 00% Q 1 , 2 42,2 l 3,0 28,4 2 8,3 13,1 3 13,8 7,1 4 27,9 2 , 1 5 4 0,4 0 , 8 brak danych 5,4 6,3
Zdecydowana i niezdecydowane deklaracje p o mocy p rzy budowle poszczególnych rodzajów obiektów wyraziło 3 0 - 4 5 % rodzin, a ich syntetyczne ujęcie przedstawia tab. 7. D e k l aracje w y ł ą cznie p o -zytywne wobec wszystkich obiektów wyraz i ł o 23 % badanych, zaś^ deklaracje wyłącznie negatywne 25%. Tylko 2 0% rodzin różni cowało ewoje deklaracje na pozytywne 1 neg atywne wobec poszc z e g ó l n y c h obiektów. Z w r ó ć m y uwagę, że całkowicie identyczne deklaracje w o -bec wszystkich pozycji programu złożyło aż 2/3 rodzin. Zatem w znacznej większości p r z y padków mam y do czynienia z w y r azem o g ó l -nej postawy zaangażowania, niezaangażowania czy też braku s to-sunku do całego programu inwestycyjnego, nie zaś z konkretnym, zróżnicowanym według obiektów, a więc bardziej subiektywnie zo- bowifrzująeyn określeniem swojego stosunku.
T а~Б~е l a 7 De k l a r a c j e udzi ał u w re al iz ac ji pro gr am u rozwo jowego P R - 5 :
gotowość^ p o m o c y w dowolnej formie p r z y budowie 15- 16 ob iektów w ośr od ku gmi nn ym
RodzâJ deklaracji N - 1664 - 100%
Tak wob ę c wszystkich 8,7
Tak 1 chyba wob ec w s z y s t k i c h 3,7
Chyba tak wobec w s z y s t k i c h 10,5
Tak i chyba tak wobe c 1 0 i więcej nie i chyba nie
oraz
8,7 Tak i chyba tak wobe c 5-9 oraz nie
chyba nie
lub
6 , 0 Tak i chyba tak wobec 1-4 or az nie
chyba nie
lub
5,7 Chyb a nie wob ec w s z y e t k i c h 6 , 1 Chyba nie i nie wob ec w s z y s t k i c h 1,7
Nie wobe c w s z y s t k i c h 17,0
tiie wi edzy wobec w s z y s t k i c h 18,4
i Jime i brak danych 13,5
W sumie mniej niż poł ow a bad an yc h rodzin (43%) zna lazła się wśró d tych, którzy p r z ynajmniej w obec 1 obi ek tu wyr a z i l i ch oćby niezd e c y d ow a n y got ow ość uczest n i c tw a w realizacji. Ods e t e k ten wydaje eię szczeg ó l n i e m ały tym bardziej, że r espondenci miel i świ ad omość w y j ą t k o w o sprzyja ją ce j sytuacji, w ynikającej ze s z cze-gólnyc h p r e f e r e n c j i od g ó r n y c h dla ich grainy.
C z y rze czywiście wie r z y l i w tę szansę? W i ara w rea lność p r o -gramu, w któr y m am y się z a a n g ażować swoim działa ni om , .vydaje się istotnym s kładnikiem ak tywn ości pot en cj alnej. W odp ow iedzi na pytani e o to, w jakiej cz ęś ci z a m i e r z o n y program i nw e s t y c y j n y na okres 5 łat z ostanie z r e a l i z o w a n y w ciygu 10 lat, respondenci zaprezentowali w mom e n c i e bad ań dość reali st yc zn y, a dziś - lak się okazuje - op t ymistyczny wizję prz ys zł oś ci . Pełny uf no ść wy- ' raziło 18%, a pełny nie u f n o ś ć 1 7 % badanych. Dom i n ow a ł a grupa p r z e w a d u jycych re lizację p o ł owiczny (32 %) oraz grupa osób btz
T a b e l a 8
Wi ara w realność pro gramu
rozwojowego PR-5: przewidywany etopień realizacji programu w cięgu 1 0 lat
Stopień realizacji N - 3328 - 100% Całkowicie 7,1 Prawie całkowicie 1 1 , 0 W połowie 31,7 Prawie wcale 14,0 Wcale 3,2 Tru dno p o w i e d z i e ć 26,1 Inne i brak da ny ch 6,9
w y r o b i o n e g o poglądu (26%), którę z a l i c z y ć na leży raczej do p e s y -m i s t ó w niż opty-mistów. Jeśli nawet uznać, że k o r zystny etan a k -tywności pot encjalnej r ep r e zentowali i' ci, kt órzy wie r z y l i w po- łpwiczrs? “4 el.izację pr ogramu, to op t y m i s t ó w było tylko 50%.
T a b e l a 9
Typy ak t yw n o ś c i potencj aln ej
A k c e p t a c j a norms 4-5 norm De k l a r a c j e udziału; chy-ba tak lub tak wobec 1-18 ob i e k t ów W i a r a w rea lność : całkowicie - w połowi e N - 1664 -• 1 00%
nie nie nie 12,7
nie nie tak 1 0 , 0
nie tak nie 4,6
nie tak tak 4,4
tak nie nie 19,2
tek nie tbk ' *14,8
tak tak nie 13,7
W oparciu o trzy omówione w y m i a r y aktywności potencjalnej można zbudować syntetyczne ujęcie typologiczne (tab. 9)-. W tym celu, podobnie Jak prz y typologii aktywności r e a l n e j , przyjęto dychotomiczne rozróżnienie reprezentowania i n i e reprezentowonia aktywności w każdym z wymiarów, przy czym przyjęta kryteria ak tywności wydaję się także bardzo ałabe. Okazało się, że c a ł k o w i -ty brak ak-tywności potencjalnej reprezentuje 1 3% rodzin, o pełnę a ktywność 21%. Poza tym najczęściej występujące typy to: a k tyw-ność wyłęcznie normatywna (19%) oraz normatywno-ufnościowa (15%) i n o r m a tywno-deklaratywna (14%). Ciekawe, że aktywność wyłącznie ufnościowę reprezentuje aż 10% rodzin. Oczywiście najrzadsza jest a ktywność wyłęcznie deklaratywna oraz deklaraty w n o - u f n o ś c i o - wa, a więc zgłaszania własnej gotowości udziału bez z o b o w i ą z y w a -nia innych przez zespół norm ogólnych.
Nie trzeba dodawać, że największe szanse dobrowolnego u- rzeczywistniania się ma tylko potencjalna a k t y wność pełna. Zresztę wobec każdego z w y r ó ż nionych typów naeuwaję się o k r e ś l o -ne prognozy szans i w a r u n k ó w rzeczywistego uczestnictwa. 3ak do- tgd ze względu na poniechanie realizacji programu nie mogę być one zweryfikowane. O d n o t u j m y też, że wszystkie trzy omawiane wy -mi ary aktywności potencjalnej sę ze sobę dodatnio powięzane
(tab.11). Zwięzki te cechuje bardzo wysoka istotność s t a t y s t y -czna, lecz słaba siła. Warto podkreślić, że najsilniej powięzane sę deklaracje uczestnictwa z ufnościę w realność programu.
Эак zróżnicowane sę poszczególne w y m iary a k t y wności po tencjalnej wedłag rozpatrywanych przekrojów s t r u ktury z b i o r o -wości, (tab.10)? Zbadane zbieżności statystyczne okazuję się tu-taj na ogół słabsze niż w przypadkach aktywności realnej, g także w wielu sytuacjach, zwłaszcza pr z y akceptacji norm, n i e i s t o t -ne statystycznie. Często też kieru-nek zależności jest o d m ienny niż w p rzedstawionych z r ó ż n i cowaniach aktywności realnej.
Wiek i w ykształcenie właściwie nie sę zwięzane z akceptację norm zaangażowania. Większa aktywność deklaratywna występowała częściej w młodszych grupach wieku, na ogół wraz ze wzrostem w y -kształcenia, a zwłaszcza u osób z wyks z t a ł c e n i e m pełnym średnim.
Większa wiara w realność programu nieco częściej cechowała
naj-starszych mężczyzn i najmłodsze kobiety w przeciwieństwio do osób w średnich grupach wiekuj natomiast zo wzrostem
