Łukaszewicz, Bohdan
"Leksykon polactwa w Niemczech",
Warszawa-Wrocław 1973 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 92-96
P r u s W sch o d n ich , ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s y tu a c ji w ro ln ic tw ie . W części II I, z a ty tu ło w a n e j B e v ö lk e r u n g u n d W ir ts c h a ft i n O stp re u ss e n (ss. 99— 158), u w z g lę d n io n e z o sta ły n a s tę p u ją c e p ro b le m y : s to su n k i lu d n o ścio w e , u k ła d k o m u n ik a c y jn y , h a n d e l, p rz e m y sł w ra z z z a g a d n ie n ie m in d u s tria liz a c ji P r u s W sc h o d n ic h , sto su n k i k re d y to w e , s tr u k t u r a g o s p o d a rstw w ie jsk ic h , w a r u n k i n a tu r a ln e ro ln ic tw a p ro w in c ji ( k lim a t, g leb a), p ro d u k c ja ro ln ic z a i h o d o w la n a, d o ch o d o w o ść g o s p o d a rk i ro ln e j o raz je j z ad łu że n ie . S p o śró d s p ra w p o ru sz o n y c h w te j części p ra c y n a u w a g ę z a s łu g u ją u s ta le n ia a u to ra n a te m a t u cieczk i lu d n o śc i z P r u s W sc h o d n ic h do in n y c h części N iem iec (L a n d flu c h t) o ra z z d ec y d o w a n eg o u d z ia łu w ie lk ie j w ła sn o śc i z ie m sk ie j w ro ln ic tw ie teg o te re n u . A u to r stw ie rd z a , że m im o a k c ji p o d e jm o w a n y c h p rz e z w ła d z e p ro w in c ji (m ięd zy in n y m i k o lo n iz a c ja w e w n ę trz n a ), n ie u d a ło s ię do ro k u 1930 z lik w id o w a ć z ja w is k a u cieczk i lu d n o śc i p ra c u ją c e j z P r u s W sc h o d n ic h . W ed łu g d a n y c h p ra sy k ró le w ie c k ie j, je d y n ie w o k re s ie o d 1 w rz e ś n ia 1923 ro k u do 16 c z e rw c a 1925 ro k u o p u ściło P r u s y W sc h o d n ie 160 000 osób (s. 108). S tr u k tu r ę g o s p o d a rstw w ie js k ic h p ro w in c ji d o sk o n a le ilu s tr u je ta b e lk a n a s tro n ie 134. W y n ik a z n ie j m ię d zy in n y m i, że w ie lk ie g o s p o d a rstw a ro ln e o p o w ie rz c h n i p o w y ż ej 100 h a o b e jm o w a ły 50,6% ogó ln ej p o w ie rz c h n i u ż y tk ó w ro ln y c h w P ru s a c h W sch o d n ich .
O s ta tn ie d w ie części p ra c y s ta n o w ią ilu s tr a c ję w y siłk ó w p o d e jm o w a n y c h p rzez rz ą d y R e p u b lik i W e im a rsk ie j d la u z d ro w ie n ia s y tu a c ji w ro ln ic tw ie w sc h o d n io - p ru s k im . W części II I pt. D ie s ta a tlic h e F ö rd e ru n g O stp re u sse n s v o n 1891 bis 1927 (ss. 159— 216) p rz e d sta w io n o k o le jn o : p o c z ą tk i p o m o cy p a ń stw o w e j d la ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1891— 1908, p ro b le m ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h w I w o j n ie ś w ia to w e j, p o m o c p a ń s tw o w a w la ta c h 1919— 1925 w ra z z O stp re u ss e n p ro g r a m m z 1922 ro k u , ta k z w a n y S o fo r tp ro g r a m m z 1926 ro k u o ra z G r e n z h ilfe z 1927 ro k u . K w o ty a sy g n o w a n e n a ro zw ó j ro ln ic tw a w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ły b a rd z o w y so k ie. D o w o d zą teg o n a p rz y k ła d su m y p rz e k a z a n e do d y sp o zy c ji P r u s W sch o d n ich ja k o t a k z w a n y S o fo r tp ro g r a m m z 1926 ro k u (do p o ło w y lu te g o 1927 r o k u p rz e k a z an o 8 445 000 m a re k w r a m a c h V e r w a ltu n g s p r o g r a m m i 8 650 000 m a r e k k re d y tó w , s. 192) o ra z G r e n z h ilfe z 1927 r o k u (3 250 000 m a re k o ra z 5 000 000 m a re k w ra m a c h
S o n d e rfo n d , s. 206).
P o d o b n e j p ro b le m a ty k i d o ty czy część IV p ra c y z a ty tu ło w a n a D ie O stp re u ss e n
h ilfe v o n 1928 u n d 1929 (ss. 217— 338). R e a liz u ją c a k c ję O stp re u ss e n h ilfe g łó w n y n a
c isk po ło żo n o n a u z d ro w ie n ie s y tu a c ji w z a k re s ie z a d łu ż e n ia ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h p o p rz e z k o n w e rs ję dłu g ó w , tj. p rz e k sz ta łc e n ie d łu g ó w k ró tk o te rm in o w y c h w d łu g o te rm in o w e (U m s c h u ld u n g ) o ra z u c h ro n ie n ie w sc h o d n io p ru sk ie g o ro ln ic tw a p rz e d z b liż a ją c y m się k ry z y sem . Do k o ń c a 1930 r o k u p rz e zn a c zo n o n a O stp re u ss e n -
h ilfe 108 500 000 m a re k (s. 254). W aż n ą r o lę p rz y w ła śc iw y m re a liz o w a n iu c eló w n a
k re ś lo n y c h p rz e z O stp re u ss e n h ilfe o d e g ra ł s p e c ja ln ie w ty m celu u s ta n o w io n y w 1929 ro k u S ta a ts k o m m is s a r z u r S tü tz u n g des оstp re u s sis c h e n G ü te r m a r k ts (ss. 285— 300). L e k tu r a trz e c h o s ta tn ic h części re c e n z o w a n e j p ra c y s k ła n ia do re fle k s ji n a te m a t c h ro n ic z n y c h tru d n o ś c i gosp-odarczych, z ja k im i b o ry k a ło się ro ln ic tw o P r u s W sch o d n ich w la ta c h 1920— 1930. W te j s y tu a c ji p o m o c fin a n s o w a ś w ia d c z o n a p rz e z R e p u b lik ę W e im a rsk ą p rz y c z y n ia ła s ię n ie ty lk o do s ta b iliz a c ji g o sp o d arcz e j te j p r o w in c ji, lecz b y ła ta k ż e w a ż n y m e le m e n te m p o lity c z n y m , w ią ż ą c y m P r u s y W sc h o d n ie z p a ń s tw e m n ie m ie ck im . M ie c zy s ła w W o jc ie c h o w s k i L E K S Y K O N P O L A C T W A W N I E M C Z E C H . W Y D A N IE F O T O T Y P IC Z N E . IN S T Y T U T S L A -S K I W O P O L U . W A R -S Z A W A — W R O C Ł A W 1973, P W N , -S-S. X V III + G36. N ie co d z ie n n e b y ły d z ie je L e k s y k o n u P o la ctw a w N ie m c z e c h , i te s p rz e d I I w o j n y ś w ia to w e j, i te p o w o je n n e. D łu g o m u s ia n o czekać, b y w re sz c ie w p e łn e j z ac h o w a n e j fo rm ie m ó g ł d o trz e ć n a p ó łk i k s ię g a rs k ie s ło w n ik p a m ią te k p o lsk o śc i w p a ń s tw ie n ie m ie c k im o k re s u m ię d z y w o jen n e g o .
P rz e k o n a n ie , iż rz ą d y A d o lfa H itle r a p ro w a d z ą do n o w e j w o jn y , w w y n ik u k tó re j n a s tą p i re g u la c ja g ra n ic , a P o ls k a z n a jd z ie s ię w śró d z w y cięzcó w N ie m ie c —
sk ło n iło R a d ę N a c z e ln ą Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h do p o d ję c ia ta jn e j u c h w a ły 0 re je s t r a c ji w sz e lk ic h śla d ó w p o lsk o ści p rz e d e w sz y s tk im n a te re n a c h W a rm ii, M a z u r, P o w iśla , K a sz u b , P o m o rz a N a d o d rz a ń sk ie g o , Ś lą sk a.
P ie rw s z y k o m ite t o rg a n iz a c y jn y r e je s t r u tw o rz y li; J a n Ł an g o w sk i, S te fa n M u re k , E le o n o ra B e d n a rk ie w ic z i H e le n a L e h r. Z czasem „ id e a r e je s t r u p rz e k sz ta łc iła się w k o n c e p c ję le k sy k o n u , czyli a lfa b e ty c z n e g o r e je s t r u m ie jsco w o śc i z ró ż n o ro d n y m i d o w o d a m i, ś la d a m i czy p a m ią tk a m i p o lsk o śc i”. L e k s y k o n te n m ia ł b y ć d o k u m e n te m p o lsk o śc i ty c h ziem n a p rz y s z łe j k o n fe re n c ji p o k o jo w e j.
U tw o rz e n ie w 1934 ro k u B a n k u S ło w ia ń sk ie g o stw o rz y ło w z g lę d n ą s ta b iliz a c ję fin a n s o w ą Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech , d a ją c m o żn o ść u tw o rz e n ia a rc h iw u m le k sy k o n u i z b ie ra n ia d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j. P r z y C e n tra li P r a s o w e j Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h p o w sta ł w y d z ia ł fo to g ra fic z n y p ro w a d z o n y p rz e z A le k s a n d ra K ra śk ie w ic z a i S ta n is ła w a O tto K a łsa . J e s ie n ią 1935 ro k u k ie ro w n ik ie m C e n tra li P ra s o w e j, a ta k ż e re d a k to re m L e k s y k o n u , z o sta ł E d m u n d O sm ań c z y k . W ty m czasie w C e n tra li P r a s o w e j, o b o k E d m u n d a K a c z m a rk a i W o jc iec h a W a w rz y n k a , ro z p o częli p ra c ę E d w a rd K m ie c ik , W ilh e lm P o lo c z e k o ra z M a r ia n K a m il D ziew a n o w sk i. D z iał g ra fic z n y o b ją ł L u d o m ir K a p cz y ń sk i. B y ł to n a jm ło d s z y z esp ó ł re d a k c y jn y z p rz e c ię tn ą w ie k u 19—22 la ta . T e n w ła ś n ie m ło d y zesp ó ł r e d a k c y jn y n a m a rg in e s ie sw y c h n o rm a ln y c h o b o w ią zk ó w w C e n tra li p ro w a d z ił p ra c e n a d L e k s y k o n e m .
N a d zó r n ie ja k o p o lity c z n y n a d p rz y g o to w y w a n ą p u b lik a c ją s p ra w o w a li c z ło n k o w ie R a d y N a cz e ln e j Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h : ks. d r B o le sła w D o m a ń sk i, S te fa n S z c ze p a n ia k , d r J a n K a c z m a re k , A rk a B ożek, W ła d y sła w W eso ło w sk i, F r a n c iszek L e m a ń c zy k , a ta k ż e F ra n c is z e k Ju sz c za k , J u l i a n M ale w sk i, J ó z e f K a łu s o ra z k ie ro w n ic y d z ie ln ic Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h — S te fa n M u re k , P a w e ł L e d - w o lo rz, M ic h a ł W eso ło w sk i, K a z im ie r z P ie tr z a k i Iz y d o r M aćk o w icz. Szczeg ó ln e z n a c z e n ie m ia ły ra d y i su g e s tie d r. B ru n o n a O p e n k o w sk ie g o i J a n a S k a li.
W a k c ji z b ie ra n ia źró d ło w y c h m a te ria łó w d o w sz y s tk ic h h a s e ł o ra z d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j n ie o c e n io n e u słu g i o d d a li n a u cz y c ie le, d z ia ła c z e p o ls k ic h to w a rz y s tw szk o ln y c h , s tu d e n c i, o rg a n iz a c je m ło d zieżo w e, a w śr ó d n ic h h a rc e r z e : Jó z e f K w ie tn ie w s k i, P a w e ł K w o czek , Jó z e f K a c h e l i H e le n a L e h r — o d p o w ie d z ia ln i za z b ie ra n ie m a te ria łó w p rz e z h a rc e rz y . W o p a rc iu o ź ró d ła p o lsk ie í n ie m ie c k ie (p rze d e w sz y s tk im p ru s k ie sp isy lu d n o ś c io w e z 1905 i 1910 ro k u ) p o d a n o lic z b ę P o la k ó w w p o szczeg ó ln y ch m ie jsc o w o śc ia c h P o m o rza , P r u s W sc h o d n ic h i Ś lą s k a . U sta la n o h is to ry c z n e p o ls k ie n a z w y w si i m ia st, z m ie n io n e p rz e z a d m in is tra c j ę n ie m ie ck ą , r e je s tro w a n o k a ż d ą is tn ie ją c ą lu b ju ż zn isz c z o n ą p a m ią tk ę polsk o ści, n ie m a l k a ż d y z a b y te k k u ltu r y p o lsk ie j. R ó w n o cz e śn ie w y k o n y w a n o s p isy is tn ie ją c y c h o rg a n iz a c ji p o lsk ic h , r e je s tro w a n o n a b o ż e ń s tw a p o ls k ie o d p ra w ia n e w sp ó łc z e śn ie i u p rz e d n io .
Z b ie ra n ie m a te ria łó w do L e k s y k o n u trw a ło b lisk o c z te ry la ta , z a le d w ie r o k — p r a c e r e d a k c y jn e i pół ro k u — s ta r a n i a o w y d a n ie , k tó re m u o s tro p rz e c i w s ta w ia ło się p o ls k ie M in is te rs tw o S p ra w Z a g ra n ic z n y c h , w y c h o d z ą c z zało że n ia , iż w y d a w n ic tw o ta k ie m o że n e g a ty w n ie w p ły n ą ć n a sto su n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie . W te j s y tu a c ji R a d a N a c z e ln a Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech p o s ta n o w iła w y d a ć p ra c ę w ła sn y m n a k ła d e m . J a k o je d n ą z d r u k a r ń , k tó r a m o g ła b y p o d ją ć s ię w y k o n a n ia te j p ra c y , b ra n o p o d u w a g ę o fic y n ę P ie n ię ż n eg o . O sta te c z n ie w y b ra n o d r u k a r n ię „ N o w in ” w O p o lu , g d zie w io s n ą 1939 r o k u ro z p o c zę to s k ła d , a la te m d ru k , p r z e r w a n y w y b u c h e m w o jn y . C ały n a k ła d z o s ta ł z n iszczo n y p rz e z g estap o . P o w o jn ie o k a za ło się, iż je d e n k o m p le t w y d ru k o w a n y c h a rk u s z y o c a la ł d z ię k i d ru k a rz o w i „N o w in ” J a n o w i T rze c io k o w i, k tó r y p r z e k a z a ł go n a s tę p n ie E d m u n d o w i O sm ań c z y - k o w i. O d 1971 r o k u k o m p le t o c a la ły c h a rk u s z y z n a j d u je się w z b io ra c h M u ze u m Ś lą s k a O p o lsk ieg o w O polu.
P rz e z w ie le la t, m im o s ta r a ń ze s tro n y O sm a ń c z y k a , n ie b y ło c h ę tn y c h do p o d ję c ia s ię re e d y c ji L e k s y k o n u , o k tó ry m p o ja w ia ły się ty lk o m a łe w z m ia n k i. I ta k E. O sm a ń c z y k w e w sp o m n ie n ia c h z o k re s u m ię d z y w o je n n e g o , p u b lik o w a n y c h n a ła m a c h „ P o lity k i” *, p iszą c o k o n c e p c ja c h p o w ro tu P o lsk i n a d O d rę, N y sę Ł u ż y c k ą 1 B a łty k , ja k ie is tn ia ły w k ie ro w n ic tw ie Z w ią z k u P o la k ó w w ' N iem czech , m a r g in e so w o w s p o m in a o ty m , j a k p o w s ta w a ł L e k s y k o n . W ro k u 1970 n a k ła d e m w y d a w n ic tw a „ Ś lą sk ” u k a z a ła się p ra c a p re z e n tu ją c a k ry ty c z n y w y b ó r 187 h a s e ł L e k s y
k o n u s. W z m ia n k ę o L e k s y k o n ie P o la c tw a w N ie m c z e c h z n a jd u je m y te ż w k sięd ze
p a m ią tk o w e j n a 5 0 -lecie p o w s ta n ia Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c z e c h 3.
D o p iero o b e cn ie u k a z a ło się p e łn e w y d a n ie L e k s y k o n u . F a k t te n z aw d zięczać z a p e w n e n a le ży s ta r a n io m O sm ań c z y k a, k tó ry w b re w w sz y s tk ie m u d o p ro w a d z ił do k o ń c a p o d ję te p rz e d b lisk o c z te rd z ie s tu la ty dzieło.
F o to ty p icz n y p rz e d ru k o c alały c h a rk u s z y L e k s y k o n u p o p rz e d zo n y je s t w stę p e m E. O sm ań c z y k a, k tó ry p rz e d s ta w ia d z ie je L e k s y k o n u P o la ctw a w N ie m c z e c h n a tle ó w c ze sn ej s y tu a c ji lu d n o śc i p o lsk ie j w R zeszy i p rz e m ia n w e w n ę trz n y c h , ja k ie z a c h o d ziły w p a ń s tw ie n ie m ie c k im po d o jś c iu do w ła d z y H itle ra . W stęp , b ę d ą c y w c zę ści re la c ją p a m ię tn ik a rs k ą , n a p is a n y w sp o só b n ie z w y k le ż y w y i z a jm u ją c y , za w ie ra , n ie ste ty , p e w n e u p ro sz cz e n ia .
N ie z n a jd u je np . p o k ry c ia w ś w ie tle w sp ó łcz e sn y c h b a d a ń tw ie rd z e n ie O sm a ń czyka, iż „W c zasie sp isó w p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą , k ie d y się b u tn y m P ru s a k o m n ie śniło, że m o że d o jść do p le b isc y tó w i p o w s ta n ia o d ro d zo n eg o p a ń s tw a p o ls k ie go, z a p i s p r o w a d z o n o w z g l ę d n i e ś c i ś l e [p o d k r. B. L.], zg o d n ie z in te re s e m p a ń s tw a p ru sk ie g o , k tó re c h ciało w ied zieć, g d zie je g o o b y w a te le p rz y z n a ją się d o p o lsk ie j m o w y o jc z y ste j”. J u ż w 1919 r o k u E u g e n iu sz R o m e r p rz e d s ta w ił k r y ty c z n ą a n a liz ę d a n y c h p ru s k ic h sp isó w lu d n o śc io w y c h w z a k re s ie ję z y k a o jc z y s te g o 4, z k tó re j n ie d w u z n a c z n ie w y n ik a , iż d a n e p ru s k ic h sp isó w s ta ty sty c z n y c h b y ły od o s ta tn ie j ć w ie rc i X IX s tu le c ia c o ra z m n ie j w ia ro g o d n e ze w z g lę d u n a sy s te m a ty c z n e o d d z ia ły w a n ie c z y n n ik a p o lity c z n eg o p rz y o p ra c o w y w a n iu z a s a d s p i sów 5.
W śró d h a s e ł z a w a rty c h w L e k s y k o n ie m o ż n a w y ró ż n ić trz y g ru p y . P ie rw s z a , n a jlic z n ie js z a , z a w ie ra w y k a z y m iejsco w o ści, p o d a ją c e n a z w y p o lsk ie o ra z o b o w ią z u ją c e n a z w y n ie m ie ck ie. C zęść ty c h h a s e ł z a w ie ra in fo rm a c je , ja k ie g o ro d z a ju is tn ie ją w -d a n e j m ie jsco w o śc i p a m ią tk i polsk o ści, o rg a n iz a c je , szk o ły p o lsk ie, b ą d ź te ż in fo r m u je o lic z b ie z am ie sz k a ły c h P o la k ó w czy n a b o ż e ń s tw p o lsk ic h . N a k o ń c u h a sła , w n a w ia s a c h , u m ie szc z an o c y fry rz y m s k ie w sk a z u ją c e ź ró d ła in fo rm a c ji. S p is ź ró d e ł n ie o c alał, ja k o że z n a jd o w a ł się w o s ta tn im a rk u s z u L e k s y k o n u , k tó ry n ie z o sta ł w y d ru k o w a n y .
D ru g ą g ru p ę h a s e ł s ta n o w ią h a s ła in fo rm a c y jn e . B ę d ą to p rz y k ła d o w o h a s ła : B a r c z e w s k i , B u n d D e u t s c h e r O s t e n , „ C e c h ”, H l o n d , P i ł s u d - s к i itp.
T r z e c ią g ru p ę s ta n o w ią h a s ła d e k la ra ty w n e w ro d z a ju : I d e o l o g i a P o l a c t w a w N i e m c z e c h , A s y m i l a c j a , A p a r t y j n o ś ć , L o j a l n o ś ć , J ę z y k o j c z y s t y .
2 E n c y k lo p e d ia , k tó ra się n ie u k a za ła . O p ra c o w a li R. H a jd u k i S. P o p io łek . K a to w ic e 1970. T a m te ż p rz e d sta w io n o szczegółow o h is to rię p o w s ta n ia i o c a le n ia
L e k s y k o n u .
3 H . L e h r, E. O sm ań czy k , P o la cy sp o d z n a k u R o d ła , W a r sz a w a 1972, ss. 11, 13— 14, 192— 195, 255—256. D ro b n e w z m ia n k i o L e k s y k o n ie o d n a jd u je m y jesz c z e m .in .: R. H a jd u k , K r ó tk i s ło w n i k P o la ctw a , w : L u d zie, ziem ia, m o rze, R o c z n ik Z iem Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h , 1963, s. 60; W. W rz esiń sk i, P o lsk i r u c h n a r o d o w y w N ie m
c zech 1922— 1939, P o z n a ń 1970, s. 12.
4 „ W sz y stk ie o fic ja ln e p u b lik a c je s ta ty s ty c z n e , o d n o szące się do s to su n k ó w n a ro d o w o ścio w y c h w sc h o d n ic h re je n c ji P r u s , s ą »obarczone n a k a ż d y m k ro k u m n ie j lu b w ię ce j z a m a s k o w a n e m i te n d e n c ja m i p o lity c z n y m i, a sp is lu d n o ś c i [z 1910 ro k u ] w n a s tę p s tw ie ty c h te n d e n c ji z o sta ł p rz e p ro w a d z o n y n a n ie k o rz y ść p o lsk ie g o e le m e n tu n a ro d o w e g o . [...] O to n a c ały m o b sza rz e c z te re c h r e je n c ji p o m o rs k ic h i p o je z ie r n y c h [b y d g o sk ie j, k w id z y ń sk ie j, g d a ń sk ie j i o ls z ty ń sk ie j] m ie s z k a w m y ś l s p isu lu d n o ś c i 41,8%, p o d łu g n a sz y c h o s ta te c z n y c h o b lic z eń 50,5% P o la k ó w ; g m in z p rz e w a g ą je s t p o d łu g s p isu lu d n o śc i 55,3%, p o d łu g o b lic z eń 66,9; a o b s z a r z a ję ty p rz e z p o ls k i o b s z a r e tn o g ra fic z n y z a jm u je p o d łu g s p isu 55,6%, p rz y jm u je m y n a j k o rz y s tn ie jsz ą liczbę, w y n ik a ją c ą z m a p y B ö c k h a [R. B ö ck h , S p r a c h k a r te v o m
p r e u s sisc h e n S ta a t. N a ch d e n Z ä h lu n g s a u fn a h m e n i. J. 1861, B e rlin 1867], p o d łu g
n a sz y c h o b lic z eń 67,5% całeg o te r y to r iu m p o m o rsk ie g o i p o je z ie r n e g o ”. (E. R o m er,
P o la cy n a k re s a c h p o m o rs k ic h i p o je zie r n y c h , L w ó w 1919, ss. 125— 126).
5 W . W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920—
O bok ty c h trz e c h g ru p h a se ł w y s tę p u ją ró w n ie ż h a s ła ty p u en cy k lo p ed y c z n eg o z a w ie ra ją c e z a ró w n o in fo r m a c ję , j a k te ż p re z e n tu ją c e sta n o w is k o Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech , a z a te m ty p u d e k la ra ty w n e g o . T a k im i ty p o w y m i h a s ła m i m ie s z a n y m i b ę d ą p rz y k ła d o w o A r b e i t s d i e n s t , H i t l e r j u g e n d , H i t l e r a o ś w i a d c z e n i e .
L e k tu r a L e k s y k o n u d o s ta r c z a s ze re g u n o w y c h c e n n y c h m a te ria łó w ró w n ie ż do d z ie jó w n a sz e g o re g io n u , do te j p o ry n ie z n a n y c h lu b z a p o z n a n y c h . I t a k w d o ro b k u M arii Z ie n ta ry -M a le w s k ie j n ie o d n o to w a n o fa k tu , iż w ro k u 1939 n a p is a ła p ra c ę ź ró d ło w ą o B ab im o jsz c zy ź n ie , o czy m in fo r m u je L e k s y k o n (p. 30). W śró d r e p r o d u k o w a n y c h ilu s tra c ji z n a jd u je m y lic z n e n ie p u b lik o w a n e z d ję c ia , j a k n a p rz y k ła d w n ę trz e b ib lio te k i p o lsk ie j w O lszty n ie (p. 42); u czn ió w szk o ły p o lsk ie j w C h a b e r - k o w ie (C h ab ro w o ) — p. 125; n a p is u w ję z y k u p o ls k im i n ie m ie c k im n a k rz y ż u m i s y jn y m w G ie trz w a łd z ie (p. 223); W a rm ia k ó w , u c z e s tn ik ó w w y c iec z k i, p o d p o m n i k ie m M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o r u n iu (p. 360); w n ę tr z a k s ię g a rn i „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” (p. 383); d zieci ze szk o ły p o lsk ie j w N o w ej K a le tc e (p. 497); m ło d zieży p o l sk iej w czasie ś w ię ta w y c h o w a n ia fizy czn eg o , ja k ie o d b y ło się w P lu s k a c h w e w rz e śn iu 1935 ro k u (p. 587). Z n a jd u je m y też w L e k s y k o n ie p e łn y te k s t „ O rd y n a c ji d o ty c z ąc e j u re g u lo w a n ia s z k o ln ic tw a d la m n ie jszo śc i p o lsk ie j w P r u s a c h ” w y d a n e j 31 g r u d n ia 1928 ro k u p rz e z p r u s k ą R a d ę M in istró w w ra z z ro z p o rz ą d z e n ie m w y k o n a w c z y m p ru s k ie g o m in is tr a o św iaty , s z tu k i i o ś w ie c e n ia p u b lic z n e g o z 21 lu te g o 1929 r o k u (p. 556— 563) 6.
W a rto ró w n ie ż p rz y to c z y ć w c ało ści h a sło A u t o c h t ó n n e t e r e n y (p. 22), ja k o że o k re ś le n ie to, t a k p o w sz e c h n ie sto so w a n e p o I I w o jn ie św ia to w e j, było, j a k się o k a z u je , z n a n e i u ż y w a n e ju ż p rz e d w o jn ą : „ A u to c h tó n n e te re n y , z ie m ie o d p r a w ie k ó w z a m ie s z k a łe p rz e z tę s a m ą lu d n o ść. W p a ń s tw ie n ie m ie c k im te re n e m a u to c h tó n n y m d la P o la k ó w je s t Ś lą sk , B a b im o jsk ie , M ięd z y rz e c k ie, K ra jn a , K a s z u by, Z iem ia M a lb o rsk a , W a rm ia , M azu ry . N a zw y te j się u ż y w a w o d ró ż n ie n iu od te re n ó w e m ig ra c y jn y c h , np . W e s tfa lia ”.
Szczeg ó ln ie c e n n e w y d a ją się b yć h a s ła d o k u m e n tu ją c e z m a g a n ia P o la k ó w ze w z ra s ta ją c ą z k a ż d y m ro k ie m d y k ta tu r y n a z isto w s k ie j e k s te r m in a c ją p o lsk ie j lu d ności.
L e k s y k o n n ie je s t je d n a k w o ln y o d p e w n y c h b łę d ó w rzeczo w y ch , z k tó ry c h
z r e s z tą tru d n o w sp ó łc z e śn ie c zy n ić z a r z u t tw ó rc o m s ło w n ik a P o la c tw a , zw aż y w sz y ich b a rd z o m ło d y w ie k , b ra k d o ś w ia d c z e n ia e d y to rs k ie g o i b a rd z o k r ó tk i o k res, w k tó ry m p ra c a p o w sta w a ła . W y m ie n io n e zaś p o n iż e j n ie k tó re b łę d y p o d a ję je d y n ie g w o li ścisło ści h is to ry c z n e j i e w e n tu a ln e g o z a r z u tu w o b e c w sp ó łc z e sn y c h e d y to ró w , k tó rz y d a ją c sz e ro k ie m u og ó ło w i (n a k ła d 5000 egz.) d z ie łk o ź ró d ło w e , n ie p o k u s ili się o o p a trz e n ie go — p o za d o sk o n a ły m w stę p e m O sm a ń c z y k a — p o sło w ie m k r y ty czn y m .
W h a ś le B a r c z e w s k i к s. W a l e n t y (p. 30) p o d a n o , iż u c zę szc z ał o n do g im n a z ju m w C h ełm ży , f a k ty c z n ie u czy ł s ię w C h ełm n ie.
W h a ś le „ G a z e t a O l s z t y ń s k a ” (p. 217— 218) p o d a n o b łę d n ie , iż b y ł to d z ie n n ik „zało żo n y w r o k u 1886 p rz e z ro d z in ę P ie n ię ż n y c h ”, g d y w iad o m o , że z a ło ż y ciele m b y ł J a n L isz e w sk i (1852— 1894). W h a śle P r a s a p o l s k a p o d a n o p o p r a w n ą in fo r m a c ję n a te n t e m a t (p. 620).
W h a ś le K o p e r n i k (p. 384) b łę d n ie p o d a n o ro k w y d a n ia D e r e v o lu tio n i
b u s — 1507.
W h a ś le M a s u r e n b u n d (p. 482— 483) L e k s y k o n p o d a je ja k o p o c z ą te k is tn ie n ia Z w ią z k u M a z u ró w ro k 1926, p o d c za s g d y f a k ty c z n ie c e n tr a la b e rliń s k a , u tw o -0 P r z e d ru k o w a n o in e x te n s o w E n c y k lo p e d ii, k tó ra się n ie u k a za ła , ss. 187— 2-02. P e łn y te k s t w ra z z w y ja ś n ie n ie m o k o liczn o ści o p ra c o w a n ia o rd y n a c ji p o d a ł T. K a ja n .
P r u s k a o r d y n a c ja p r a w s z k o ln y c h d la m n ie js z o ś c i p o ls k ie j z 1928 r o k u . R o cz n ik
L u b u sk i, t. 2, 1960, ss. 114— 137. Z aś te k s t ro z p o rz ą d z e n ia w y k o n a w c z e g o w ra z z o m ó w ie n ie m z a g a d n ie ń w y k o n a w c z y c h o rd y n a c ji sz k o ln e j w p ra k ty c e p ru s k ie j o ra z w ła d z n a c z e ln y c h Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h i Z w ią z k u P o ls k ic h T o w a rz y s tw S z k o ln y c h w N ie m c ze c h p rz e d s ta w ił T. K a ja n w a r ty k u le W o k ó ł w y k o n a n ia
p r u s k ie j o r d y n a c ji p r a w s z k o ln y c h z 1928 r. d la m n ie js z o ś c i p o ls k ie j (s ty c z e ń — k w i e c ie ń 1929 r.), R o c z n ik L u b u s k i, t. 3, 1962, ss. 218— 235.
r zon a m ię d z y in n y m i p rz e z G u s ta w a S a w itz k ie g o (a n ie J o h a n n a ), b y ła k o n ty n u a c ją Z w ią z k u M az u ró w p o w sta łe g o 2 g r u d n ia 1923 ro k u w E łk u . S p ro sto w a n ia w y m a g a te ż p rz y p is y w a n ie z asłu g w o k ó ł d z ia ła ln o śc i M a s u r e n b u n d u J o h a n n o w i S a w itz k ie - m u , p o d c za s g d y fa k ty c z n ie ch o d zi o je g o m ło d sz eg o b r a ta , G u s ta w a S a w itz k ie g o . U ściślić ró w n ie ż w y p a d a in fo rm a c ję o lic z b ie czło n k ó w Z w ią z k u M az u ró w . W edle
L e k s y k o n u liczy ć m ia ł on w 1933 r o k u 2400 czło n k ó w , p o d czas g d y ze w sp ó łcz e sn y c h
u s ta le ń w y n ik a , iż w ty m k o ń c o w y m o k re s ie sw e j d z ia ła ln o śc i Z w ią z e k M az u ró w liczy ł 2874 czło n k ó w 7.
P o d h a słe m P r a s a p o l s k a (p. 620) p o d a n o d a tę p o w s ta n ia „ M a z u ra ” szc z y cień sk ie g o n a ro k 1908 z a m ia s t 1906 8.
R e p ro d u k u ją c p o lsk i n a p is „O d p o w ie trz a , gło d u , o g n ia i w o jn y z ac h o w a j n a s P a n ie 1886” (p. 533), w p o d p isie p o d a n o : „ O lsz ty n (W arm ia), n a p is p o lsk i n a p o s tu m e n c ie p rz y k o śc ie ln e g o k rz y ż a ” , p o d czas g d y k rz y ż te n n ig d y n ie b y ł k rz y ż em p rz y k o ście ln y m . P o c z ą tk o w o u s y tu o w a n y b y ł tu ż za m ia s te m p rz y d ro d z e p ro w a d z ą cej do O lsz ty n a . W o s ta tn im czasie p rz e n ie sio n y z o sta ł w p o b liże K a p lic y J e r o z o lim sk iej.
D ro b n e n ie d o c ią g n ię c ia n ie u m n ie js z a ją je d n a k w a rto ś c i L e k s y k o n u P o la ctw a
w N ie m c z e c h ja k o n ie z m ie rn ie in te re s u ją c e g o i o b sze rn e g o ź ró d ła in fo rm a c ji o P o
la k a c h i r u c h u p o lsk im w N ie m c ze c h o k re s u m ię d z y w o jen n e g o . W y ra zić n a le ży j e d y n ie żal, iż ta k d łu g o c zek ać m u s ia n o n a je g o p e łn ą re e d y c ję .
B o h d a n Ł u k a s z e w ic z
7 W. W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iślu , s. 239.
8 B yć m o że re d a k c j a L e k s y k o n u o d c in a ła się od p ie rw sze g o o k re s u is tn ie n ia „ M a z u ra ” szczy cień sk ieg o (V II 1906 — X II 1907) zak o ń czo n eg o n ie s ła w n y m d la in i c ja to ró w „ M a z u ra ” p rz e ję c ie m p is m a p rz e z H e rm a n a F a lk e n b e rg a i p rz e jśc ie m tegoż n a s tro n ę p ru s k ą . W te n sp o só b p o c zą te k is tn ie n ia „ M a z u ra ” szczy cień sk ieg o w ią z an o z o b ję c ie m k ie ro w n ic tw a p is m a w lu ty m 1908 r. p rz e z K a z im ie rz a J a ro sz y k a .
